czwartek, 28 maja 2020

Brześć Kujawski na tle polityki Księstwa Warszawskiego

W październiku 1806 r. wybuchła wojna między Francją a Prusami. Działania wojenne prowadzone z powodzeniem przez wojska francuskie obudziły w społeczeństwie polskim nadzieje na odzyskanie niepodległości. W wyniku tej wojny wojska francuskie zajęły Prusy a generał Jan Henryk Dąbrowski Poznań i Kujawy. Wkraczające do Polski armie entuzjastycznie witała patriotyczna ludność miejska oraz drobna i średnia szlachta. Również chłopi widzieli w nich wybawicieli i mieli nadzieję, że Francuzi wyzwalają ich z poddaństwa i pańszczyzny.

Dnia 3 listopada 1806 r. Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki wydali odezwę do narodu polskiego, w której wzywali Polaków do uformowania 30-40 tys. armii. Liczba ta nie przeraziła rodaków, odwrotnie – wzmocniła ich nadzieje. Ośrodkiem przygotowań powstańczych stał się Poznań. Radość swoją ludność wyrażała samorzutnym zrywaniem orłów pruskich, tworzeniem oddziałów zbrojnych, pomagając tym samym nadchodzącym wojskom francuskim w pokonaniu wroga.

Dnia 14 listopada 1806 r. marszałek francuski Louis Davoout wydał manifest, w którym w imieniu Napoleona zawiadamiał Polaków o uwolnieniu ziem polskich spod panowania pruskiego. W lipcu 1807 r. w Tylży zawarty został pokój między Francja a Prusami, w wyniku którego utworzone zostało Księstwo Warszawskie. W skład Księstwa weszła również prowincja kujawska. 

Na ludność polską w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego nałożono dodatkowe podatki i ciężary. Na uchwalenie nowych podatków wpłynęła wojna, do której doszło między Francją a Austrią w 1809 r. Zwiększone zostały wymagania od ludności, wzrosły potrzeby wojska. Szczególnie mieszkańcy miast odczuwali dodatkowo takie ciężary, jak obowiązek dostarczania podwód urzędnikom i wojsku oraz bezpłatne kwaterowanie wojska w domach prywatnych.

W czasie prowadzenia działań wojennych w 1809 r. Brześć Kujawski był bezpośrednim terenem, przez który przechodziły wojska walczących stron. 12 maja tegoż roku od strony kowala wkroczyła do miasta brygada wojska austriackiego pod dowództwem generała Mohra. Brygada ta nie napotykając na przeszkody udała się następnie w kierunku północno-zachodnim w celu uderzenia na „szaniec mostowy pod Toruniem”.

W trzy lata później rozpętała się wojna między Francją a Rosją. Działania wojenne prowadzone w tym okresie stały się przyczyna dalszego upadku ziem polskich. Bardzo ucierpiały Kujawy, które stanowiły główny trakt wojenny, którym kilkakrotnie przemaszerowały wojska. Nie minęły one i Brześcia Kujawskiego udając się na Moskwę. Wyrządziły wiele zniszczeń w mieście. Na magazyn wojskowy zamieniona została fara. Wojska francuskie kwaterujące po miastach zmuszały ludność do utrzymywania i wyżywienia ich, ściągały duże kontrybucje, traktowały kraj jak podbite ziemie. Magistrat Brześcia Kujawskiego przez długie lata nie był w stanie pokryć długów zaciągniętych u ludności świadczącej na rzecz wojsk francuskich. Wielu mieszkańców Kujaw powołanych zostało do wojska, wielu z nich musiało zostawić gospodarstwa i iść w nieznane. Ci którzy wrócili z wojny zastali swoje gospodarstwa zniszczone i na nowo musieli je odbudowywać. 

Kampania 1812 r. zakończyła się klęską napoleona. W styczniu i lutym 1813 r. na tereny Księstwa Warszawskiego wkroczyła armia rosyjska. Tym samym zaprzestały działalności centralne władze Księstwa i nastąpił faktyczny jego upadek. 13 marca 1813 r. naczelne dowództwo wojsk rosyjskich powołało Radę Najwyższą tymczasowa, jako naczelną władzę cywilną okupowanego Księstwa, której podporządkowany został dotychczasowy aparat administracyjny. Przed narodem polskim wyeksploatowany przez Napoleona stanęła wielka niewiadoma. O jego losie zadecydować miały zwycięskie monarchie, które w tym celu zebrały się w Wiedniu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: artykuł T. Kieloch, Położenie miasta i jego rozwój przestrzenny, w: Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza,  Włocławek 1970; PAP Włocławek, Rachunek kasy, s. 54 -  jeszcze w 1838 r. kasa magistratu miasta Brześcia Kujawskiego nie wypłaciła mieszczaninowi Mahnowi zaległej kwoty 2425 zł 13 gr za dostarczony przez niego w latach 1806-1809 furaż dla wojsk francuskich.

sobota, 23 maja 2020

Dawna szkoła w Solcu Kujawskim

W Łęgnowie i Przyłubiu szkoły istniały już od początku XVII w., w Otorowie od 1620 r. Dzieci z Makowisk wcielone były początkowo do szkoły w Otorowie. W Kabacie i w Olędrach Zamkowych nauczyciele zatrudnieni byli już na kilka lat przed panowaniem pruskim. W samym Solcu, w XVIII w. prawdopodobnie nie było żadnej szkoły. Nawet przedstawiciele szlachty i mieszczaństwa nie umieli pisać. W 1784 r. ani burmistrz, ani sędzia miejski nie potrafili pisać swoich nazwisk.

W Solcu szkoła katolicka została wybudowana dopiero w roku 1837 r., ewangelicka szkoła istniała od 1820 r. W 1874 r. Powstała szkoła przy ulicy Szerokiej. Szkoła miał cztery klasy, w 1891 r. rozbudowano do 7 klas. Pierwszym nauczycielem szkoły powszechnej był bardzo ceniony Adolf Rude. W roku 1906 odbyło się w Solcu otwarcie szkoły średniej. W międzyczasie powstały, obok istniejącej od 1796 r. szkoły nr IV; w 1884 – szkoła nr II, w 1889 – szkoła nr III, w 1898 – szkoła nr V i w 1901 – szkoła nr VI. Prywatne szkoły miały przeważnie krótki czas trwania – kilka miesięcy. 

W Łęgnowie budynek szkolny z czterema klasami wzniesiono w 1887 r. Od 1903 r. szkoła miała trzech nauczycieli, a od 1909 r. były cztery klasy z czterema nauczycielami. 


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: P. Rudolf, Z historii Solca Kujawskiego i okolicznych wsi, Solec Kujawski 2003; J. Gruner, Das Schulwesen des netzedistrikts zur Zeit Friedrichs des Grossen, Breslau 1904; Akta Otorowa oraz APP, akta szkolne Departamentu Kamery w bydgoszczy, III.B.11; M. Bandurski, J. Kościński, Historia Solca Kujawskiego, s. 19; Akta archiwum soleckiego magistratu i kroniki szkolnej.

środa, 20 maja 2020

Kowal XV-XIX wiek

Dodaj napis
W roku 1519 król Zygmunt Stary dokonał drugiej lokacji miasta na prawie chełmińskim, które na początku XVII wieku liczyło 240 domów (około 1140 osób). W drugiej połowie XVII wieku, po potopie szwedzkim, w Kowalu zostało jedynie 30 domów. Odbudową zamku zajął się starosta Morsztyn. Kowal nie wrócił już jednak do dawnej świetności. Znalazł się w zaborze pruskim w latach 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. - był częścią Królestwa Polskiego. W tym czasie miasto pełniło funkcję ośrodka handlu, głównie zbożem oraz rzemiosła. W końcu XVIII wieku i na początku XIX wieku z pejzażu miasta zniknęły niektóre budowle. W latach 90-tych XVIII wieku rozebrano zamek, a w 1804 r. kościół św. Mikołaja. W 1824 r. rozebrano kościół św Fabiana i Sebastiana, natomiast w 1832 r. spalił się kościół św. Ducha.

W roku 1836 zlikwidowany został powiat kowalski, a w roku 1870 – w ramach represji po upadku powstania styczniowego – Kowalowi odebrano prawa miejskie. Ponowne uzyskanie praw miejskich nastąpiło po odzyskaniu niepodległości w 1919 r.

W okresie międzywojennym Kowal stanowił znaczący ośrodek rzemieślniczy i handlowy. Istniały tu młyny, wiatraki, tartaki i olejarnie. Życie gospodarcze ożywiały cotygodniowe targi oraz jarmarki. Pod względem materialnym najbardziej znaczącymi i trwałymi osiągnięciami tych lat były:budynek szkolny przy ulicy Kazimierza Wielkiego – późniejszy Zespół Szkół im. Kazimierza Wielkiego oraz Dom Ludowy, który dał początek remizie straży pożarnej. 

W okresie międzywojennym miasto liczyło około 4000 mieszkańców. Na obrzeżach Kowala znajdowały się trzy cmentarze: katolicki, żydowski i ewangelicki. 


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: biuletyn informacyjny: Kowal, Miasto Królewskie, drukarnia DIX na zlecenie Urzędu Miejskiego w Kowalu.

niedziela, 17 maja 2020

Cmentarz Ewangelicki - Sławsk Wielki (Sławsk Górny)

Cmentarz ewangelicki położony jest na skraju dawnej osady Sławsk Górny, pierwotnie w polu (dziś na terenie zabudowanym), w odległości ok. 60 m od głównej drogi przechodzącej prze wieś. Od północy i zachodu graniczy z polem uprawnym, od wschodu z domem mieszkalnym i prowadzącym do niego drogą, a od południa sąsiaduje z terenem miejscowej bazy materiałowo-technicznej. Stan zachowania nekropolii jest zły z uwagi na dewastację nagrobków oraz eksploatowanie ich jako materiału do tworzenia nagrobków na miejscowym cmentarzu rzymskokatolickim. Na cmentarzysku znajdują się trzy elementy z inskrypcjami. Miejsce pochówku założone zostało pod koniec XVIII w.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: B. Grabowski, Rys historyczny parafii pw. św. Bartłomieja, Wieś Sławsk Wielki, Kruszwica 2019.

czwartek, 14 maja 2020

Lista zasłużonych działaczy czerwonokrzyskich z Kruszwicy

Izabela Bożejewicz, ur. 17 sierpnia 1915 r. w Inowrocławiu. Emerytowany pracownik Domu Książki w Kruszwicy. Długoletnia działaczka Zarządu Powiatowego PCK w Inowrocławiu, Koła Terenowego PCK w Kruszwicy oraz Zarządu III i IV stopnia. Odznaką Pamiątkową 50 – lecia PCK. Zmarła 11 listopada 1986 r. Pochowana na cmentarzu w Kruszwicy.

Maria Patyk, ur. 10 sierpnia 1924 r. w Pieckach. Emerytowana nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej w Sławsku Wielkim. Propagatorka folkloru kujawskiego, znany i ceniony fachowiec w zakresie kultury i obrzędów ludowych. Długoletnia opiekunka Szkolnego Koła PCK i Koła Terenowego PCK w Sławsku Wielkim. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Szymon Owczarek, ur. w 1920 r. pod Sochaczewem. Długoletni kierownik Spółdzielni-Zakładu Mleczarskiego w Kruszwicy. Członek Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Miejskim w Inowrocławiu, wiceprezes, skarbnik, członek Zarządu Miejsko-Gminnego PCK w Kruszwicy. Członek Zarządu Lokalnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK III i IV stopnia. Zmarł 8 maja 2000 r. Pochowany w Kruszwicy.

Franciszek Wesołowski, ur. 21 września 1894 r. syn Stanisława i Katarzyny. Prowadził prywatny warsztat krawiecki przy ulicy Jana Kasprowicza w Kruszwicy. W latach 1948-50 był nauczycielem technologii w Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej w Kruszwicy. W latach 1947-50 pełnił funkcję sekretarza Koła Terenowego PCK. Od 1950 r. do 1955 był prezesem tego koła. Z jego inicjatywy zakupiono łódź ratunkową oraz utworzono Posterunek Ratownictwa Wodnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK IV stopnia. Opracował kronikę PCK – Koło terenowe w latach 1945-1955. Zmarł 26 września 1966 roku. Pochowany w Kruszwicy.

Jan Zawadzki, ur. 19 czerwca 1906 r. w Lubotyniu pow. Koło, lekarz dentysta. Przed wojną i po wojnie członek Terenowego Koła PCK, a następnie do roku 1955 – wiceprezes. W latach 1955-1966 pełnił funkcję prezesa. W 1939 r. oddaje w Warszawie samochód prywatny marki Fiat – 1100 do dyspozycji Zarządu Głównego PCK. W latach 1945-1948 czynnie pracuje w ekipach lekarskich w ramach higienizacji wsi. Uaktywnił działalność Terenowego Koła PCK, główny organizator wojewódzkich uroczystości PCK w Kruszwicy (16.06.1963). Za swoją pracę na rzecz PCK w Kruszwicy został wyróżniony dwukrotnie (1955 i 1961) odznaką Honorową PCK – IV stopnia, oraz III stopnia w roku 1963. Odznaka Pamiątkowa 50-lecia PCK została wręczona pośmiertnie w 1966 r. Dr. Jan Zawadzki zmarł w 1966 r. - pochowany na cmentarzu w Kruszwicy.

Edmund Zientarski, ur. 22 września 1908 r. w Berlinie. Po ukończeniu Akademii Medycznej – Wydział Lekarski w Poznaniu, otrzymuje tytuł lekarza. Pracując w Kruszwicy, brał czynny udział w PCK, prowadząc kursy sanitarne dla członków drużyn ratowniczych. W latach 1936-1939 był członkiem Zarządu Koła Terenowego PCK. W czasie wojny pracował w Kijach, pow. Pińczów. Uczestniczył w ruchu oporu. Po odbyciu służby wojskowej wraca do Kruszwicy i włącza się w nurt działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i działań PCK – jest członkiem Zarządu. Wyróżniony Odznaką Pamiątkową 50-lecia PCK i Honorową Odznaką WOPR. Zmarł 8 kwietnia 1979 r. 

Krzysztof Zuchniarek, ur. 12 kwietnia 1949 r. Chalno koło Topólki. Od 1984 r. Prezes Klubu HDK przy Kombinacie PGR, a także Spółki „Kom-Rol”. Wiceprezes Zarządu Miejsko-Gminnego PCK w latach 1983-1989. Organizował zbiorowe oddawanie krwi i był inicjatorem wielu imprez dla krwiodawców i ich rodzin. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK – IV stopnia i Medalem 40-lecia Honorowego Krwiodawstwa PCK.

Elżbieta Budzińska, ur. 24 marca 1957 r. w Kraszycach, gmina Kruszwica. Pielęgniarka, długoletnia opiekunka Zakładowego Koła PCK i Klubu HDK przy Stacji Hodowli Roślin w Polanowicach. W latach 1997-2001 była członkiem ZR PCK i RR HDK w Kruszwicy. Od roku 1997 członek Rejonowej Rady Reprezentantów PCK. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK stopnia IV.

Alicja Grabowska, ur. 28 listopada 1950 r. w Inowrocławiu. Dyrektor Szkoły Podstawowej w Rusinowie, gdzie realizowała program „Zdrowa Szkoła”. Długoletni skarbnik Zarządu Rejonowego PCK w Kruszwicy, współorganizator wielu imprez czerwonokrzyskich i konkursów. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK III stopnia.

Halina Gralak, ur. 8 stycznia 1941 r. - Skępe koło Lipna, emerytowana nauczycielka – Szkoły Podstawowej w Popowie. Długoletni opiekun szkolnego Koła PCK. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Jadwiga Jaszczak, ur. 8 listopada 1936 r. w Inowrocławiu, nauczycielka biologii – Liceum Ogólnokształcące w Kruszwicy. Długoletnia opiekunka Szkolnego Koła PCK. Przez dwie kadencje pełniła funkcję sekretarza Miejsko-Gminnej Komisji Rewizyjnej PCK. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Maria Jóźwiak, ur. 24 września 1954 r. w Kruszwicy. Kierownik Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Członek i sekretarz Zarządu Miejsko-Gminnego PCK, skarbnik Zarządu Lokalnego PCK, członek Rejonowej Rady Reprezentantów PCK. Współorganizator wielu akcji i imprez czerwonokrzyskich. Inicjatorka powołania do życia Warsztatów Terapii Zajęciowej. Wyróżniona Odznaką Honorową III stopnia.

Grzegorz Konopiński, ur. 23 marca 1956 r. w Przedbojowicach. Aparatowy – Zakładów Tłuszczowych SA w Kruszwicy. Wiceprezes Klubu HDK przy Zakładach Tłuszczowych przez 2 lata, a następnie prezes Klubu HDK przy Urzędzie Miejskim w Kruszwicy. Członek Okręgowej i Głównej Rady HDK PCK. Przewodniczący Rejonowej Rady HDK. Członek Zarządu Rejonowego PCK w latach 1997-2001. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi – 1999 r. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Zofia Lipińska, ur. w 1949 r. w Tupadłach, nauczycielka – Szkoła Podstawowa nr 2 w Kruszwicy. Długoletnia opiekunka Szkolnego Koła PCK. Organizatorka wielu akcji i imprez czerwonokrzyskich. Konsultant do spraw współpracy z opiekunami SK PCK na terenie miasta i gminy Kruszwica. Członek Zarządu PCK (1976-1969) i Komisji Rewizyjnej (1982) Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Anna Mielcarek, ur. 14 marca 1939 r. - Redecz Kurkowy koło Brześcia Kujawskiego. Pielęgniarka – Przychodnia Rejonowa w Kruszwicy. Pierwszy Kierownik Punktu Opieki nad chorym w domu. Członek i sekretarz Zarządu Miejsko-Gminnego PCK, członek Zarządu Lokalnego PCK i Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Miejskim w Inowrocławiu. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Józef Owedyk, ur. 16 marca 1937 r. w Inowrocławiu. Lekarz medycyny – długoletni kierownik Przychodni Rejonowej w Kruszwicy, wiceprezes Zarządu Miejsko-Gminnego i Lokalnego PCK. W latach 1997-2001 wiceprezes Zarządu Rejonowego PCK w Kruszwicy. Po roku 2001 – członek Rejonowej Rady Reprezentantów. Wzorowy kontynuator ciągłości działalności PCK. Potrafił zabezpieczyć dokumenty i pamiątki czerwonokrzyskie. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK II, III i IV stopnia.

Ewa Piechota, ur. 21 października 1947 r. w Gdańsku. Nauczycielka – Szkoły Podstawowej nr 1 w Kruszwicy. Długoletni prezes Koła Zakładowego PCK i opiekun Klubu HDK przy Kombinacie PGR Kobylniki – Piaski. Przez dwie kadencje przewodnicząca Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Miejsko-Gminnym PCK. Opiekun Szkolnego Koła PCK przy podstawówce nr 1 w Kruszwicy. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK IV stopnia.

Marek Stręk, ur. 5 marca 1946 r. w Kruszwicy. Wiceburmistrz Miasta i Gminy Kruszwica. Pełnił funkcję sekretarza Urzędu Miejskiego. Członek Zarządu Lokalnego PCK (1994-1997) i Zarządu Rejonowego PCK (1997-2001). Wiceprezes Zarządu Rejonowego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK IV stopnia w 1997 r.

Stefan Stybor, ur. 25 lutego 1937 r. w Łaszewie koło Brodnicy. Dyrektor Zespołu Szkół Zawodowych im. Kazimierza Wielkiego w Kruszwicy w latach 1975-1997. Emeryt, skarbnik, wiceprezes i prezes Zarządu Miejsko-Gminnego PCK, prezes Zarządu Lokalnego i przez kilka kadencji prezes Zarządu Rejonowego PCK w Kruszwicy. W latach 1973-1976 wiceprezes Zarządu Powiatowego PCK w Inowrocławiu. Przez wiele kadencji członek i skarbnik Zarządu Okręgowego PCK w Bydgoszczy. Przewodniczący Komisji Rewizyjnej woj. Kujawsko-Pomorskiego. W latach 1979-1983 członek Zarządu Głównego PCK. Organizator uroczystości czerwonokrzyskich. Wyróżniony Odznaka Honorową I, II i III stopnia, „Kryształowym sercem, Honorowym Członkostwem PCK i Medalem Pamiątkowym 60-lecia oraz 70-lecia PCK.

Roman Tschurl, ur. 24 lipca 1938 r. w Kruszwicy. Dyrektor Szkoły Podstawowej nr 2 i Gminny Dyrektor Szkół w latach 1973-1984. Inspektor Oświaty i Wychowania w latach 1984-1990. Emeryt, członek Zarządu Miejsko-Gminnego PCK w latach 1976-1994. Sekretarz Zarządu Lokalnego PCK i Zarządu Rejonowego PCK od 1994 r. Kronikarz działalności czerwonokrzyskiej. Współorganizator festynów reakcyjnych, sportowych dla krwiodawców i ich rodzin. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK i, II i III stopnia oraz „Kryształowym sercem”.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: S. Stybor, R. Tschurl, Z dziejów Polskiego Czerwonego Krzyża w Kruszwicy w latach 1919-2002, Kruszwica 2002.

niedziela, 10 maja 2020

Wybrane zabytki architektury Brześcia Kujawskiego cz. 1 zamek, magistrat i rynek

Na terenie Brześcia Kujawskiego, w końcu XIII wieku powstał murowany zamek książęcy, zniszczony podczas wojny ze Szwedami. 

Istniał również renesansowy zamek, której znamy z opisu – lustracji dóbr królewskich w latach 1564-1565, oraz ze sztychu Pufendorfa z 1657 r., ukazującego zamek od strony zachodniej, otoczony murami. Z obydwu źródeł wynika, że zamek książęcy był to okazały budynek murowany, dwupiętrowy, kryty dachem dwuspadowym, o sześciu osiach okiennych z ozdobnymi wieżyczkami na zwieńczeniu elewacji północnej i południowej. Od strony północnej przylegała do zamku wysoka kwadratowa wieża – trzypiętrowa, kryta dachem czterospadowym, o dwóch osiach okiennych w każdej elewacji.

Od strony północnej prowadziła do zamku murowana brama ze zwodem na łańcuchach, za którą był niewielki dziedziniec zamkowy. Jak wynika z lustracji, jeszcze w XVI w. dachy pokryte były gontami; jedynie dach wieży z bramą wejściową pokryto dachówką.

Zamek brzeski posiadał jeszcze jedną małą wieżę, po stronie południowej – przy murach zamkowych – przeznaczoną na więzienie. Budynki gospodarcze zajmowały plac przed bramą, tuż przy murach miejskich.

Lustracja z lat 1564-1565 wspomina jeszcze o moście od strony zachodniej, zbudowanym na palach dębowych, z poręczami, po obu stronach którego znajdowały się ganki, których dachy kryte były dachówką. Jednak na sztychu Pufendorfa, robionym z natury w 1657 roku, most już nie istniał.

Do dziś zachowały się ślady dawnego zamku – w bryle Szkoły Podstawowej nr 1. Ruiny zamku, spalonego przez szwedów przetrwały do III rozbioru Polski. W końcu XVIII wieku Prusacy zagarnąwszy tę dzielnicę Polski wybudowali na gruzach zamku potężny gmach z przeznaczeniem na więzienie.

Jest to budowa na rzucie prostokąta, o trzech kondygnacjach, kryta dachem mansardowym. Partia środkowa wydzielona – zwieńczona tympanonem. W piwnicach gmachu do dziś istnieją ślady terroru pruskiego. Mówią o tym cele więzienne, zachowane w stanie niezmienionym, do którego prowadza drzwi wykonane z grubych desek dębowych, obite żelaznymi listwami. 

W południowo-zachodniej części miasta znajdował się rynek brzeski. Z jego narożników wybiegają ulice, a północną pierzeje rynku przecina uliczka, która prowadziła do północnej bramy miasta. Poszczególne pierzeje zajmowały domy bogatych patrycjuszy miejskich.

Pośrodku rynku prawdopodobnie stał ratusz, wzmiankowany w dokumencie Kazimierza Wielkiego z 1362 r. - w związku ze sprzedażą wójtostwa brzeskiego. Natomiast późniejszy ratusz renesansowy widoczny jest na sztychu Pufendorfa. Był to okazały budynek, dwupiętrowy, o pięciu osiach okiennych, zwieńczony attyką i ozdobnymi szczytami elewacji północnej i południowej. Od strony wschodniej przylegała do gmachu okazała wieża, kryta wysokim hełmem z ostro zakończoną wieżyczką.

Na sztychu Pufendorfa widzimy ratusz brzeski z 1657 r; w tym samym roku został spalony przez Szwedów. Prawdopodobnie w stanie ruiny dotrwał do początku XIX w., kiedy to w myśl „Przepisów Ogólnych Policji Budowniczej z 1820 r.” - w ramach regulacji rynków, rozbierano ratusze stojące pośrodku, a budowano nowe gmachy włączając je w ogólną zabudowę.

Punktem centralnym Brześcia, który zachował typowy układ urbanistyczny, charakteryzujący się dla okresu średniowiecznej Polski – jest nadal rynek – tylko ratusz nie stoi już pośrodku, a w zachodniej jego pierzei. Zbudowany w 1824 r. według projektu Henryka Marconiego – zaliczany jest do grupy klasycystycznych ratuszy mazowieckich. Budynek piętrowy, z kwadratową wieżą pośrodku, zwieńczoną balustradą ze słupkami. Główne wejście prowadzi przez czterokolumnowy joński portyk, zwieńczony trójkątnym szczytem.

Dawna zabudowa rynku już nie istnieje; domy otaczające rynek spalili Szwedzi w 1657 r. Zabudowa obecna, podobnie jak i całego miasta, pochodzi z pierwszej i w mniejszym stopniu z drugiej połowy XIX w. 

Ze źródeł wynika, że w XVI i XVIII w. w dzielnicy żydowskiej Brześcia Kujawskiego istniała synagoga. Niestety brak na jej temat bliższych danych we wzmiankowanych źródłach.

Pierwotne miasto prawdopodobnie obwarowane było drewnianą palisadą i fosą. Mury miejskie widoczne na sztychu Pufendorfa, których fragmenty można oglądać jeszcze dziś posiadał Brześć w 1339 r.

Bramy miejskie znajdowały się przypuszczalnie przy kościele Dominikanów, przy czym charakterystyczne dla miast średniowiecznych jest tu usytuowanie kościoła dominikanów w północno-zachodnim narożniku miasta, przy murach miejskich, co miało związek ze wzmożeniem obronności miasta. Od strony południowej obronność tę umacniał kościół parafialny, lokowany zwykle w pobliżu placu rynkowego; U wylotu l. Zamkowej była prawdopodobnie furta miejska, a obok szpitala św. Ducha (wzmiankowany w 1294 r.) stał kościół pw. św. Ducha.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: A. Gwagnin z Werony, Z Kroniki Sarmacyi europejskiej, wyd. K. Turowski, Kraków 1860; A. Bartczakowa, Ratusze klasycystyczne na Mazowszu, Biuletyn Historii sztuki, R. XXV 1963, nr 2; M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882; J. Długosz, Dzieje Polski ksiąg dwanaście, kraków 1867-70, tom III; Z. Guldon, Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII-XIV w., w: Ziemia Kujawska, tom II, Inowrocław-Włocławek 1968; Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, tom I-IV, Poznań 1877-1901; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, włocławek 1935; A. Kancewicz, Plany przeglądowe miast polskich, warszawa 1929; R. Leszczyńska, Działalność koserwatorska Juliusza Makarewicza, ochrona Zabytków R. XXI 1968, nr 2; S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, Archiwa Biblioteki i Muzeum Kościelne, Lublin 1965; Lustracje województw  Wielkopolskiego i Kujawskiego, Bydgoszcz 1961; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza,  Włocławek 1970; S. Łoza, architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa 1967; Miasta polskie w tysiącleciu, tom I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego tom I, pod red. B. Chlebowski, warszawa 1888.

czwartek, 7 maja 2020

Kwiatkowska Michalina (1847-1930)


Kwiatkowska Michalina z domu Wodzyńskich (1847-1930). Urodziła się w Piaskach koło Kruszwicy. Bohaterka Powstania Styczniowego. Mając 16 lat walczyła w oddziale Marcina Borlewskiego "Lelewela". Codziennie krążyła miedzy oddziałem "Lelewela" i innymi oddziałami a władzami cywilnymi powstania. W takiej sytuacji znalazła się również w bitwie pod Batorzem. Woziła rozkazy, raporty, pieniądze. Służyła jako kurier w oddziale Mareckiego w dworze Sucholipie w lubelskim. Po śmierci Mareckiego wiozła jego ostatni rozkaz i tak została aresztowana i odesłana do Zamościa. Odsiadywała wyrok półtora roku jako "niebezpieczna polska buntowniczka".


Opracowanie B. Grabowski, na podstawie publikacji Zygmunta Łotockiego "Hajduczek 1863 R." zamieszczony w "Kurierze Literacko-Naukowym" nr 4 z dnia 18 stycznia 1937 roku.

poniedziałek, 4 maja 2020

Targi i Jarmarki w średniowiecznym Strzelnie

Pierwsza wiadomość o targu w Strzelnie pochodzi z około 1212 r. Odnosi się do handlu klasztoru, jednak właściwym wprowadzeniem do zagadnienia targu był dokument Władysława Jagiełły z 6 maja 1393 r. Król ustanowił w Strzelnie targ tygodniowy, mający się odbywać w każdy czwartek. Dochód z kramów i jatek postawionych podczas targu w rynku pod ratuszem przypadał radzie miejskiej, która przeznaczała go na cele miejskie. Do kompetencji burmistrza i rady należało ustalenie cen na napoje, wino, miód – stosownie do ich wartości z uwzględnieniem jednakże cen obowiązujących w Bydgoszczy lub okolicznych miastach. Od 1447 r. na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka, opłaty za prawo uczestniczenia w targu wędrowały do skarbu klasztornego. Również obcy rzeźnicy byli zobowiązani do oddawania części mięsa klasztorowi. 

Inna instytucja handlową, działającą w ówczesnym Strzelnie był jarmark. Odbywał się w ściśle określonych terminach każdego roku. Liczba jarmarków była zmienna, a prawo do ich odbywania nadawał król. Odbywały się najczęściej z okazji świąt i kultu świętych. Przykładowo król Kazimierz Jagiellończyk wyznaczył odbywanie targu około święta Św. Trójcy, 18 sierpnia 1447 r., a król Zygmunt Stary wydał 26 lutego 1543 r. w Krakowie przywilej związany z jarmarkiem w dzień św. Marcina 11 listopada. Między XV, a XVIII w. funkcjonowało w Strzelnie co najmniej 6 jarmarków, które uzyskał klasztor dla swojego miasta w latach: 1447, 1559, 1543, 1606 i 1620, 1687.

Do elementów kształtowania gospodarczego Strzelna zaliczamy także fakt posiadania przez klasztor prawa pobierania cła na komorze celnej w Mątwach. Przywilej ten klasztor otrzymał w 1234 r. od Kazimierza I, księcia kujawskiego, za zbawienie duszy swojej żony. Prawa klasztoru potwierdził Król Władysław Jagiełło 11 maja 1414 r. w Strzelnie, a później król Zygmunt stary w Toruniu 11 lutego 1520 r. Cło mątewskie odebrano klasztorowi 11 lutego 1765 r. 

W drugiej połowie XVII wieku, w Strzelnie handlowano między innymi: śledziami, solą gradową i ruską, solą zamorska, sola szarą, wełną, korzeniami te towary najczęściej pojawiały się na taszach targowych i jarmarcznych.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: H. Samsonowicz, Handel dalekosiężny na ziemiach polskich, s. 291; AGAD, Kruszwickie grodzkie, rel. 45, f. 385; AAG, Strzelno – Norbertanki 76, f. 6-7; APB, Strzelno kl. B1, f. 106v; M. Grycz, Ziemia mogileńska od poł. XV w. do rozbiorów, Studia z dziejów mogileńskiej, red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 288; Z Guldon, Życie gospodarcze Bydgoszczy w latach 1466-1772, Historia Bydgoszczy, t. I, red. M. Biskup, Warszawa-Poznań 1991, s. 193; DKM, s. 126-127, nr 13; J. Mitkowski, Kancelaria Kazimierza Konradowicza księcia kujawsko-łęczyckiego, Wrocław-Kraków 1968, s. 83; Z. Guldon, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej i początkach zaboru pruskiego, t. 1, red. M. Biskup, Warszawa-Poznań-Toruń 1978, s. 277; AGAD, MK 166, k. 140-141vl A. Gąsiorowski, Pogranicze wielkopolsko-kujawskie, s. 129.

piątek, 1 maja 2020

Działania wojenne w Inowrocławiu i w Gniewkowie – Pułk Dzieci Kujaw

W Inowrocławiu stał garnizon 4 Pułku Artylerii Lekkiej. Przybył on 30 października 1921 r. z Włocławka. Wchodził organizacyjnie w skład 4 Dywizji Piechoty stacjonującej w Toruniu i w jej składzie przeszedł cały szlak bojowy w 1939 r.

Drugim pułkiem, który stał garnizonem w Inowrocławiu był 59 Wielkopolski Pułk Piechoty, albo – jak mieszkańcy Inowrocławia i Kujaw nazywali go – Pułk Dzieci Kujaw.

Do tych też pułków zostali powołani rezerwiści Kujaw w sierpniu 1939 r.

59 pp pod dowództwem płk. Bolesława Mirgałowskiego wchodził w skład 15 Dywizji Piechoty stacjonującej w Bydgoszczy i dowodzonej przez gen. bryg. Zdzisława Przyjałkowskiego, której w składzie tej dywizji bronił przedmieścia Bydgoszczy.

Po opuszczenia przedmieścia dywizja wycofała się w kierunku Gniewkowa – Dąbrowa Biskupia – Radziejów – Brześć Kujawski – Choceń – Gąbin – Iłów – Warszawa. W dniu 12 września weszła w skład Grupy Operacyjnej gen. Kasraszewicz-Tokarzewskiego i stoczyła bój w rejonie Szczytna, a 14 września w rejonie Gąbin – Dobrzyków, gdzie poniosła duże straty, szczególnie w stanach 59 pp i 61 pp. W dniu 15 września dywizję wyłączono z GO gen Karasiewicza-Tokarzewskiego i przerzucono w rejon Stare Budy na zachodnim brzegu Bzury.

W czasie przeprawy pod Witkowicami była atakowana przez lotnictwo i piechotę nieprzyjaciela. Prowadząc walkę wycofywała się w rejon Kazunia, a po uporządkowaniu i reorganizacji w dalszym kierunku – do Warszawy. Brała udział w obronie stolicy aż do kapitulacji. W jej składzie walczył również 59 pp. Sztandar pułku został odnaleziony po wojnie.

W Gniewkowie i w najbliższej okolicy działania bojowe nie były prowadzone. Na skutek dywersji została jednak spalona część zabudowań gospodarczych w Wielowsi, Bąbolinie, Truszczynie oraz zabudowania wraz z wiatrakiem Strzemkowskiego przy drodze do Wierzbiczan. W samym Gniewkowie spalone zostały domy przy ul. Kilińskiego, elektrownia, remiza strażacka, młyn Foltynowicza, tartak Kuklińskiego. Przy zbiegu ulic Sobieskiego i Dworcowej – domy mieszkalne i sklepy. 

W wyniku bombardowania miasta uszkodzone zostały budynek mieszkalny przy ul. Pająkowskiego, nie licząc dużej ilości lejów po bombach wzdłuż torów kolejowych.

Do pierwszych ofiar wojny w Gniewkowie można zaliczyć pracownika magistratu – Nowackiego. Jadąc po karty mobilizacyjne do Inowrocławia uległ wypadkowi ponosząc śmierć. Uroczysty pogrzeb odbył się 27 sierpnia 1939 r. W tym też dniu harcerze gniewkowscy na zbiórce w Parku Wolności złożyli Przyrzeczenie Harcerskie.

Wraz z wycofującym się Wojskiem Polskim duża część mieszkańców Gniewkowa i okolicy opuściła swoje domy udając się na poniewierkę, nie chcąc ponownie dostać się pod rządy niemieckie. 

Wojska niemieckie wkroczyły do Gniewkowa w dniu 7 września 1939 r.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.