Kolegiata pw. śś Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kolegiata pw. śś Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy to budowla, którą nie ominie żaden turysta na szlaku piastowskim. Romańska budowla, która powstała na przełomie XI i XII wieku budzi zachwyt wśród zwiedzających. Od XII wieku pełni funkcję kościoła kolegiackiego, chociaż źródła podają, że początkowo pełniła funkcję katedry biskupiej. Stało się tak, gdy biskupstwo zostało przeniesione do Włocławka.

Jak do tego doszło? Historycy nie są zgodni co do tego, w jaki sposób powstało biskupstwo w Kruszwicy. Część opowiada się za stwierdzeniem, że fundatorem biskupstwa mógł być Mieszko II (1025-1034) – kronika wielkopolska. Inni twierdzą, że mogło dojść do powstania biskupstwa kruszwickiego i kujawskiego w 1124 r. (za panowania Bolesława Krzywoustego) – Jan Długosz.

Jaka była rola koscioła? Kościół mógł od początku pełnić funkcję katedry biskupiej. Podstawą tego twierdzenia może być fakt odnotowania w Kronice wielkopolskiej informacji o utworzeniu przez Mieszka II stolicy biskupiej w Kruszwicy.

Możliwe, że w Kruszwicy istniał klasztor, o czym wspomina dokument z 1185 r., pt. Kruszwicki Klasztor św. Piotra Apostoła. Benedyktyński charakter kościoła może potwierdzać informacja o pochowaniu w klasztorze kruszwickim biskupa Świdgera, zamieszczona w Rocznikach Jana Długosza. Kult benedyktyńskich świętych: Trudona i Tosso, a także lokalizacja kościoła z daleka od grodu i targowiska (zalecenia reguły benedyktyńskiej), również podkreślają klasztorny charakter świątyni.

Bardziej prawdopodobne, że kościół od początku pełnił funkcję kolegiaty związanej z włocławskim biskupstwem, utworzonym ok. 1124 r. W dokumencie z lat 1138 – 1144 widnieje informacja o kolegium kanoników w Kruszwicy. Jednakże kolegiatą kościół został nazwany dopiero w XV wieku, w aktach biskupów włocławskich.

Architektura kościoła wskazuje na charakter, inspirowany inną budowlą kościoła śś. Piotra i Pawła w Hirsau, na terenie Górnej Nadrenii. Świadczy o tym m.in.: istnienie trzech portali w południowej elewacji, które miały łączyć świątynię z zabudowaniami klasztornymi, a także spiętrzone, schodkowe prezbiterium, podpory w postaci filarów, stosowanie kostkowych kapiteli, drewniany strop we wnętrzu kościoła. Cechą charakterystyczną świątyni są boczne kaplice prezbiterialne, które nawiązują do pastoforiów z okresu wczesnochrześcijańskiego. Pastoforia pełniły funkcję zakrystii i miejsca przechowywania chleba konsekrowanego w czasie Mszy świętej.

Początkowo kolegiata posiadała wezwanie św. Piotra Apostoła. Patronat św. Pawła dodano między rokiem 1538 a 1559, prawdopodobnie sugerując się datą zebrań kapituły kruszwickiej, przypadających w Uroczystość Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Ponadto, na początku XX wieku kolegiacie dodano również wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Na prośbę kardynała Stefana Wyszyńskiego – Prymasa Tysiąclecia, dnia 25.01.1970 r. papież Paweł VI podniósł kolegiatę kruszwicką do godności Bazyliki Mniejszej.

Za czasów pogańskich nad Gopłem mieszkało wielu chrześcijan, którzy jednak nie mieli swej świątyni. I oto pewnego dnia święci, zstąpili na ziemię, aby zacząć budowę kościoła. Długo trwała by praca, gdyby nie to, że nagle kamienie zaczęły poruszać się same, a belki przypływały do miejsca przeznaczonego na świątynie. Wreszcie już tylko kilka godzin pracy brakowało do jej ukończenia. Święci pracowali wytrwale wśród nocy, a łaskot i hałas płynących kamieni oraz szum jeziora rozległy się wokoło, budząc mieszkańców osady. Jedna z kobiet wyszła rozgniewana przed dom, a ujrzawszy pracujących, w złości przeklęła ich robotę. Wszystko ucichło, kamienie i belki wpadły do Gopła, a święci odeszli na zawsze. Wierni sami, długie jeszcze lata, musieli trudzić się przy budowie kościoła.

Legenda ukazuje nam czasy budowy kościoła nad jeziorem Gopło. Chociaż interpretacja może być różna, to wyraźnie podkreśla się fakt przerwania pracy przy budowie. Czy hałas spowodowany transportem materiałów, może być porównywany z odgłosami bitwy, która miała miejsce w 1096 roku? W tym kontekście można pomyśleć, że belki i kamienie, które wpadły do jeziora, podania utożsamiają z ciałami poległych. Bitwa spowodowała więc przerwę w budowie. Zapiski z kronik, mówią, o masie trupów wrzuconych do jeziora. To świadczy do jak wielkiej tragedii musiało dojść w Kruszwicy.

"Jest wiele dowodów na to, że Kolegiatę budowano w XII wieku. Zachowała się romańska chrzcielnica, a także sklepienie krzyżowe. Niestety nie posiadamy żadnych informacji z budowy w XI wieku. Bardzo prawdopodobny więc wydaje się fakt, że bitwa przekreśliła plany powstania kościoła i to na długi czas, a raczej zostały one przełożone.

Wielu historyków uważa, że w Kruszwicy została powołana stolica biskupstwa kujawskiego (kruszwickiego), utworzonego przez Mieszka II celem chrystianizacji Pomorza. Do wydarzenia miało dojść około lat 30-tych XI wieku. Możliwe więc, że do rozpoczęcia budowy mogło dojść już w drugiej połowie XI wieku.

Jednak spór między Zbigniewem i jego ojcem Władysławem Hermanem, doprowadził do upadku miasta w 1096 roku. Spalony został gród kruszwicki i już nigdy nie odzyskał dawnej rangi politycznej. W kronikach zapisano: miastoopływające przedtem w bogactwa i zasobne rycerstwo, zamieniło się nieomal w pustynie.

Kiedy wznowiono budowę? Przypuszczalnie jeszcze przed ślubem Judyty, córki Bolesława Krzywoustego z Ottonem I, synem Albrechta Niedźwiedzia. Czyli przed 1148 rokiem. Mamy także do dyspozycji zapiski o bulli z 1133 roku papieża Innocentego II dla arcybiskupa magdeburskiego Norberta wymienił on dwa odrębne biskupstwa w Kruszwicy i Włocławku. Poza tym biskupi w XII wieku tytułowali się niekiedy – kruszwickimi, jak twierdzi Stanisław Szczur, wybitny historyk.

Według Kroniki wielkopolskiej, biskupstwo ufundował Mieszko II. Jeżeli jest to źródło wiarygodne, a potwierdza je wielu historyków średniowiecza, to za datę rozpoczęcia budowy Kolegiaty można przyjąć lata 30-te XI wieku. Nie znamy dokładnej daty drugiej fazy budowy kościoła pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Przyjmijmy zatem, że był to rok 1120-1140, a ukończenie Kolegiaty odbyło się w drugiej połowie XII wieku (według Szczura). Różnice w budowie widać w stylu oraz sposobie fundamentowania.

Jak doszło do bitwy w 1096 roku? Trzy lata przed bitwą, śląscy możni, rozwścieczeni i przerażeni władzą Hermana, uprowadzili jego syna, Zbigniewa. Przywieźli go do Polski , by zapewnić księciu dziedziczenie tronu i zablokować awanse Sieciecha – którego również porwano i więziono na Śląsku. Podobny los spotkał Bolesława, młodszego z synów Hermana. Władca podjął próbę interwencji zbrojnej, ale szybko skapitulował. Spełnił żądania możnych, uznał Zbigniewa za następce. Kraj stanął na krawędzi wojny domowej, do której doszło w 1096 roku, gdy Sieciech i Bolesław zdołali uciec z niewoli. Po wygranej bitwie, Zbigniew trafił do lochów w zamku Sieciecha. To właśnie o bitwie pod Gopłem w 1096 roku Gall Anonim mówi: Tak wiele rozlano tam krwi ludzkiej i taka masa trupów wpadła do przylegającego grodowi jeziora, że od owego czasu wzdrygał się każdy dobry chrześcijanin jeść ryby z owej wody.

Jak piszę Paweł Jasienica, Sieciech miał ogromne ambicje. Decydował w kwestiach wojen i dowodził wojskami, bił własną monetę, obsadzał ważne stanowiska w państwie i marzył o tronie. Te marzenia w końcu go zgubiły. Mimo, że Sieciech knuł, aż do samej śmierci. Herman podzielił ziemię między synów, zatrzymał sobie tylko Mazowsze z stolicą w Płocku. Schorowany Herman bronił pozycji palatyna do końca. W 1099 roku doszło do bitwy, w czasie której Bolesław i Zbigniew rozgromili ostatecznie wojska Sieciecha i ojca, pod Żarnowcem".

Kolegiata p.w. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy jest bazyliką trójnawową, zbudowana z granitowych i piaskowych ciosów. Zastosowany został system filarowy, z prezbiterium w postaci absydy, oddzielonym od nawy transeptem ze wschodnimi absydami. Korpus nawowy zakończony jest późnogotycką wieżą ceglaną z XVI wieku.

Analiza stylowa kolegiaty wyodrębnia dwie fazy jej powstania:

I faza – połowa XI wieku, powstaje trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego;

II faza – pierwsza połowa XII wieku, dobudowano boczne kaplice, nadające świątyni wygląd charakterystyczny dla kościołów benedyktyńskich z XII wieku.

W 1529 r. świątynia wyposażona była w pięć ołtarzy: śś. Piotra i Pawła, św. Katarzyny, św. Marcina, Bożego Ciała, Najświętszej Maryi Panny. Zniszczoną uderzeniem pioruna wieżę kościoła odbudowano w cegle, w 1547 r. i nadano jej styl gotycki. W 1547 r. na cmentarzu parafialnym wybudowano drewnianą dzwonnicę. Od wieku XVI przy środkowym portalu znajdowała się drewniana kruchta, która w XVII w. została zastąpiona nową, murowaną kruchtą w stylu barokowym. W 1623 r. biskup kujawski Paweł Wołucki ufundował nowy ołtarz wielki. Dodatkowo w XVII w. ufundowane zostały ołtarze: św. Krzyża, św. Stefana, św. Antoniego, Anioła Stróża.

Okres wojny polsko – szwedzkiej, przypadający na lata 1655 – 1660, spowodował zniszczenie kościoła. Kanonicy zmuszeni zostali do ucieczki. Jednakże ocalało archiwum kapituły kruszwickiej, ukryte w podziemiach kolegiaty. W latach 1678 – 1679 odbudowano zniszczoną przez Szwedów wieżę i zwieńczono kopułą w stylu barokowym. Na kopule umieszczono klucze świętego Piotra.

W XVIII w. liczba ołtarzy zbudowanych w stylu barokowym zwiększona została do trzynastu. W 1730 r. prezbiterium kościoła zostało otynkowane i wybielone, w celu umieszczenia w nim nowego ołtarza głównego. Dach kolegiaty pokryty był ceglanymi dachówkami, natomiast w 1760 r. we wnętrzu założono marmurową posadzkę. Ufundowane zostały również: rzeźbiona, drewniana chrzcielnica i barokowa ambona. Odnowione zostały stalle kanonickie. Wnętrze kolegiaty ozdobione wówczas było obrazami: Sądu Bożego, Wieczerzy Pańskiej, Biczowania Chrystusa, Ścięcia św. Jana Chrzciciela, św. Barbary, św. Katarzyny. Na filarach i ścianach umieszczonych było dziewięć stacji Drogi Krzyżowej, namalowanych na płótnie. Ponadto w kościele znajdowały się portrety biskupów kruszwickich, Mieszka I, Bolesława Chrobrego, a także cztery obrazy przedstawiające m.in. sceny kultu pogańskiego, chrztu Goplan i widok kolegiaty. W pobliżu kolegiaty istniały: szkoła, szpital dla ubogich i chorych (zbudowany ok. 1730 r.), trzy drewniane dwory dla kanoników.

Pierwszy rozbiór Polski spowodował zamknięcie kolegiaty w 1772 roku. Nie odprawiano wówczas żadnych nabożeństw.

Dnia 10 VI 1836 r. z wizytą do kolegiaty przybył Fryderyk Wilhelm IV, który polecił odrestaurować zniszczoną kolegiatę. W połowie XIX w. proboszcz parafii ks. prałat Wincenty Osiński zwrócił się o fundusze na remont kolegiaty do Konsystorza Arcybiskupiego w Gnieźnie. Gruntownej naprawy wymagały: wieża, dachy, portale i mury świątyni. Patronat nad kolegiatą sprawował wówczas rząd pruski. Przygotowany program konserwatorski miał na celu nadanie kolegiacie cech neogotyku pruskiego. Restauracja kościoła przeprowadzona została w latach 1856 – 1859 według projektu berlińskiego architekta. Niewłaściwie prowadzona renowacja murów, doprowadziła do zawalenia się ścian prezbiterium i zniszczenia stalli kanonickich. Podwyższone zostały wszystkie mury świątyni. Wieża, i wszystkie szczyty murów ozdobione zostały neogotyckimi detalami, obcymi dla stylu romańskiego. Przekształceniu uległ środkowy portal, usunięto barokową kruchtę i zastąpiono kruchtą neogotycką. Odrestaurowane zostały filary i barokowe ołtarze. Obniżony został teren wokół kolegiaty i wyeksponowany cokół, znajdujący się pod ziemią. W 1856 r. wybudowana została plebania, użytkowana do dzisiaj.

Na początku XX w., w 1901 r. zamontowano na kolegiacie nowy dach, a w 1903 r. wybudowano ceglany wikariat. W 1912 r. wnętrze kościoła pokryte zostało polichromią według projektu berlińskiego malarza. Ponownej konsekracji ołtarza wielkiego dokonał biskup Wilhelm Kloske, w 1914 roku.

W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości usunięto neogotyckie detale. Barokową sygnaturkę nad prezbiterium przywrócono w 1923 r., natomiast w 1927 r. dziewiętnastowieczny strop zastąpiono nowym.

Okres okupacji niemieckiej spowodował zamknięcie kolegiaty w 1941 roku. Kościół został zamieniony w magazyn zboża.

Po II Wojnie Światowej, w latach 1954 – 1956 przeprowadzono reromanizację kolegiaty. Prace nad przywróceniem romańskiego charakteru kolegiacie przebiegały pod kierunkiem prof. Jana Zachwatowicza – Generalnego Konserwatora Zabytków z Warszawy. Wśród prac rekonstrukcyjnych wymienić należy: naprawę całego, zniszczonego dachu; usuniecie dziewiętnastowiecznej nadbudowy murów; zlikwidowanie portalu zachodniego; przywrócenie portalu południowego w transepcie. Odtworzona została większa arkada, otwierająca emporę zachodnią do nawy. W wyniku odgruzowania zamurowanych absyd bocznych, odkryto dwie romańskie, kamienne mensy ołtarzowe. Podwyższona w XIX w. o 45 cm posadzka została zdjęta. Pod posadzką odkryto m.in.: ślady osadnictwa pradziejowego, a także elementy romańskiego wystroju kolegiaty. Ceglane fragmenty filarów zastąpiono piaskowcem.

W 1976 r. neogotycki hełm wieży zastąpiony został dachem kopertowym. Nowy, obecnie znajdujący się dach na wieży założono w 1994 roku. W 1980 r. w prezbiterium umieszczono ołtarz kamienny w stylu romańskim i założono granitową posadzkę. W 1991 r. dokonano konserwacji kolumn portalowych. W latach 2009 – 2010 przeprowadzono renowację wewnętrznych murów kolegiaty w celu usunięcia osadów i przebarwień z kamienia.

Wspólnoty kanonickie w Polsce powstały w drugiej połowie XI wieku. Kanonicy – duchowni świeccy, zorganizowani byli w kapituły i żyli według reguły akwizgrańskiej z 816 r. Kapituła kruszwicka określona była w źródłach, z XII w. nazwą: Kapituła kościoła kolegiackiego p.w. św. Piotra w Kruszwicy. Pieczęć kapituły z 1215 r. przedstawia postać św. Piotra – patrona kapituły i kościoła. Pierwsza informacja o kanonikach kruszwickich pojawiła się w dokumencie z lat 1138 – 1144.

W średniowieczu przy kolegiacie działała szkoła prowadzona przez kanoników. Program nauki obejmował gramatykę, dialektykę, retorykę i religię. Pierwszy rozbiór Polski przyczynił się do upadku szkoły. Nową szkołę elementarną wybudowano w 1859 r.

W czasach średniowiecza własność kapituły stanowiło kilkadziesiąt wsi na Kujawach.

W 1930 r. opracowany został nowy statut kapituły kruszwickiej, zatwierdzany na okres pięciu lat, zgodnie z którym posiada wezwanie: Kapituła Kolegiacka przy Bazylice pw. śś Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy. Na pieczęci widnieje wyobrażenie patronów kapituły. Zgromadzenia kapituły kruszwickiej odbywają się 29 czerwca, w uroczystość odpustową Apostołów śś. Piotra i Pawła oraz 8 września, w święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Prawo nadawania kapłanom godności kanonika należy do arcybiskupa gnieźnieńskiego.

Zabytki wewnątrz kolegiaty:

• romańska chrzcielnica w kształcie kielicha z XII wieku;
• romańska kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami;
• późnogotyckie rzeźby z XVI w., przedstawiające scenę Ukrzyżowania Chrystusa;
• rzeźby klęczących aniołów z pierwszej połowy XVIII w., pochodzące z barokowych ołtarzy kolegiaty;
• obraz Matki Bożej Częstochowskiej z 1656 r. malowany na desce;
• obraz św. Krzyża z połowy XVII w.;
• drewniana rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI wieku;
• drewniany krucyfiks w stylu ludowym z XIX wieku;
• późnogotycka płyta nagrobna starościny kruszwickiej Zofii Oporowskiej (zm. 1500 r.);
• barokowe konfesjonały i czarne ławki ze złotymi okuciami z XVIII wieku;
• dwa żyrandole z 1643 r. i 1929 r.;
• marmurowe płyty z XVII w., poświęcone legendarnym początkom kościoła kruszwickiego i biskupom kruszwickim;
• obraz ukazujący początki chrześcijaństwa w Kruszwicy, kopia z połowy XIX wieku.

Opracowanie na podstawie źródeł: www.kolegiatakruszwicka.pl i K. Hewner, Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy – Świadek dziewięciu stuleci, Kruszwica 1998 , sporządził Bartłomiej Grabowski. Fotografia Bartłomiej Grabowski.