Józef Prusinowski (1912-1998)

Józef Prusinowski urodził się w Radziejowie 25 stycznia 1912 roku, syn Jana i Teresy z Biernackich. Urzędnik w Magistracie Miejskim w Radziejowie w latach 1927 – 1939. Żołnierz 59 Pułku Piechoty Wielkopolskiej w Inowrocławiu. Brał udział w walkach obronnych 1939 r., w 59 PP Wielkopolskiej. Brał udział w obronie Warszawy. Prowadził tajne nauczanie dzieci i młodzieży w Radziejowie od listopada 1939 do grudnia 1940 r. Współtwórca i organizator Towarzystwa Miłośników Kujaw w Radziejowie, a od 1967 r. Zespołu Pieśni i Tańca Kujawy. Prowadził kronikę miasta. Zmarł 30 lipca 1998 r.

Źródło: J. Prusinowski, red. L. Kalicki, Wspomnienia Radziejowianina, Rok 1918 oraz udział mieszkańców Radziejowa w powstaniu wielkopolskim 1918/1919, Radziejów 1919.

Otrzymywanie moszczów z owoców XIX i początek XX w.

Jakość i wartość owoców, opierano w końcu XIX w. na stosunku części składowych moszczu i ilości procentowej cukru gronowego. Owoce musiały być silnie aromatyczne, słodkie, ściągające i niekwaśne. Wybierano owoce o dostatecznej ilości procentowej ilości cukru, kwasu i wody w moszczach, a ilości alkoholu w winach.

Do oznaczenia ilości procentowej cukru w moszczach posługiwano się zwykle wagą gatunkową, tzw. „saharometrem”. Był to instrument szklany, który pływał prostopadle w płynach, i gdy płyn był cięższy tym bardziej zanurzał się do najwyżej położonego punktu, to jest do zera. Zanurzenie saharometru, zależne było więc od gęstości płynu, czyli wagi gatunkowej. Za pomocą instrumentu obliczano procent cukru i po jakości można było oszacować koszt fabrykacji obliczeń.

Do prób alkoholowych używano urządzenia pod nazwą „Alkoholometr”. Był to instrument podobny do Saharometru. Najwyższy punkt zanurzenia, oznaczał bezwodny alkohol, najniższy – ciężar gatunkowy wody destylowanej. Aby oznaczyć ilość procentową alkoholu w winie, potrzeba było części wina, np. z kwarty, alkoholu oddestylować, do oddestylowanego alkoholu dolać wody destylowanej taką ilość, aby razem wzięta, równała się ilości wziętego do próby wina i dopiero w tej mieszaninie alkoholu z wodą destylowaną, zanurzyć instrument. Do której liczby zanurzenie instrumentu dochodziło, taką liczbę oznaczyć należało procent alkoholu wina.

Na oznaczenie procentów kwasów w moszczach lub winach, powszechnie używano kwasomierza - „Oxymetra”. Była to szklana rurka podzielona na stopnie i oznaczona numerami, umieszczona na drewnianej podstawie. Spodnia część rurki była wydęta i obejmowała 325 gramów, przy 12,5 stopnia R.

Aparat ten napełniał się przeznaczonym do badania płynem, do punktu zera; następnie dolewa się kroplami rozczynu amoniakowego taka ilość, aby znajdujący się kwas w płynie zneutralizować.

Owoce pozbawiano pestek, ponieważ były one gorzkie i zmieniały smak trunku. Obierano je również ze skórki z tego samego powodu.

Starano się używać do fabrykacji kadzi, pras i innych naczyń z drewna; metalowe szkodziły i były odrzucane. W zakładzie panowała bezwzględna czystość, do czyszczenia naczyń używano czystej, gorącej wody.

Po uzbieraniu owoców, pierwszą czynnością po umyciu, obraniu i wypestkowaniu było rozcieranie. Do tego celu posługiwano się specjalnymi młynkami. Młynki podobne były do tych, którymi ugniatano słód, różniły się walcami, zamiast żelazne montowano z gumy. Gdy zakład nie posiadał młynków, do tego celu używał zwykłych tarek kuchennych.

Otrzymana w ten sposób gęstą, owocowa masę, pozostawiano na kilka godzin w spokoju, po czym cedziło się ją przez rzadkie płótno (worki), a pozostałości poddawało ciśnieniu prasy.

Otrzymany sok spod prasy i spod worków był moszczem.

Owoce, musiały być dojrzałe; szczególnie leśne, dziko rosnące, jak jabłka lub gruszki leśne, zbierano po pierwszych przymrozkach w październiku lub listopadzie; pozostawiało się je na doleżeniu w celu nabrania przez owoce odpowiedniej miękkości.

Owoce ogrodowe, bez względu na gatunek, były po zbiorze przerabiane w pomieszczaniach chłodzonych i czyszczonym siarką. Do moszczów owocowych dolewano cukier w wodzie, uzupełniając „niedobór w naturze”. Polskie owoce nie były dość słodkie, ze względu na nasz klimat. Dolewano więc cukrowy roztwór lub słodzono miodem trunki.

Moszcze musiały posiadać w składzie przynajmniej 20% cukru, według wskazówek Saharometru.

Eksportowane wina do Francji i Niemczech, często brane były za rodzimy produkt, zwłaszcza jabłeczaki i gruszczaki. Świadczy to o wysokiej jakości produkowanych win owocowych na Kujawach.

Źródła: B. Grabowski, 100-lecie Koła Pszczelarskiego w Kruszwicy, Historia niezwykłej pasji, XXXIII Wojewódzki Dzień Pszczelarza, Lubliniec 2016, s. 15-22; Dziennik Władysława Sikorskiego, Kruszwica, wrzesień 2011 r., K. Niklewicz, Fabryka Win Owocowych i Miodów, Tradycyjne polskie receptury, Warszawa 1898; H. Łada, Kujawska Wytwórnia Win, Inowrocław 1980; Zarys monograficzny, pod red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965; fot. wikipedia.

Piotrków w pierwszych dniach II wojny światowej

Władze na czele z wójtem Wacławem Pęczkowskim opuściły Piotrków już w pierwszych dniach września 1939 r. udając się do Warszawy. Wielu mieszkańców zaciągnęło się w tym czasie do wojska. W bitwie nad Bzurą zginął nauczyciel Bolesław Pilewski.

Po wyjeździe władz, w Piotrkowie utworzono Obronę Narodową na czele której stanęli Jerzy Majewski, B. Frankenberg, St. Zalewski, J. Kubicki, S. Budkowski i J. Sieradzki. Celem ON była obrona przed rabunkami i rozbojami.

Od 12 września w Piotrkowie władzę przejął Wrmacht. Dnia 8 października 1939 r. Piotrków został wcielony do Rzeszy Niemieckiej jako część okręgu regencyjnego Inowrocław (Hohensalza), który należał do Kraju Warty ze stolicą w Poznaniu.

Nowym burmistrzem został mianowany Niemiec pochodzący ze wsi Palczewa – Emil Ludtke, od roku 1940 członek SS. Urzędnikiem administracyjnym został Willy Fritz Haack, członek partii narodowo-socjalistycznej, który brał udział w aresztowaniach księży w Osięcinach, Bytoniu i prawdopodobnie Piotrkowie. Niemcy utworzyli przy ul. 3 Maja Arbeitsamt Hohensalza Nebenstelle Petrikau - „Urząd Pracy”. Kierownictwo urzędu objął Niemiec z Kowala – Hauber.

Opracowanie B. Grabowski, „Głos Nieszawski” z dn. 3 stycznia 1934, s. 7; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970, s. 69; Z. Janowicz, Ustrój administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej 1939-1945, Poznań 1951, s. 69; Z. Waszkiewicz, Regencja inowrocławska podczas okupacji hitlerowskiej w historiografii polskiej „Ziemia Kujawska:, t. 5, 1978, s. 243; APB, Wstęp do inwentarza akt zespołu Sądu Specjalnego w Inowrocławiu 1940-1944; Akta i kartoteka Sądu Specjalnego w Inowrocławiu, akta: 4 Sond Kls. 64/40, Toruń 1975, praca mag. UMK; J. Kołtuniak, Piotrków Kujawski, Zarys dziejów miasta i parafii, Bydgoszcz 2002

Jedna z najstarszych ksiąg w powiecie inowrocławskim

Najstarsza książka w zbiorach powiatowego Muzeum im. Jana Kasprowicza pochodzi najprawdopodobniej z pierwszej biblioteki w dziejach Inowrocławia – księgozbioru konwentu Franciszkanów. Po kasacie klasztoru, trafiła do zbiorów Jana Kasprowicza, bibliofila i kolekcjonera starodruków.

To prawie 750 stron, książka oprawiona jest w deski powleczone skórą z wytłoczonym ornamentem. Niegdyś spinały ją mosiężne klamry. Stronę tytułową zdobi przepiękny exlibris z bocianem karmiącym młode i łacińską sentencją: „Pobożność jest najpiękniejszą cnotą”.

Oprac. B. Grabowski, źródło: Tygodnik informacyjny powiatu, miast i gminy, Najstarsza książka w powiatowym muzeum, artykuł z 17 września 2021, s. 3; fot. ze zbiorów Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Parafia piotrkowska po II wojnie światowej

Parafia piotrkowska w czasie okupacji niemieckiej (1939-1945) pełniła wiele funkcji nie związanych z posługą kościelną. Początkowo urządzono w obiekcie składnicę rzeczy po Żydach z możliwością wykupu dla Niemców, a następnie zamieniono na magazyn rolny, co przyczyniło się do zniszczenia wielu zabytków w świątyni.

Parafia piotrkowska wchodziła w skład diecezji włocławskiej, dekanatu radziejowskiego. W skład niego wchodziły: Piotrków Kujawski, Połajewo, Bytoń, Tomisławice, Witowo i Broniszewo. Liczba parafian wynosiła około 5000 osób.

Odbudowę kościoła parafia zawdzięcza księdzu Wacławowi Liśkiewiczowi. Ksiądz Wacław przetrwał okupacje ukrywając się w Sompolnie. W 1950 r. dzięki ofiarom parafian wyremontowano kościół, uporządkowano tereny wokół kościoła, zakupiono nowe sprzęty do świątyni. W latach 50-tych powstał dom zakonny Zgromadzenia Sióstr Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus. Przebywało w nim 5 sióstr.

Źródła: J. Szyling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec kościoła katolickiego 1939-1945, Poznań 1970, s. 240-242; Wyrok śmierci we Włocławku. Kościelny w roli Judasza „Wiadomości Włocławskie: 1 (1945) Nr 221, s. 3-4; RDW, 1991, s. 454; R-RDW 1957 r., s. 35; J. Kołtuniak, Piotrków Kujawski. Zarys dziejów miasta i parafii, Bydgoszcz 2002, s. 195-196.

Gmina Piotrków

Gmina Piotrków (Kujawski) została powołana w czasach Księstwa Warszawskiego, a określał ją dekret Fryderyka Augusta z 23 lutego 1809 r. Wprowadzony ustrój w czasach Księstwa Warszawskiego utrzymały władze Królestwa Polskiego. Również na zajętych w 1914 r. ziemiach polskich władze niemieckie zachowały administrację gminną bez większych zmian. Ustrój z II połowy XIX w. Został także utrzymany w okresie międzywojennym. Organizację władz gminnych zmieniała dopiero ustawa z 29 marca 1950 r. Zlikwidowano dualizm władzy w gminie.

Gmina Piotrków Kujawski to typowa gmina o charakterze rolniczym. Powierzchnia wynosi około 14 tysięcy ha, z czego ponad 80 procent to użytki rolne. Obszar jest słabo zalesiony – 4, 4 procent zadrzewienia. Gminę zamieszkiwało w 1950 r. - 8702 mieszkańców, w samym Piotrkowie 3900 osób. Prawa miejskie przywrócono 1 stycznia 1998 r.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130; W. Sobaciński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, "Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", R. 70, z. 1, 1964, s. 140; M. Kallas, Organy administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim, Toruń 1975, s. 122-126.; J. Kołtuniak, Piotrków Kujawski, Zarys dziejów miasta i parafii, Bydgoszcz 2002, s. 16-19.

Dawna wieś Mątwy

Dziś Mątwy to podmiejska dzielnica Inowrocławia. Dawniej była to wieś położona na prawym brzegu rzeki Noteć, na odcinku od Szarleja do Pakości zwanej Mątwą. W źródłach pisanych pierwsza wzmianka pochodzi z 9 kwietnia 1193 r. (donosi o jej istnieniu bulla papieża Celestyna III zatwierdzająca nadanie klasztorowi w Strzelnie dochodów z mostu na Noteci i karczmy w Mątwach). Około przełomu XII i XIII wieku Mątwy stanowiły własność konwentu cystersów w Łeknie. Od 1231 r. były ponownie własnością książęcą, następnie królewską. Prawdopodobnie w XV stuleciu doszło do podziału Mątew na części: królewską i szlachecką. Stan ten utrzymał się do rozbiorów.

Na terenie wsi 6 lipca 1666 r., rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami króla Jana Kazimierza przeprawiającymi się Notecią od strony Kruszy, a uderzającymi od Szymborza rokoszanami Jerzego Lubomirskiego.

W XIX wieku Mątwy były senną, cichą i niewielką osadą. Powolny rozwój zaczął następować w 2. połowie XIX stulecia. W 1879 r. zbudowano tutaj cukrownię (jakiś czas pracował w niej ojciec wieszcza kujawskiego Jana Kasprowicza - Piotr). Do dziś zachowało się kilka budynków tego starego zakładu. W latach 1881-1882 podbudowano fabrykę sody. Jest to największy zakład Inowrocławia - Soda Mątwy S.A.

Główną oś dzisiejszej robotniczej dzielnicy miasta stanowi ulica Poznańska, wytyczona w latach 80. XIX stulecia. Jej południowy kraniec od Kanału Noteckiego, stanowiącego jednocześnie granicę administracyjną Inowrocławia, zajmują wspomniane już zakłady sodowe.

Obiekty cukrowni i sodowni wraz z budynkami mieszkalnymi jako całość podlegają ochronie konserwatorskiej, podobnej ochronie podlega dworzec kolejowy Inowrocław - Mątwy zlokalizowany po zachodniej stronie ulicy Staropoznańskiej 294. Budynek ten wzniesiono w 1889 r. Natomiast jeden z ciekawszych mątewskich zabytków - Kościół parafialny pw. Opatrzności Bożej zbudowano w latach 1930-1931.

Współcześnie w Mątwach znajduję się budynek administracji powiatowej, Szkoła Podstawowa nr 9, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1, obiekty sportowe Ośrodka Sportu i Rekreacji, w tym kryte korty tenisowe i hala sportowa. Wzdłuż ulicy Mątewskiej i w okolicy ulicy Staropoznańskiej zlokalizowanych jest wiele zakładów produkcyjnych, a także Zakład Utylizacji Odpadów oraz Oczyszczalnia Ścieków. Przy wieździe do miasta od strony Tupadeł i Kruszy Zamkowej znajduje się przystań kajakarska ZHR.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: B. Grabowski, Mątwy, Rys historyczny parafii pw. Opatrzności Bożej w Inowrocławiu, Kruszwica 2021.