Organizacje i Towarzystwa na terenie Kruszwicy (1772-1918 r.)

Czasy zaboru pruskiego (1772-1918 r.) wyrobiły u kruszwiczan solidarność i poczucie tożsamości narodowej. Wpływ na to miały dwa czynniki: podbity naród odczuwał ucisk polityczny, a także walka ekonomiczna z ludnością niemiecką w mieście. Zaczęły powstawać organizację, które skupiały się na poprawie losów uciskanych przez zaborcę kruszwiczan.

W Kruszwicy istniało w owym czasie wiele towarzystw skupiających Polaków. Jednym z nich była Liga Polska. Towarzystwo miało charakter narodowy, a jej celem było uniknięcie nadzoru władz miejskich. Siedziba znajdowała się na terenie Kruszwica-wieś. Notatka z 1846 r. mówi, że zebrania towarzystwa odbywają się w kolegiacie. Nauczyciele i sołtysi otrzymali polecenie wystąpienia z tego towarzystwa. W 1850 r. Liga Polska została rozwiązana.

Towarzystwo Przemysłowe stawiało sobie za cel szerzenie oświaty, szczególnie technicznej. Było to pierwsze świeckie towarzystwo na terenie Kruszwicy. Skupiało ono w swych szeregach głównie rzemieślników. Oprócz celu oficjalnego, posiadało Towarzystwo Przemysłowe cele polityczne. Świadczy o tym choćby relacja burmistrza kruszwickiego do landrata w Inowrocławiu, a tego z kolei do regencji w bydgoskiej, opisująca towarzystwo jako narodowo polskie i wnosząca prośbę o udzielenie zezwolenia na jego założenie w Kruszwicy. Niemcom nie udało się jednak na drodze legalnej przeszkodzić powstaniu i rozwojowi Towarzystwa Przemysłowego. Tym skrupulatniej śledzono jego działalność. Z każdego zebrania wpływał raport policyjny o ilości obecnych i przebiegu obrad. Mimo tych ograniczeń Towarzystwo Przemysłowe rozwijało się pomyślnie i wywierało wpływ na polskie społeczeństwo Kruszwicy. W 1887 r. towarzystwo liczyło już 57 członków. Zebrania odbywały się co dwa tygodnie, połączone z odczytami o treści technicznej, historycznej i politycznej. Kilka razy do roku organizowano amatorskie przedstawienia teatralne, koncerty, zabawy taneczne, majówki i wycieczki. W 1892 r. biblioteka towarzystwa liczyła 211 tomów.

Towarzystwo Rolnicze skupiało w swych szeregach właścicieli małych gospodarstw z Kruszwicy i okolic i miało na celu podnoszenie poziomu rolnictwa we wszystkich gałęziach. W chwili założenia zapisało się 16 członków. Liczba ta w następnych latach wzrastała. Mimo pozytywnej opinii burmistrza, że towarzystwo nie prowadzi pracy politycznej, zebrania były nadzorowane.

„Sokół” Nadgoplański w Kruszwicyposiadał duży wpływ na uświadomienie narodowe, zwłaszcza młodzieży. Założycielami byli: Jan Kozłowski – pierwszy prezes, Walenty Hartwich, Kazimierz Kerber, Bolesław Dankowski, Roman Sąpowski, Franciszek Drozdowski, Józef Gregorowicz, Władysław Heinricht, Józef Jańczak, Albin Knoll, Tomasz Rajewski, Stanisław Weinert, Walenty Grześkowiak i Jan Bałecki. W sierpniu 1897 r. projektowano zlot „Sokoła” w kruszwicy, na co jednak nie uzyskano zezwolenia władz pruskich. Prócz zebrań, na których ćwiczono ciało i wyrabiano ducha, urząądzał „Sokół” Nadgoplański dwa razy do roku występy publiczne. Młodzież wychowana w „Sokole” posiadała przygotowanie sportowo-wojskowe i wyróżniała się w czasie Powstania Wielkopolskiego w Baonie Nadgoplańskim.

Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej w Kruszwicy skupiało w swych szeregach młodzież zatrudnioną w handlu, która na zebraniach, organizowanych raz w miesiącu, pogłębiała swoją wiedzę zawodową oraz prowadziła pracę oświatową. Pierwszy zarząd towarzystwa stanolili: przewodniczący – Władysław Dymkowski, sekretarz i skarbnik – walerian Henlewski, bibliotekarz – Antonii Krause i rewizor – Kazimierz Jungbluth, B. Mill, Z. Rzymkowski. Na zebraniu organizacyjnym zapisało się do towarzystwa 12 członków.

Polski Związek Zawodowy, który zasięgiem swym obejmował całe Niemcy, a siedzibę posiadał w Poznaniu, miał również swoją placówkę w Kruszwicy. Towarzystwo prowadziło ożywioną działalność i skupiało w swych szeregach nawet 70 członków (w 1910 r.). Celem towarzystwa było wywalczenie lepszych warunków bytu dla klasy pracującej. Zebrania odbywały się dwa razy w miesiącu i były nadzorowane przez policję, która nieraz je rozwiązywała. W zebraniach uczestniczyło 150 osób. Towarzystwo organizowało też przedstawienia dla polskiego społeczeństwa miasta Kruszwicy.

Towarzystwo Pszczelarzy w Kruszwicy skupiło ludzi pragnących pogłębić swoje wiadomości fachowe na odcinku pszczelarstwa. Na zebraniu organizacyjnym do towarzystwa wstąpiło 18 osób. Jak wynika z listy członków, do towarzystwa należeli wyłącznie Polacy. Zebrania odbywały się co miesiąc. Pierwszy zarząd tworzyli: Siudziński, Białecki, Goebel, Maskuliński i Koralewski.

Polskie Stowarzyszenie Robotników było związkiem stawiającym sobie za cel poprawę ekonomicznych warunków wśród robotników. Szykanowane przez władze pruskie na terenie Kruszwicy, przeniosło w dniu 17 III 1907 r. swoją siedzibę do Kruszwicy-wsi.

Na terenie Kruszwicy, podczas zaboru pruskiego istniały także towarzystwa nie posiadające zróżnicowania narodowego, do których należeli zarówno Polacy, jak i Niemcy:

1. Gewerk-Verein der Deutschen Maschinenebau und Metall-Arbeiter,
2. Centarverband christlicher Bauhandwerker Deutschlands-Verwaltungsstelle Kruschwitz,
3. Mauer und Zimmergesellen-Verein zu Kruschwitz,
4. Katolischer Arbeitrverein,
5. Zuckerrubenproduzenter-Verein,
6. Verschonerungs-Verein Kruschwitz,
7. Pedagogischer-verrein,
8. Freiwillige Feuerwehr zu Kruschwitz.

Mniejszość niemiecka, obawiając się zalewu polskiego, organizowała się również w towarzystwach, mniej licznych jednak niż polskich. Jak stwierdzono w aktach, Niemcy posiadali następujące towarzystwa:

1. Landwehrverein – zorganizowane 25 IX 1887 r.
2. Towarzystwa śpiewacze (męskie i kościelne)
3. Bund der Landwirte in Kruschwitz – 19 III 1910 r.

W 1860 r. planowano obchody milenijne. Na rok 860 ustalono wstąpienie na tron dynastii Piastów i przyjęcie chrześcijaństwa, głoszonego przez apostołów Słowiańszczyzny Cyryla i Metodego. W roku 1860, jako w 1000-letnią rocznicę, oba te fakty miały być należycie uczczone. Organizacją uroczystości miało zająć się specjalnie powołane w tym celuTowarzystwo Św. Wojciecha.

*Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie artykułu T. Kaliski i B. Kwiatkowska, Kruszwica w okresie 1772-1918, skany z książki.