Kruszwicki słownik biograficzny - ze wstępu do książki

Kruszwicki słownik biograficzny ma za zadanie przedstawić złożoność przeszłości Kruszwicy, stanowić ma swego rodzaju przewodnik po życiorysach ludzi.

Inicjatywa opracowania Słownika wydawać się może przedsięwzięciem nowym. Jednak próby przedstawienia życiorysów ludzi związanych z Kruszwicą podejmowali już wcześniej inni badacze. W monografii Edmunda Calliera znajdujemy wykaz urzędników: kasztelanów i starostów kruszwickich. Książka powstała już u schyłku XIX wieku. Wielu cennych informacji na temat postaci związanych z miastem, dostarcza druga monografia, która ukazała się w 1965 roku i wydana została pod redakcją Jana Grześkowiaka. Szczególnie interesująca jest lista powstańców wielkopolskich, którą udało się uzupełnić autorowi w 2019 roku. Sporo nazwisk znalazło się w książkach Henryka Łady, który zajął się dziejami ziemiaństwa kruszwickiego, a także spisał historię Towarzystwa Gimnastycznego w Kruszwicy. Do grona XX wiecznych badaczy zaliczyć należy również Katarzynę Hewner, która podjęła się opisu Kolegiaty kruszwickiej. W tej publikacji odnajdujemy listę duchownych związanych z parafią. O urzędnikach i urzędach w Kruszwicy powstało również ciekawe opracowanie, autorstwa Teresy Brauer. Znajdujemy tam nazwiska samorządowców z XX wieku i urzędników pracujących wcześniej, także w czasach kasztelanii i starostwa.

Słownik przeznaczony jest dla szerokiego grona czytelników, jego celem ma być dostarczenie informacji o ludziach działających w Kruszwicy — tych, którzy zapisali się swą działalnością na różnych polach: gospodarczym, politycznym, społecznym, kulturalnym, czy też sportowym. Nie zabrakło także żołnierzy niepodległościowych: powstańców z różnych okresów historycznych, obrońców Ojczyzny. Zamiarem autora było, aby Słownik łączył cechy opracowania ze stroną naukową i z powszechnie przyjętymi zasadami obowiązującymi przy pracy nad tego rodzaju publikacjami. Ze względu na brak źródeł, ta ostatnia rzecz może nie do końca się udała, ale autor ma nadzieje, że pierwsze wydanie zbudzi zainteresowanie większego grona badaczy, co zaowocuje stworzeniem w przyszłości wydania rozszerzonego Słownika.

W pracy znaleźli się przedstawiciele różnych grup społecznych i zawodów. Na życiu Kruszwicy piętno wywarli nie tylko Polacy, lecz również Niemcy i Żydzi, stąd w Kruszwickim słowniku umieszczono także przedstawicieli tych narodowości.

Autor starał się przedstawić sylwetki ludzi działających w Kruszwicy w jej pojęciu historycznym, od czasów najdawniejszych, dokładniej mówiąc od nadania jej prawa miejskiego i pierwszego zapisku w dokumentach o tym nadaniu, aż do końca XX wieku, z małymi wyjątkami, kilka postaci przekroczyło te bramy czasowe i działało, czy działa współcześnie.

Słownik zawiera około tysiąc życiorysów, głównie osób nieżyjących — zmarłych przed datą oddania do druku publikacji.

Oczywiście zestawienie zaledwie tysiąca osób musi być dyskusyjne, autor liczy jednak, że nie zostanie pominięta żadna z osób, która w sposób oczywisty, jednoznaczny ze względu na zasięg swej działalności, zasługiwała na zamieszczenie w Słowniku.

Książka stosuje system „holenderski”, biogramy ułożone są od A do Z.

Kompletność i szczegółowość poszczególnych życiorysów uwarunkowane jest każdorazowo stanem dostępnych autorowi źródeł. Opracowano je w miarę możliwości z źródeł wykorzystanych już wcześniej przez historyków, z drobnymi zmianami i poprawkami. Mowa o materiałach przechowywanych w archiwach archidiecezji gnieźnieńskiej, bibliotece kruszwickiej, aktach gminy miast: Kruszwica, Inowrocław, Strzelna i Mogilna. Pomocne były również biogramy zamieszczone w Dzienniku Kujawskim i mediach społecznościowych.

Liczba wierszy, jaką poświęcono poszczególnym osobom, zależy w zasadzie od roli i wybitności, czasami jednak pewnym ograniczeniem był brak materiałów lub niemożność dotarcia do odpowiednich źródeł.

Biogramy wzorowane były na Polskim słowniku biograficznym, który wychodził w 1935 roku. Część biogramów zawiera życiorys i omówienie działalności poszczególnych osób, zawierają także spis wykorzystanych źródeł i literatury.

Autor dedykuje książkę mieszkańcom Kruszwicy. To za ich sprawą zdecydował się na opracowanie życiorysów ich przodków. Zadanie było niełatwe, ale jak każda poprzednia publikacja było traktowane jak wyzwanie.

Z góry bardzo dziękuje wszystkim Czytelnikom, którzy nadeślą wszelkie sprostowania, uzupełnienia, uwagi i sugestie na adres mailowy, czy poczty tradycyjnej — Bartłomiej Piotr Grabowski.

Placówki oświatowe w Lubrańcu

Dnia 19 lutego 1945 r. 850 dzieci rozpoczęło naukę w Lubrańcu po sześcioletniej okupacji niemieckiej. W tym samym czasie rozpoczęła pracę komisja powołana do walki z analfabetyzmem, z Marianem Salamońskim na czele. W mieście, tuż po wojnie znajdowało się 42 analfabetów, z których połowa już w kwietniu 1950 r. złożyła egzamin. 

W lutym 1945 r. zorganizowano placówki szkolne w: Broniewie, Lubominie, Lubrańcu, Zgłowiączce, Kłobi, Koszanowie i Siemnówce. W marcu otworzono szkołę dla 394 uczniów w Dąbie Kujawskim, a w maju otworzono szkołę czteroodziałową w Sarnowie.

Stale rosła liczba uczniów w Lubrańcu i okolicy. Zorganizowano Zbiorczą Szkołę Gminną w Lubrańcu, której projekt opracowano 1 maja 1973 r., a która działała od 1976 r. Jej dyrektorem był Marcin Salamoński, a po nim szkołą kierował Edward Prewęcki i Marian Graczyk. Wybudowano również Dom Nauczyciela.

Dnia 29 września 1945 r. otwarto w mieście Lubrańcu Liceum ogólnokształcące, które mieściło się w pałacu byłego właściciela, Stanisława Grodzkiego. 

W latach 1946-1966 świadectwa dojrzałości otrzymało 600 maturzystów, a w 1949 r. W tym też roku wprowadzono 11-letnią szkołę ogólnokształcącą. W Marysinie funkcjonowała także Żeńska Roczna Szkoła Rolnicza. W Lubrańcu działa również szkoła dla rolników, na poziomie liceum. W 1948 r. obie placówki połączono. Powstało wówczas Dwuletnie Żeńskie Gimnazjum Rolnicze dla Dorosłych. Od 1945 do 1986 r., szkołę w Marysinie ukończyło około 1400 absolwentów.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: W. Kubiak, Szkice z dziejów Lubrańca w XX w., w Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX w., Włocławek 1998.

Uroczystość otwarcia Nabrzeża Kajakowego w Mątwach

Kilka lat temu harcerze z ZHR cieszyli się z otwarcia przystani kajakowej w inowrocławskich Mątwach. Zyskali piękny budynek, w którym powstała stanica harcerska. Zakupili też kajaki. Brakowało jednak infrastruktury nad samą rzeką.

Ponownych zaślubin Inowrocławia z Notecią dokonano w czerwcu 2015 r. w trakcie otwarcia nabrzeża kajakowego w Mątwach. Inowrocławskie Kopalnie Soli "Solino" przy okazji budowy nad rzeką stacji poboru wody, wybudowały również nabrzeże kajakowe. 

Dawniej pływało po Noteci dużo łódek i kajaków. Od kilkunastu lat Noteć była dla wodniaków niedostępna. Harcerze z ZHR postanowili zmienić ten stan rzeczy.

Tym samym ZHR otworzył sezon wodny na Noteci. Można w Mątwach ponownie, po wielu latach korzystać z harcerskiego sprzętu wodnego. 

Źródła: D. Nawrocki, artykuł: W inowrocławskich Mątwach otwarto nabrzeże kajakowe, Gazeta Pomorska, 16.06.2015 r; ku24.info, Harcerski festyn na przystani kajakowej w Mątwach; inowrocławski.zhr.pl Przystań Kajakowo-Żeglarska ZHR

Starostwo inowrocławskie

Starostwo inowrocławskie ustanowił Kazimierz Wielki w XIV wieku. Funkcjonowało aż do roku 1793. Starosta jako namiestnik królewski w powiecie pełnił funkcje administracyjne, sądowe, policyjne, wojskowe oraz gospodarcze.

W czasach napoleońskich powiat inowrocławski wchodził w skład Okręgu Nadnoteckiego.

Po 1815 r. Inowrocław stał się siedzibą pruskich władz powiatowych tzw. Landratury.

Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. administrację w powiecie sprawował mianowany przez ministra spraw wewnętrznych starosta, który był przedstawicielem rządu, a jego najważniejszym zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Od roku 1933 w wyborach pośrednich wyłaniano rady powiatowe. Były one organami uchwałodawczymi. Z ich wyboru pochodził Wydział powiatowy – organ wykonawczy, na którego czele stał starosta.

Po II wojnie światowej władzę administracyjną w terenie sprawowali wojewodowie i starostowie. Na mocy ustawy z 1950 r. z nomenklatury administracyjnej wykreślony został na 48 lat urząd starosty.

Samorząd szczebla powiatowego ponownie wprowadzono na mocy ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. Na mapie administracyjnej Polski Powiat Inowrocławski pojawił się 1 stycznia 1999 r. Wówczas rozpoczęło pracę Starostwo Powiatowe.

Powiat ma osobowość prawną i wykonuje zadania o charakterze ponadgminnym, to jest takie, które dotyczą ogółu społeczeństwa, a nie tylko jednej gminy np. sprawy z zakresu: edukacji publicznej, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, polityki prorodzinnej i wspierania osób niepełnosprawnych.

Władza w powiecie sprawowana jest poprzez radę oraz zarząd, na czele którego stoi starosta. Rada powiatu, to organ stanowiący i kontrolny. W skład rady wchodzą osoby wybrane przez mieszkańców w wyborach bezpośrednich. Do kompetencji rady powiatu należy między innymi stanowienie aktów prawa miejscowego, a także wybór i odwołanie zarządu.

Z kolei zarząd, którego skład wybierają radni, jest organem wykonawczym powiatu - wykonuje uchwały rady powiatu i zadania powiatu określone przepisami prawa. Starosta, który przewodniczy zarządowi, organizuje pracę zarządu powiatu i starostwa powiatowego, kieruje bieżącymi sprawami powiatu oraz reprezentuje powiat na zewnątrz. Dziś starostwo powiatowe w Inowrocławiu ma swą siedzibę na ulicy Ratuszowej 36-38. Budynki starostwa mieszczą się również w Mątwach, ulica Mątewska 17. W roku 2019 władze miasta podjęły decyzję o przeniesieniu punktów z Ratuszowej na Mątewską, aby tym samym usprawnić pracę urzędu.

Tuż po II wojnie światowej, w naszej okolicy zaczął działać Referat Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu, pod kierownictwem Tadeusza Kaliskiego. Działał również Referat Kultury Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu kierowany przez Henryka Czamana.

Praca tych organów zasługuję na kilka słów opisu, gdyż zgromadzone zostały teczki mówiące sporo o życiu w powojennych realiach naszego powiatu. Opisano program teatralny, chóry, pisano o sztuce i zbiorach muzealnych, szkolnictwie muzycznym, plastyce, a także o ochronie zabytków.

Pierwsze sprawozdanie referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu ukazało się 4 maja 1945 r. zawarte są w nim informację dotyczące organizowania chórów i orkiestr. Opieką nad chórami i orkiestrami zajmował się Witold Kocikowski. W 1946 r. funkcjonowało – Nadgoplańskie Towarzystwo Śpiewu i Muzyki w Kruszwicy, Towarzystwo Śpiewu „Harmonia” w Szadłowicach oraz Towarzystwo Śpiewu „Paderewski” w Gniewkowie.

Już w 1946 r. swoją działalność rozpoczął teatr przy Gimnazjum im. J. Kasprowicza. Odgrywane była sztuka pt. „Damy i huzary” w Inowrocławiu, Jordanowie, Jerzycach i Gniewkowie.

W Kruszwicy uratowano część zbiorów z Muzeum Miejskiego: eksponaty z dziedziny numizmatyki, stare kujawskie meble, okazy ptactwa nadgoplańskiego oraz stroje kujawskie (jedyne na Kujawach). W 1946 r. dokonano otwarcia Kujawskiego Muzeum Nadgoplańskiego, które prowadził Maksymilian Knoll.

W archiwach znajdują się informacje o podjęciu prac zmierzających do zabezpieczenia zbiorów prywatnych – Trzcińskich z Ostrowa nad Gopłem oraz Donimirskich z Kołudy Małej. Rodzina Trzcińskich posiadała cenne książki z XVI i XVII wieku, które planowano przekazać do powstającej biblioteki uniwersyteckiej w Toruniu.

Z referatów wynika również, że zorganizowano Związek Zawodowy Plastyków Kujawskich, celem którego była współpraca artystów wszystkich dziedzin sztuki. Do maja 1945 r. związek ten zorganizował 3 wystawy: malarstwa olejowego, akwareli oraz grafiki. W archiwach Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu znajduje się sporządzony 28 maja 1945 r. spis dzieł sztuki zabezpieczonych przez gmach Starostwa. Wśród nich: olejne portrety Trzcińskich i von Hahnów „Portret artysty” Jacka Malczewskiego.

Powstało także Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki, zrzeszające plastyków, muzyków, literatów, ale także prawników i ekonomistów. W archiwum znajduje się notka o tym, że w Sławsku Wielkim przebywał i pracował badacz twórczości J. Kasprowicza - Stanisław Waszak, a także sprawozdanie o wieczorze recytatorskim poezji zorganizowanym przez Towarzystwo PNLiSz: spotkania poświęcone twórczości Jastruna, Tuwima i Słonimskiego w janikowskiej cukrowni.

Amatorskie kółka sceniczne powstawały w Jaksicach, Parchaniu i Modliborzycach. Przedstawienia odbywały się z okazji świąt, już w 1945 r. W następnym roku odnotowano 31 przedstawień amatorskich w naszej okolicy.

Referat zajmował się także rejestracją kościołów i innych budowli zabytkowych. Do ochrony przypisano: kościoły w Kościelcu, Kruszwicy, Gniewkowie, Ostrowie koło Janikowa, Ostrowie nad Gopłem i Pieraniu oraz ruiny wieży w Kruszwicy, a także zabytkowe pałace: Kościelec, Kołuda Mała, Kaczkowo, Ostrowo nad Gopłem. W Kolegiacie kruszwickiej oraz Ostrowie janikowskim przeprowadzono w 1945 r. niezbędne prace związane z naprawą dachu, w Kościelcu wyremontowano dach główny oraz kaplice. Zachowały się także zapiski o pracy Zygmunta Zakrzewskiego przed wojną. Akta Starostwa zawierają sporo informacji o wykopaliskach w naszym powiecie.

Sprawozdania dotyczą także działalności referatu kultury i sztuki poświęcone opiece nad grobami, ekshumacjom osób poległych w czasie okupacji oraz zabezpieczeniu miejsc kaźni, np. w Rożniatach i Gniewkowie.

Referat Kultury Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu donosił także o powstaniu Publicznej Biblioteki Miejskiej otwartej 26 stycznia 1947 r. Biblioteka liczyła 2500 tomów w sierpniu tego roku. Liczne były wykłady z dziedziny literatury organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki w Inowrocławiu.

Akta zawierają również informację z działalności świetlic zakładowych, przykładowo w 1947 r. w Kopalni Soli było: 6 stolików, 40 krzeseł, warcaby i szachy.

W III kwartale 1949 r. na wykopaliska w Kruszwicy władze wojewódzkie przeznaczyły 2 500 000 zł, z 3 388 767 zł przewidzianych w budżecie na zabytki, przy czym na mury w Grudziądzu – 500 000 zł. Muzeum Nadgoplańskie w Kruszwicy nie otrzymało wówczas żadnych subwencji. Dwa lata wcześniej na remont dachu w Kościelcu przeznaczono 200 000 zł.

W aktach gminnych rad narodowych z lat 1945-1954 nieomal nie występują materiały o życiu kulturalnym wsi. Wyjątkiem jest gmina Chełmce, której znajdujemy teczki poświęcone bibliotekom i czytelnikom, a także teczki o sprawach kultury i oświaty, z lat 1947-1949 dla gminy Inowrocław-Zachód, Kruszwicy, Dąbrowy Biskupiej i Gniewkowa.

Podsumowując należy stwierdzić, że na podstawie akt można dowiedzieć się sporo o życiu kulturalnym w okresie powojennym. Ratowano zabytki i podjęto kroki zmierzające do krzewienia i rozwijania kultury.

Źródła:

- Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu/APB O/Ino.,/, Starostwo Powiatowe w Inowrocławiu 1945-1950,/, sygn. 661-680.

- Archiwum Państwowe w Bydgoszczy,/APB/, Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy/UWPB/, sygn. 3120-3125.

- L. Wakuluk, Życie kulturalne w powiecie inowrocławskim w latach 1945-1950 – materiały źródłowe [w:] Z Dziejów Kujaw i Pałuk, Inowrocław 2005.

Służba zdrowia w Lubrańcu po II wojnie światowej

Po wojnie (1939-1945) służba zdrowia w Lubrańcu w zasadzie nie istniała. Ogólny stan zdrowia ludzi, którzy przeżyli wojnę by bardzo zły. 

W 1945 r. uruchomiono nową przychodnię, dostępna ogółowi mieszkańców, która odegrała dużą rolę w zapobieżeniu wybuchowi epidemii chorób zakaźnych, ale podjęła przede wszystkim działalność profilaktyczną i leczenie specjalistyczne. W latach 40-tych czyniono także próby zorganizowania małego szpitala miejskiego, jednak ze względu na trudności lokalowe odstąpiono od tego zamiaru. Dzięki dobrej pracy całej służby zdrowia w Lubrańcem poprawił się znacznie stan zdrowotny mieszkańców miasta. 

Początkowo w Lubrańcu było dwóch lekarzy, zaś w latach 80-tych było pięciu lekarzy medycyny, 2 lekarzy stomatologów, 3 farmaceutów i 13 pielęgniarek. 

W 1977 r. przeprowadzono kapitalny remont Ośrodka Zdrowia w Lubrańcu, wyposażając go przy tym w nowoczesną aparaturę i sprzęt medyczny oraz uzupełniając fachowy personel służbą zdrowia. Przy ośrodku oddano do użytku izbę porodową na 12 łóżek. Od 1977 r. rozpoczęto prace nad rozbudową Ośrodka Zdrowia w Zgłowiączce, wraz z budową nowych mieszkań dla personelu oraz apteką, które ukończono w 1983 r.

W 1972 r. ludność wiejską Polski włączono w system powszechnej opieki lekarskiej, obejmującej w ten sposób bezpłatnym leczeniem praktycznie całą ludność kraju. 

To właśnie w Lubrańcu powstała jako pierwsza w kraju Wojewódzka Przychodnia Medycyny i Higieny Wsi, kierowana przez lekarza Władysława Hofmana. Obejmowała ona swoją opieką pracowników Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych w Kazaniu oraz mieszkańców wsi Kłobia i Kazanie. Jej działalność zakończyła się wraz z likwidacją Spółdzielni Kółek Rolniczych w Lubrańcu, gdzie miała swoją siedzibę. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: W. Kubiak, Szkice z dziejów Lubrańca w XX w., w Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX w., Włocławek 1998.

Dom Juliusza Levy’ego (1839-1901)

Na progu domu, przy ulicy Solankowej 31, 15 września 1939 r. został zastrzelony dr Leopold Levy (1870-1939). Absolwent słynnego inowrocławskiego gimnazjum, był jednym z najbogatszych Polaków okresu międzywojennego. Posiadał kamieniołom i fabrykę wapna w Wapiennie. W czasie niesłanego głosowania nad zmianą nazwy Inowrocław na Hohenzalza w 1904 r. był za. Był jednym z głównych sponsorów budowy Nowej Synagogi. W okresie II RP zajmował się szeroką działalnością na rzecz miasta i mieszkańców (bez względu na wyznanie). Sfinansował budowę deptaka  przy pijalni wód. Wspierał budowę lotniska w Inowrocławiu i rządowe programy wzmocnienia obrony przeciwlotniczej państwa. Dnia 15 września do aresztujących go niemieckich żandarmów wyszedł w mundurze majora niemieckiej cesarskiej armii ze słowami „Mnie może aresztować tylko oficer”. Niemiec strzelił . Ciało Leopolda Levy’ego pogrzebano na Nowym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Marcinkowskiego.

Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Żniwa w tradycji ludowej na Kujawach

Z pracami w polu wiążą się żniwa. Jednym ze zwyczajów sierpniowych prac na Kujawach było niegdyś przyjmowanie młodych w męskie grono doświadczonych kosiarzy. Nazywani byli wilkami lub frycami. Od razu musieli utrzymać tempo pracy, a przy ścinaniu zboża nie mogli zmarnować ani jednego kłosa. Dziewczęta natomiast stroiły kosy, typowymi dla ziemi kujawskiej – czerwonymi makami lub błękitnymi chabrami. A gdy początkujący kośnik narobił szkód, musiał się wykupić. Na Kujawach do rozpoczęcia II wojny światowej pracowały całe rodziny, nawet dzieci, już od samego świtu.

Zaczynały pracę kobiety, zawsze kosiły pierwsza wiązkę sierpem, później układały krzyż z kłosów. Żniwiarze kosili, a za nimi szły kobiety i ustawiały w sztygi. Obowiązkiem kobiet było również sporządzenie posiłku, który był spożywany w porze obiadowej.

Zboże po ścięciu było wiązane w powrósła, a następnie w snopy i ustawiane w sztygi do wyschnięcia. Następnie ważono zboże. Zgodnie z tradycją ludową Kujaw, ostatnia garść uciętego zboża musiała zostać oddana dziedzicowi na dworze. Natomiast ostatni snop siana – tzw. baba żniwna – obwieziony był po całej wsi, a następnie oblany woda snopek był znakiem, że prace na polu dobiegły końca.

Uroczystości zakończenia żniw odbywały się w uroczystość dziękczynna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, czyli święto Matki Boskiej Zielnej.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: E. Starczewska, Jak Dawniej tradycyjnie robiło się żniwa?, art. TVP3 Bydgoszcz z 10.08.2020.