niedziela, 9 grudnia 2018

Miniaturowy toporek z Kruszwicy XI wiek


Znaleziska metalowych toporków miniaturowych z terenu Europy Środkowo-Wschodniej i Północnej cieszyły się pewnym zainteresowaniem badaczy. Kilkakrotnie podejmowane były próby interpretacji tej kategorii zabytków; zaproponowano również kilka hipotez ich genezy. Większość autorów ograniczała się jednak do publikowania materiałów pochodzących z konkretnych stanowisk archeologicznych. Znacznym mankamentem pozostaje brak aktualnego zestawienia katalogowego, obejmującego cały obszar ich występowania

Podobne znaleziska, są cennym źródłem archeologicznym i historycznym. Toporki mogły być traktowane, jak amulet, co daje nam obraz wierzeń naszych przodków.

Do cenniejszych zabytków odkrytych w Kruszwicy należą fragmenty dwóch miniaturowych toporków z brązu oraz jeden okaz z żelaza (nr inw. 5606), będący przedmiotem niniejszego szkicu. Znaleziono go na Przygródku (K-4) w poziomie 10, datowanym na pierwszą połowę XII w. Jest to toporek (ryc. 1) o osadzie z kapturkiem, bez wąsów, ostrzu prostym, nieznacznie łukowatym. Boki ostrza są w części tylnej dwustronnie wcięte

Wymiary podane przez Barbarę Hensel z 1979 r., długość ogólna 4,5 cm, wysokość kapturka 2,1 cm, wysokość osady 1 cm, szerokość szyjki 0,8 cm, największa szerokość ostrza 5,8 cm, długość występów 0,7 cm. Silne skorodowanie przedmiotu nie pozwala określić średnicy światła osady i sposobu opracowania powierzchni (brak lub obecność zdobienia). Nie wiem dlaczego wymiary z 1979 r. i te późniejsze z lat osiemdziesiątych się różnią.

W każdym razie okaz kruszwicki przypomina swym kształtem miniaturową replikę toporów ruskich typu A datowanych na X w., ale nie posiadających występów. Najbliższą dla niego analogią jest topór znaleziony w grobie 1 na cmentarzysku kisniemskim, położonym na północnym brzegu Jeziora Białego (Biełojeoziero), datowanym na X - X I w. Do tego samego typu A zalicza się także niektóre czekany ruskie, datowane na wiek X i pochodzące m.in. z Kijowa i Nowogrodu ujęte obok innych w schemacie typologicznym M. Ch. Aleskovskiego. Do zabytku kruszwickiego wykazują one analogię jedynie w ukształtowaniu ostrza, przy czym nie posiadają również występów. Bliską natomiast analogię, niemal w szczegółach identyczną, prezentują miniaturowe toporki o zdobionym ostrzu z m. Kniażaja Gora (obł. kijowska) i Kołczino (obł. Kaługa), datowane na X I - XII w. Miniaturowe toporki należą do bardzo rzadkich znalezisk na ziemiach polskich. Formy analogiczne do kruszwickiego przedstawiają okazy wykonane ze stopów miedzi z Drohiczyna (2 egz.) i z Siemienie pod Gostyninem (woj. płockie). O wiele liczniej występują one na terytorium wczesnośredniowiecznej Rusi, przy czym koncentrują się one w okręgach kijowskim i połtawskim. Z obszaru tego oprócz wymienionych wyżej okazów analogicznych do kruszwickiego pochodzą też znaleziska innych form. Z dosyć dużym prawdopodobieństwem region ten można uznać za centrum produkcji co najmniej części toporków miniaturowych.

Chronologia toporków miniaturowych istnieją dosyć zbieżne, niewiele różniące się między sobą poglądy. Wszystkie okazy, uznawane przez Zurżalinę za amulety, będące miniaturami przedmiotów codziennego użytku datuje ona na XI - XII w. Szersze ramy chronologiczne podaje Darkevic, bo obejmujące stulecia X - XIII, z tym że najwcześniejsze, pewnie datowane znalezisko pochodzi z pierwszej ćwierci XI w. z Nowogrodu. Jeżeli uwzględnimy, że część omawianych przeze mnie toporków miniaturowych jest naśladownictwem okazów typu A toporów, to najprawdopodobniejszą może być hipoteza, że z miniaturyzacją ich liczyć się należy najwcześniej od schyłku X w. Apogeum ich przypaść musiało na lata późniejsze. Typologicznie okaz kruszwicki dobrze mieści się w przedziale między połową XI i połową XII stulecia. Potwierdza też trafność datowania warstwy, w której został znaleziony, na pierwszą połowę XII w. Z dużym prawdopodobieństwem można nasz zabytek uznać za import ruski (a co najmniej za okaz powstały pod impulsami Rusi). Topór jako przedmiot kultu i symbol bóstw znany jest w Europie począwszy od neolitu, kiedy wśród znalezisk pojawiają się jego miniatury wykonane m.in. z bursztynu. W tej funkcji występuje też w sztuce starożytnej Egiptu i Grecji. Na Krecie szczególną czcią otaczano podwójny topór. Ślady kultu topora stwierdzono także w kulturach pradziejowych epoki metali, w tym także na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich“ (np. Hassleben i Gross- -Romstedt). Kontynuacją tych odległych tradycji były funkcje magiczne spełniane przez toporki miniaturowe we wczesnym średniowieczu. Na Rusi Kijowskiej związane one były z kultem Peruna, a u Normanów początkowo Tora, natomiast po przyjęciu chrześcijaństwa topór znalazł się wśród atrybutów św. Olafa. O trwałości symbolicznego traktowania topora świadczą fakty zaobserwowane przez Marię Giinbutas w odniesieniu do ludu litewskiego. Stosowany był w obrzędach związanych z kultem płodności (w stosunku do ludzi i zwierząt), a także jako zabezpieczenie przed piorunem. Jeszcze do niedawna siekiera była ważnym środkiem apotropeicznym u Słowian przeciw wszelkiemu złu. Odgrywa ważną rolę m.in. w obrzędach narodzinowych i weselnych, a także podczas burzy.

W świetle powyższego przyjąć można, że także w Polsce wczesnośredniowiecznej, w tym i w Kruszwicy, toporki miniaturowe spełniały ważną funkcję w zabiegach magicznych – pisała badaczka, Barbara Hensel.

Oprac. B. Grabowski, źródło: Życie codzienne przez pryzmat rzeczy pod red. P. Kucypery, S. Wadyla, Toruń 2010, s. 150, B. Hensel Slavia Antiqua, tom XVI, Warszawa 1979 r.; A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X , X I i X I I w., Łódź 1954, s. 284.



Brak komentarzy:

Prześlij komentarz