Krótki zarys etnograficzny okolic Kruszwicy

Nie ma zbyt wielu artykułów dotyczących kultury ludowej w Kruszwicy i okolicy. Istniejące prace, opierają się głównie na monografii Oskara Kolberga pt. Kujawy, a także nowszej pracy zbiorowy pod redakcją Jana Grześkowiaka pt. Zarys monograficzny Kruszwica z 1965 r. Interesujące zapiski dotyczące tradycji świątecznych opisała w swojej książce Ewa Ferenc. Książka nosiła tytuł:Polskie tradycje świąteczne.

Nie ukazała się jednak od dłuższego czasu żadna obszerniejsza, rozpatrująca całokształt kultury ludowej tego terenu książka. To nie znaczy jednak, że w regionie nie kontynuowano tradycji i obrzędów przodków. Znaczące prace przy folklorze miała pani Maria Patyk ze Sławska Wielkiego. Także w Kruszwicy zakorzeniły się obyczaje związane z dawnymi tradycjami, czego przykładem jest Koza, topienie marzanny, noc świętojańska itd.

Niestety historia, uprzemysłowienie terenu, różnorodne formy postępu cywilizacyjnego, germanizacja, system sowiecki i przemieszczanie się ludności sprawiły, iż pozostało tu niewiele rodzimych materialnych zabytków kultury ludowej, której rekonstrukcja oparta została przeważnie o pamięć najstarszych informatorów. Wieś i miasteczko tego terenu, całokształt zajęć, rzemiosła i sztuki rzadko już noszą cechy niegdyś właściwe temu regionowi, a zwyczaje i obrzędy bądź zanikły, bądź zmieniły swą funkcję. Szczęśliwie z pomocą przychodzą archeolodzy. Na podstawie najnowszych badań, jesteśmy w stanie ustalić co raz więcej faktów dotyczących kultury ludowej.

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, w latach 1934-1938 kilku miłośników zabytków spośród społeczeństwa kruszwickiego zaczęło gromadzić je z najbliższej okolicy, a w roku 1939 powstało w Kruszwicy małe muzeum, znajdujące się niedaleko Mysiej Wieży. Cieszyło się ono zainteresowaniem szczególnie przyjezdnych wycieczek. Znajdowały się tam zabytki z zakresu archeologii, przyrody i etnografii. Wśród tych ostatnich zwracały uwagę stroje kujawskie, malowane sprzęty meblarskie, narzędzia do obróbki lnu i wełny. Zbiry te gromadzili: Czesława Kozłowska z Koska (stroje ludowe i meble), Ludwika ciesielska z Pleszewa i zasłużony mecenas Maksymilian Knoll. Obecnie zbiory te są przechowywane jako depozyty w Muzeum Kujawskim we Włocławku oraz w Muzeum Etnograficznym w Toruniu, czekając na powstanie muzeum w Kruszwicy. Dziś w kruszwickim muzeum oglądać możemy głównie wystawy archeologiczne, a w podziemiach zamkowych piwnic wystawiane są wystawy mające nam przybliżyć życie w Kruszwicy, głównie w czasach średniowiecznych.

Z Kruszwicą i jej nadgoplańskim położeniem związany jest najbardziej teren Kujaw Za wodą, położony na zachód od Gopła. Obszar ten określany jest przez lud nazwą Kujaw Zagoplańskich. Termin woda odnosi się także do Noteci oraz jej zachodniego ramienia Noci (zwanej kiedyś Kwiecieszenicą), nad którą położone są znaczniejsze osady graniczne kujawsko-pałuckie. Wzdłuż zachodniej Noteci, Noci, przebiega południowo-zachodnia granica Kujaw. Za Notecią w powiecie mogileńskim położone są już Pałuki. Także na północ od Gopła, wzdłuż Noteci, jezior: Janikowskiego i Trląskiego do Pakości, przebiega zachodnia granica Kujaw.

Do tej części Kujaw, w znaczeniu historycznym należy część obecnych Pałuk położonych na zachód od Pakości i wspomnianych jezior.

Jeszcze obecnie w świadomości mieszkańców okolicznych wsi przetrwała pamięć o dawnej przynależności tych terenów do Kujaw. Potwierdzeniem tego faktu jest występująca obecnie lokalna nazwa ludowa Kujaw Garbatych, odnosząca się przede wszystkim do obszaru położonego pomiędzy Szczepanowem a Pakością oraz do wschodniej części powiatu mogileńskiego. Nazwa Kujaw Garbatych, posiadająca charakterfizjograficzno-topograficzny, pozostaje w związku z pagórkowatym charakterem ukształtowania tego terenu, przez który przechodzi tradycyjny szlak drożny o nazwie ludowej Kujawianka, będący północnym odgałęzieniem historycznego szlaku drożnego z Pałuk na Kujawy (obecny trakt bydgosko-poznański).

Na zachód od Gopła w kierunku Strzelna, aż pod Mogilno (Kunowo Kuj.) rozciągają się Kujawy Nadgoplańskie, na obszarze których zaznacza się silne poczucie przynależności do grupy kujawskiej.

Teren położony na wschód od Gopła, a zwłaszcza na wschód od Kruszwicy-Grodztwa w kierunku Bachorzy, wykazuje słabsze powiązanie z Kruszwicą (w znaczeniu kulturowym i gospodarczym).

Z lokalnych nazw grupowych, odnoszących się do ludności zachodniej części Kujaw, należy wymienić następujące: Zagopluny – nazwa odnosiła się do mieszkańców kujawskich wsi położonych na zachód od Gopła; Nadgopluny – lokalna odmiana nazwy poprzedniej, występująca wśród wsi Młyny i odnosząca się do ludności wsi znajdujących się na zachód od Gopła; Ostrowiuny, nazwa odnosząca się do mieszkańców Ostrowa, położonego w południowej, nadgoplańskiej części terenu.

Podstawowa nazwa Kujawianie, niekiedy: Kujawiuny lub Kujawioki posiada szerszy zasięg i tylko wyjątkowo znana jest na tym terenie w postaci Kujawiuny od Gopła,Kujawiuny od Strzelna itp.