Zamek w Kruszwicy

Bohdan Guerquin pisał o ruinach zamku królewskiego położonego na półwyspie, który dawniej był wyspą na jeziorze Gopło.¹

Według jego leksykonu pierwotnie stał tu gród z X-XIII w., składał się z gródka i dwóch przygródków, posiadał umocnienia drewniano-ziemne. Liczbę grodów w państwie pierwszych Piastów szacuje się na około 60-80. Niektóre z nich górowały nad innymi jako stolice państwa czy główne ośrodki prowincji. Określane były terminem civitas. Należały do nich w Wielkopolsce stołeczne Gniezno i Poznań oraz Ostrów Lednicki i Kruszwica nad Gopłem.²

Po powrocie Otto Bamberga, biskupa w Bambergu szanowanego również przez rycerstwo polskie, doszło do chrystianizacji Polski. Biskup pojawił się na dworze księcia Polski, Warcisława w 1124 r. Za sprawą obu doszło do utworzenia prawdopodobnie dwóch biskupstw, w Kruszwicy i Włocławku oraz biskupstwa lubelskiego. Dwa pierwsze zostały połączone w 1156 r., w jedno z siedzibą we Włocławku. Utworzone biskupstwa utrzymały się aż do rozbiorów.³ Kruszwica musiała więc stanowić ważny punkt handlowy, lub ośrodek wiary, skoro wybrano go początkowo na biskupstwo. Musiał także posiadać system obronny.

Bolesław Kędzierzawy panował 1146-1173. Usunięcie seniora musiało pociągną za sobą zmiany w stanie posiadania pozostałych książąt. Nowy książę zwierzchni objął dzielnicę senioralną i władzę na Śląsku. Dzielnice te, w połączeniu z Mazowszem, dawały mu dominującą pozycję w państwie. Po przejęciu władzy dokonał prawdopodobnie pewnych korekt w dzielnicy senioralnej, pozostawił Henryka w Sandomierzu, a wschodnią część Wielkopolski z Gnieznem być może przyłączył do dzielnicy Mieszka III Starego. Podzielono również Kujawy – część znalazła się w wielkopolskiej dzielnicy Mieszka III Starego, natomiast Kruszwica z okręgiem została włączona do Mazowsza.⁴

Od końca XII w. był grodem kasztelańskim. Stanowił w XIII w. własność księcia kaliskiego Bolesława, przez krótki okres należał również do Władysława Łokietka, następnie przeszedł w ręce książąt kujawskich. Od r. 1319 był własnością Łokietka. W 1331 zniszczyli i spalili gród Krzyżacy.

Bilans nieudanej wyprawy Łokietka (nie licząc bitwy pod Płowcami 27.09.1331) do ziemi chełmińskiej z 1329 r. okazał się opłakany. Król utracił ziemię dobrzyńską i Kujawy. Zakon starał się uzyskać do tych ziem tytuły prawne.

Według Janka z Czarnkowa i Długosza, zamek murowany na miejscu pierwszego przygródka zbudował Kazimierz Wielki zapewne w pierwszych latach panowania. W r. 1370 zapisał Kruszwicę w testamencie swojemu wnukowi, Kaźkowi Słupskiemu, ale zapis został unieważniony i zamek pozostał w rękach króla Ludwika Węgierskiego.

Zmiana testamentu zmarłego monarchy była dla Ludwika Wielkiego polityczną koniecznością, ale jeszcze bardziej podzieliła społeczność. Początkowo wydawało się, że zmienić wolę zmarłego będzie bardzo trudno. W końcu dokonano tego na drodze postępowania sądowego przeprowadzono tego przez sąd ziemski sandomierski. Anulowano zapis Kujaw oraz ziemi łęczyckiej i sieradzkiej. Królewskiemu wnukowi pozostawiono jako lenno ziemię dobrzyńską oraz grody w Kruszwicy, Bydgoszczy i Wałczu. Neutralizacja polityczna Kaźka słupskiego, cesarskiego szwagra, osłabiła niewątpliwieopozycję, która mogła w nim upatrywać kandydata do tronu. W chwili objęcia lenna stał się on wiernym stronnikiem króla.⁵

W styczniu 1655 Kruszwicę opanowali Szwedzi, a wychodząc z zamku 18 czerwca 1657 r. - spalili go. Od tego czasu popadł w ruinę, mury zaczęto rozbierać na budulec. Pozostała tylko ośmioboczna wieża, zwana Mysią Wieżą.

Zamek kazimierzowski był zbudowany z cegły, na planie nieregularnym, z wysoką wieżą od strony zachodniej. Na licu zachowanej wieży, dawniej mieszczącej w dolnej kondygnacji więzienie i dostępnej z ganków znajdujących się na murach obwodowych, wyraźnie występują różne fazy budowy. Według szwedzkiego szychu z dzieła Pufendorfa, miała hurdycję i wysoki hełm stożkowy. Zaznaczona na sztychu zabudowa wewnętrzna pochodziła przypuszczalnie z czasu ostatniej przebudowy w 1590.⁶

Rys Historyczny

1343 r. - pokój kaliski przywrócił Kujawy Polsce. Wkrótce potem Kazimierz Wielki zarządził budowę murowanego zamku. Sam często tu bywał
1370 r. - król zapisał Kruszwicę swemu wnukowi - księciu pomorskiemu Kazimierzowi IV Słupskiemu, ale zapis ten unieważniono i zamek pozostał przy królu Polski Ludwiku Węgierskim
1466 r. - od II pokoju toruńskiego zamek stał się siedzibą starostów królewskich
1519 r. - odbudowa zamku po wielkim pożarze
1591 r. - kolejna odbudowa i rozbudowa po pożarze
1620 r. - ówczesna lustarcja opisuje zamek jako budowlę składającą się z 3 budynków, wieży i browaru leżącemu poza murami na wale
1655 r. - podczas potopu zamek zajęli Szwedzi i na odchodne w 1657 r. spalili go z rozkazu E.J.
Dahlbergha, słynnego marszałka polnego i rysownika. Był to koniec funkcjonowania warowni
XVIII w. - zaborcy z Prus nakazali rozbiórkę zamku, zakopano fosę
1802 r. - na resztkach warowni przeprowadzono prace restauratorskie, a następnie wzgórzu zamkowym urządzono park
1896 r. - wieżę wzmocniono i udostępniono do zwiedzania
po 1945 r. - przeprowadzono badania zamku i konserwację wieży. Odkryto m.in. podziemia ze sklepieniami kolebkowymi i napisem na ścianie A.D. 1591. Następnie ponownie przeznaczono ją dla turystów

"Pracownia IHKM PAN pod kierownictwem prof. dr. Witolda Hensla prowadziła badania w 1973 roku na Górze Zamkowej. Spodziewano się znaleźć najstarszy wczesno-średniowieczny gród kruszwicki i podgrodzie. Stanowisko to (nr 2) objęte było już badaniami wykopaliskowymi w sezonach 1958/1960. Wprawdzie nie dotarto wówczas do najstarszych warstw osadniczych, ale uchwycono najmłodsze poziomy zabudowy wczesnośredniowiecznej, wał grodu i kilka poziomów drewnianych ulic przy wałowych.

Za pomocą metody elektro – oporowej w północnej części Góry Zamkowej, gdzie oporność gruntu była największa, odsłonięto w trakcie kampanii wykopaliskowej mur obronny kazimierzowskiego zamku z 2 poł. XIV w. Odsłonięty w roku 1973 mur obwodowy o zachowanej wysokości 4 m zbudowany był w dolnej części z bloków kamiennych, a w górnej z cegły. Odkryto także przylegającą do muru gotycką, dwutraktową budowlę mieszkalną.

Wyniki prac terenowych w 1960 roku w Kruszwicy, wykazały budynek z cegieł w wątku „polskim", analogicznie do Mysiej Wieży. Budowla ta w późniejszej fazie składała się z kilku pomieszczeń połączonych korytarzem. Stosunkowo dobrze zachowały się partie piwniczne budynku kryte sklepieniem kolebkowym, a także przejścia w murach (o zachowanej wysokości 4,00—4,20 m). Na jednej ze ścian przejścia odsłonięto wyrytą w cegle inskrypcję: A.D. 1591. ora? Inicjały. Przypuszcza się, że można je wiązać z kolejną przebudową zamku.

Odkryto także szereg detali architektonicznych, jak: kamienne portale, fr. nadproży, kolumn ceglanych. Ponadto wśród zabytków wymienić można: naczynia szklane, brązowe okucia skrzyń, liczne militaria, świecznik brązowy, monety i in. Wśród monet znaleziono m. in.: szeląg Stefana Batorego (1576—1586), półtorak Zygmunta III Wazy (1614—1625—1626), czy wreszcie grosz Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1783 r. Ta ostatnia moneta datuje początki ostatniej fazy destrukcji zamku, którego pozostałości rozbierane były w końcu XVII I i początku XIX w.

W drugim wykopie w części północnej stanowiska w trakcie badań wykopaliskowych w 1973 r. (pod 4 m nawarstwień nowożytnych i średniowiecznych) odsłonięto pięć poziomów drewnianej zabudowy wczesnośredniowiecznego podgrodzia. W skład tej zabudowy wchodziły drewniane chaty z glinianymi klepiskami i gliniano-kamieninymi palenskami. Przylegały one do ulic wyłożonych dranicami. Wśród licznych zabytków odkrytych w obrębie tych poziomów osadniczych na uwagę zasługują liczne zabytki szklane, szkliwione, bursztynowe, brązowe i żelazne.

Najstarszy dotąd odkryty poziom osadniczy datować można na poł. XII w., a najmłodszy na poł. wieku XIII. Charakterystyczne też jest, iż w ciągu 100 lat trwającego osadnictwa obiekty w obrębie poziomów nie ulegały zasadniczym przesunięciom. Jak się również przypuszcza, pod nie badanymi jeszcze poziomami wczesnośredniowiecznymi zalegają poziomy związane z osadnictwem halsztackim."

Źródło: W. Dzieduszycki, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXVII, 1975 WOJCIECH DZIEDUSZYCKI Z PROBLEMATYKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH I ARCHITEKTONICZNYCH WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ, I ŚREDNIOWIECZNEJ KRUSZWICY.

Mysia Wieża stanowi główną atrakcję turystyczną Kruszwicy. Rozciąga się z niej rozległy widok, m.in. na miasto i Nadgoplański Park Tysiąclecia. U stóp wieży znajduje się przystań statku spacerowego. Do niedawna w połowie lipca organizowany był festyn „U Piasta i Popiela” z widowiskami historycznymi, pokazami dawnych rzemiosł, inscenizacjami walk, zabawami plebejskimi i rejsami łodziami Wikingów.  W budynku na wschód od wieży (też z wieżą) mieści się wystawa przedstawiająca dawny zamek i plon prac archeologicznych.

Zarys historyczny Zamku w Kruszwicy – na podstawie książki Zamek Kruszwicki

Zamek kruszwicki usytuowany został na starszym, tradycyjnym, tak ważnym dla regionu centrum wczesnośredniowiecznym. Istniały w tym miejscu już wcześniej osady z VIII-IX w., w rejonie przepraw, na wyspie.⁷

Jak uważają współcześni badacze, budowa kościoła w 2. połowie X wieku i szerzenie kultu św. Wita, dało olbrzymiego kopa wczesno-piastowskiemu grodu. Jego załoga kontrolowała przebiegające przez region szlaki wodne i lądowe, a także mosty. Szybko więc wzrosło znaczenie grodu. Już w XI w. zaczął spełniać obok funkcji militarnej, rolę administracyjno-rezydencyjną, polityczną i kulturową.⁸ Gród stał się siedzibą władcy, przebywającego tu okresowo. Dzięki znakomicie usytuowanemu grodowi, Piastowie mogli mieć oko na okolicę, a także mieli dobrą bazę do wypadów na Pomorze i Mazowsze. Do 1096 r. gród rozwijał się handlowo, budując zaplecze ekonomiczne, za pośrednictwem kupców odwiedzających Kruszwicę. Niestety walki między możnymi zakończyły dobrą passę, a jezioro spłynęło krwią.

Ośrodek podniósł się na kolana dopiero w XII i 1. połowie XIII wieku. Nastąpił okres powrotu do handlu. Mieszkańcy trudnili się wytwarzaniem przedmiotów z brązu, istniały także pracownie szklarskie, garncarskie, szewskie, rogownicze i inne.⁹

W tym okresie został zbudowany kościół pw. św. Piotra i powstało tutaj biskupstwo. Prawdopodobnie powstał także mniejszy gródek , w północnej części dawnego grodu z kamienną wieżą i kaplicą. W Kruszwicy znajdowała się siedziba kasztelanii, co potwierdzają źródła z XII w.

W 1271 r. w wyniku walk dynastycznych, warownia została spalona przez Bolesława Pobożnego. Wiemy jednak, że w 1. połowie XIV w. wznosił się tu drewniany zamek, który zajęli Krzyżacy w latach 1332-1343, a na Przygródku istniała kaplica.¹⁰ Dokument wystawiony przez księcia Kazimierza Konradowicza z 1250 r., mówi o istnieniu komory celnej, a także karczmy (1235 r.).

Ze źródeł wynika, że w 1332 r. Kruszwicę Władysław Łokietek oddał bez walki. Krzyżacy utworzyli w tym regionie komturstwa w Brześciu, Kowalu i Radziejowie.

Gdy Kruszwicę przejął Kazimierz Wielki, na miejscu dawnego grodu powstał murowana warownia. Jej głównym zadaniem była kontrola szlaków handlowych, a także obrona przed Zakonem. Jak podaje Janko z Czarnkowa, fortyfikacja powstała w latach 1350-1355. Zamek ufundował Kazimierz Wielki.

Jak wiemy (opracowanie D. Karczewski i D. Kurzawa), Zamek Kruszwicki był siedzibą urzędników administracyjnych państwa: kasztelana, starosty, sędziego i innych. Na zamku przebywało również wielu królów (Kazimierz Wielki, Elżbieta Łokietkówna, Ludwik Węgierski, zawitali również Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagielończyk).

Za czasów Adama Balińskiego (lata osiemdziesiąte XVI w.) odbywały się tu nabożeństwa Braci Czeskich. Istniała drewniana kaplica św. Stanisława. 

W 1422 roku na zamku przebywał Jagiełło. Nadał powtórnie miastu prawa miejskie i pozbył się niewygodnego starostę bydgoskiego Bernarda.

Między 1519, a 1591 r. działały na zamku dalej urzędy, dokonano również przebudowy warowni po pożarach.

Ważnym dokumentem, z którego czerpią dziś badacze jest zachowana lustracja dóbr królewskich (1616-1620). Na podstawie tych zapisków mamy dziś obraz zamku z tamtej epoki. Przy zamku istniał browar. A sam zamek posiadał łaźnię, kuchnię i odpowiednie ogrzewanie.¹¹

Szwedzi wychodząc z Zamku w 1657 r. zniszczyli nie tylko miasto, wsie i samą warownie. Wysadzając w powietrze fortecę zniszczyli cały dobytek kruszwicki, gdyż na zamku mieściło się archiwum z księgami i dokumentacją zebraną przez lata. Hipoteza głosi, że żołnierze mogli wywieść do Szwecji część ksiąg, ale najnowsze badania archeologiczne wykazały, że większość prawie na pewno uległa płomieniom (pozostały okucia ksiąg w nawarstwieniach zamku).¹² Dwie księgi ocalały.

Z tamtych czasów pochodzi rycina S. de Pufendorfa, pokazująca Zamek Kruszwicki oraz miasto z 1655 r.

Od 1782 r. ruiny zamku były rozbierane. Ocalała jedynie ośmioboczna wieża, zwana „Mysią wieżą” z małym fragmentem muru. W późniejszym czasie o wieży zaczęły krążyć legendy. Już W XIX w. miejsce po dawnym grodzie i zamku odwiedzali interesanci. Zostawiali na murach podpisy, dzięki którym znamy czas, w którym wieża była odwiedzana.

XIX w. na Wzgórzu Zamkowym stworzono park z obeliskiem ku czci cesarza. Od końca XIX wieku Mysią Wieżę udostępniono zwiedzającym i do dnia dzisiejszego, wraz z częścią odbudowanej bramy, mostem i piwnicami (projekt pana M. Małachowicza) przyciąga turystów z całego świata.

Skarby odnalezione w okolicy Zamku Kruszwickiego

1. Srebrne brakteaty z XII-XIII w.
2. Okucia ksiąg
3. Fragment kufla piecowego z sylwetką orła
4. Gotycki kufel z wyobrażeniem zamku
5. Cegła „palcówka”
6. Fragment szybki witrażowej z okna zamkowego
7. Fragment płytek urządzenia grzewczego Zamku (hypokaustum)
8. Fragmenty kufli:
   - z wyobrażeniem św. Doroty,
   - ze sceną ukrzyżowania Jezusa,
   - z wizerunkiem św. Katarzyny dzierżącej miecz i księgę,
   - z wizerunkiem cesarza Ferdynanda (1503-1564),
   - przedstawiający godło heraldyczne,
   - z herbem Ogończyk,
   - z głowami postaci mitologicznych,
   - rycerz w zbroi,
9. Części świeczników z komnaty Zamku
10. Klucze żelazne (do drzwi i szkatuły)
11. Miniaturowe naczynia gliniane
12. Zdobiony fragment naczynia późnośredniowiecznego
13. fragment ucha z późnośredniowiecznego dzbana (twarz)
14. Rękojeść noża w kształcie zwierzęcej głowy (smoka?)
15. Fragment szklanego pucharu (doba nowożytna)
16. Fragmenty naczyń szklanych
17. Metalowy szpunt z XVII-wiecznej beczki
18. Kości do gry
19. Średniowieczny pionek do gry w szachy
20. Łyżki kościane
21. Fajki z epoki nowożytnej
22. Zdobiona kościana szpatułka i rylec
23. Złoty pierścień
24. Ozdoba, brązowa tarcza zegara z XVII w.
25. Części nowożytnego medalionu brązowego
26. Sprzączki
27. Półgrosz Aleksandra Jagiellończyka (1492)
28. Szeląg litewski Stefana Batorego (1583)
29. Obol cieszyński Ferdynanda III (1644)
30. Szeląg ryski Królowej Krystyny (1640-49)
31. Denar krakowski Kazimierza Wielkiego
32. Rzadka moneta – parvus Karola Roberta (Węgry 1335?)
33. Groty i bełty
34. Ołowiane kule muszkietowe
35. Żelazna głowica miecza XIV w.
36. Fragment mechanizmu spustowego kuszy tzw. orzech
37. Kule kamienne-granitowe
38. Mosiężna, zdobiona pokrywa ładownicy prochowej z XVII
39. Szeląg ryski Karola Gustawa (1654-1660)
40. Kula kamienna wmurowana w ścianę Mysiej Wieży
41. Trojak Fryderyka Wilhelma III
42. 1 Kopiejka Car Aleksander II (1856)
43. Dwa pfenningi pruskie, Berlin 1862
44. 1 pfenning, Wilhelm I (1896)
45. 2 kopiejki, Mikołaj II (1990)
46. Ceramiczny korek od butelki po piwie z kruszwickiego browaru M. Scherlego
47. 10 feningów, Królestwo Polskie (1917)
48. 10 reichspfennig, (1941)
49. 5 groszy (1949)
50. 1 cent USA (1967)
51. 1 newpence, Królowa Elżbieta II (1971-1981)
52. 2 feningi, RFN (1995)

Publikacja badaczy obiektu zamkowego w Kruszwicy, przybliża nam historię miasta. Dzięki ich wieloletniej pracy, dowiedzieliśmy się jak ważna dla Polski była Kruszwica, a także jak ważną rolę w historii odegrał zamek. 

Książka – Zamek Kruszwicki, zawiera ponad 200 ilustracji i 120 stron. To fascynująca publikacja, którą powinien przeczytać każdy kruszwiczanin. Widać, jak wiele trudu włożyli panowie Wojciech Dzieduszycki, Maciej Maciejewski i Maciej Małachowicz, w odkrycie losów tej ciekawej warowni. Dziękujemy serdecznie badaczom za wkład w historię naszego miasta.

Materiały zebrał: Bartłomiej Grabowski, przypisy:

1B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984.

2S. Szczur, Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2004.

3Ibidem,

4Ibidem,

5Ibidem.

6E. Callier, Kruszwica, Inowrocław 1895. - W. Hansel, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, Wrocław 1961.

7W. Dzieduszycki, M. Maciejewski, M. Małachowicz, Zamek Kruszwicki, Kruszwica 2014.

8Ibidem, s. 9-26,

9Ibidem,

10Ibidem,

11Ibidem, więcej w książce s. 89-114,

12Ibidem, s. 26.