Krótka historia parafii i wsi Sławsk Wielki

Parafia pw. św. Bartłomieja w Sławsku Wielkim

- uroczystość św. Bartłomieja 24.08

Sławsk Wielki – wieś położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie inowrocławskim, w gminie Kruszwica. Wieś położona jest na zachód od Kruszwicy. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1254 r., kiedy nadano ją biskupstwu włocławskiemu. W tym samym wieku założono parafię. W XIV w. miejscowość przejął wojewoda, kaliski Sędziwój i w dokumencie z 1397 r. wymienia się go jako jej właściciela. W 1318 r. wzniesiono we wsi pierwszy kościół. Zachowały się wzmianki, że proboszczem w latach 1325-1327 był Okto. Drugi drewniany kościół wzniesiono w 1578 r. i nosił on wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Wszystkich Świętych. Kościół św. Bartłomieja zbudowano w 1760 r. w miejsce poprzednich świątyń. W 1819 r. kościół został odbudowany po pożarze. Konsekracja miała miejsce 29 kwietnia 1824 roku. Późnobarokowa świątynia jest jednonawowa z prezbiterium i dobudowaną zakrystią. Dachy są siodłowe, a nad nawą znajduje się ośmioboczna wieżyczka z sygnaturką. Barokowe wyposażenie kościoła pochodzi głównie z drugiej połowy XVIII w. W jego skład wchodzą trzy ołtarze: główny z rzeźbą ukrzyżowanego Chrystusa i dwa boczne z malowanymi obrazami. Najciekawszym elementem wyposażenia jest gotycka figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XV w. Obecny cmentarz założono w XIX wieku niedaleko kościoła w Sławsku Wielkim W skład parafii w Sławsku Wielkim wchodzą: Bożejewice, Janowice, Kobylniki, Rożniaty, Sławsk Wielki i Żerniki. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bydgoskiego. W miejscowości (przy okazji budowy gazociągu tranzytowego Jamał-Europa) odkryto kompleks świątyń z pierwszych wieków naszej ery wraz z grobami zwierząt ofiarnych.

W Sławsku Wielkim znajduje się cmentarz ewangelicki na skraju dawnej osady Sławsk Górny, pierwotnie w polu (dziś na terenie zabudowanym), w odległości ok. 60 m. od głównej drogi przechodzącej prze wieś. Od północy i zachodu graniczy z polem uprawnym, od wschodu z domem mieszkalnym i prowadzącym do niego drogą, a od południa sąsiaduje z terenem miejscowej bazy materiałowo-technicznej.Stan zachowania nekropolii zły z uwagi na dewastację nagrobków oraz eksploatowanie ich jako materiału do tworzenia nagrobków na miejscowym cmentarzu rzymskokatolickim. Znaleziono 3 elementy z inskrypcjami. Brak informacji na temat alei cmentarnej i pierwotnego drzewostanu. Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Brak również informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.¹

„Sławsko Górne i Sławsko Wielkie stanowią faktycznie jedno osiedle ukształtowane z biegiem wieków w dwie ulicówki, przylegające do siebie pod kątem prostym. Jedna ulicówka przeszło 1,5 km długa i zwana Sławskiem Wielkim ma położenie zachodnio – wschodnie. Sławsk Górny zaś, również 1 km długi leży według kierunku północno – południowego. Razem stanowią jedno z największych osiedli na Kujawach Czarnych czyli Złotych. Zaledwie 4 km oddalone od prastarej Kruszwicy i 2 km od stacji kolejowej Różniaty posiadają charakter raczej wsi podmiejskich. Domy i budynki gospodarskie, kryte słomą należą tu obecnie do rzadkich wyjątków. Natomiast dążenie do zabudowań rozległych i okazałych wybija się w Sławsku na każdym kroku. Do rozbudowy obejść gospodarskich przyczyniły się w ostatnich latach w głównym stopniu pożary.

Według powszechnego spisu ludności z r. 1931 Sławsko Wielkie liczyło budynków mieszkalnych 56 w których zamieszkiwało 537 osób. Sławsko Górne zaś – 33 budynków mieszkalnych i 365 ludności.

Powierzchnia Sławska Wielkiego wynosi 5,17 km2 517 ha, czyli 2068 morgów (licząc z grubsza 4 morgi na hektar), a powierzchnia Sławska Górnego wynosi 3,34 km2, czyli 334 ha, czyli 1336 morgów. Razem 8,51 km2, czyli 3404 mórg. Taki sam obszar ma powiatowe miasto Mogilno oraz Stodoły ze Stodólnem. Przyległe Bożejewice są obszarem mniejsze od omawianych wsi o przeszło 1 km2 (7,21 km2).
W roku 1921 było ludności w Sławsku Wielkim 512, czyli do roku 1931 ludność wzrosła o 25 osób. W Sławsku Górnem natomiast było 344, czyli do roku 1931 nastąpił wzrost o 21 osób.

Gospodarstw rolnych i zagrodniczych liczy Sławsk Wielki 44, w tem 44 dużych i średnich, Sławsk Górny zaś 28, w tem 13 większych.

Gruntów ornych – które są stale obsiewane ma Sławsk Wielki 4,95 km2 czyli 495 ha oraz Sławsk Górny – 3,15 km2, czyli 315 ha. Razem 810 ha. Reszta 41 ha przypada na drogi, zabudowania, podwórza, rowy itp. Pozatem istnieją tu 2 rzeźnictwa, 2 sale do zabaw i przedstawień, 2 gościńce, 2 składy kolonialne, 1 piekarnia, 3 kowali, 3 stelmachów, 1 stolarz, krawiec, kilka szwaczek, fryzjer, i rewizor mięsa.
Ludność w Sławsku jest mieszana pod względem wyznaniowym i narodowościowym. W Sławsku Górnem jest przewaga gospodarstw niemieckich. Na ogół jednak ludność niemiecko – ewangelicka stanowi już dziś w gromadzie sławskiej mniejszość. Szkoła ewangelicka przestała po wojnie światowej funkcjonować z braku dostatecznej ilości dzieci. W jej gmachu mieszczą się obecnie niektóre oddziały jedynej szkoły katolicko – polskiej 3 – klasowej w 6 oddziałach, która istnieje od r. 1790! Główny budynek szkolny, okazały znajduje się w Sławsku Wielkim. Uczęszcza doń obecnie 153 dzieci, w tem 78 chłopców. Szkoła sławska ma 3 siły nauczycielskie. Kierownikami szkoły od połowy ub. Wieku byli: Ogurkowski Franciszek (1848 – 1856); Hundt Jan (1856 – 1901); Hundt Bronisław (1901 – 1921); Kowalski Mieczysław (1922 – 1934); Wujec Feliks (od roku 1934).

Jak było dawniej?

Na ternie Sławska zdarzały się również drobniejsze wykopaliska prehistoryczne, o czem zachowałem niejasne wspomnienia z dzieciństwa tu spędzonego. Tak mało jednak było wówczas w tym kierunku uświadomienia, że nikt ich nigdzie nie zgłaszał, wskutek czego trudno nam dziś cokolwiek powiedzieć o konkretnych śladach życia w zamierzchłych czasach. Zdaje się mimo to nie ulegać wątpliwości, że Sławsko Wielkie było zamieszkiwane już w czasach przedpiastowskich, a jego mieszkańcy zaopatrywali zapewnie w żywność karawany kupców, spieszących z dalekiego południa nad Bałtyk drogę na Kruszwicę. Natomiast ziemie Sławska Górnego stanowiły w owych czasach rozległe bagna i moczary. Tędy płynął nawet długie wielki strumień zwany Śmiernią. To też w starych opisach spotyka się często zwrot, że Sławsk Wielki leży nad rzeką Śmeirnią. Ponieważ więc Sławsk Górny powstał dopiero w nowszych czasach, to znaczy w epoce porozbiorowej dzięki osuszeniu i zmeliorowaniu przez zaborców istniejących tu mokradeł nadgoplańskich i osadzeniu następnie na osuszonym terenie kolonistów niemieckich, całą dawna historia odnosi się tylko do Sławska Wielkiego.

Za Piasta i jego następców osiedle sławskie wchodziło w skład potężnego szczepu kruszwickiego, stanowiąc w nim podstawową komórkę organizacji rodowej, a może nawet opolnej. Później , kiedy Bolesław Chrobry organizację szczepową zmienił w kasztelańską, a kasztelanie za jego następców zaczęły się dzielić na mniejsze jednostki administracyjno – ustrojowe, Sławsk znalazł się poza nawiasem ówczesnego powiatu kruszwickiego i przynależał do t. zw. kasztelanii zamątwiańskiej, którą dzierżyli książęta inowrocławscy.

Na ten czas przypada tworzenie się warstw społecznych. Dotychczasowe znaczenie rodów zanika. Sławsk staje się własnością prywatną. Rycerz jest jego Panem a włościanie jego poddanymi. Tak dzieje się zresztą wszędzie na owe czasy. Ten stan rzeczy trwał w Sławsku aż do połowy XIII w. Wtedy to Sławsk zmienił właściciela. Mianowicie szlachetny rycerz Zdzisław, piastujący wysoką godność kasztelana włocławskiego i mający brata Bogusława kasztelanem inowrocławskim, nadaje wraz z żoną swoją Wojciechą na wieczne czasy 3 swe rodowe wsie kościołowi włocławskiemu. Wśród tych wsi znajduje się i nasze Sławsko. Nadanie to potwierdził książe kujawski Kazimierz Konradowic, wystawiając odpowiedni w tej sprawie dokument w Kruszwicy pod datą 19 sierpnia 1254 r. Odtąd wszystkie pożytki ze Sławska czerpie biskup włocławski. Jeszcze raz tenże rycerz Zdzisław a dotychczasowy właściciel Sławska swoje nadanie uroczyście potwierdza dokumentem z roku 1258. Działo się to 29 czerwca a więc w sam odpust św. Piotra i Pawła, kiedy w kruszwickiej kolegiacie a niedawnej katedrze był liczny zjazd dostojników kościelnych. To też ten dokument sporządzony został w obecności biskupa kujawskiego z Włocławka Wolimira, całej kapituły kruszwickiej z 6 prałatami i kilkunastoma kanonikami oraz podpisany przez brata Zdzisławowego Bogusława i syna jego Bogumiła a także przez trzech mieszczan włocławskich.

Nadanie to połączone było zazwyczaj z dużymi korzyściami dla samych włościan, ponieważ kościół nie stosował wobec nich ucisku i wyzysku. To też wsi, które odrabiały pańszczyznę na rzecz kościoła czy panującego księcia uchodziły powszechnie raczej za wolne, a wieśniacy tych wsi stali w pozycji społecznej wyżej od kmieci - poddanych pana prywatnego.

Częste zamieszki i napady jakie wywoływały rody szlacheckie między sobą, skłoniły biskupa kujawskiego do wymurowania w Sławsku z początku XIV wieku warowni, do której mogli się chronić wieśniacy z dobytkiem na wypadek grożącego im niebezpieczeństwa wojennego.

Ponieważ Sławsk - jak już podkreśliłem - leżał w granicach kasztelanii zamątwiańskiej którą dzierżyli wówczas dzierżyli książęta inowrocławscy, więc na budowę tej warowni biskup kujawski musiał uzyskać pozwolenie od panującego wówczas w Inowrocławiu księcia Leszka. Pozwolenie to wystawił książę Leszek w roku 1318. Wtedy wybudowano zapewne kościół parafialny w Sławsku. Zachowała się mianowicie z lat 1325 - 27 wzmianka w dokumentach, że proboszczem w Sławsku był wtedy nijaki Okto.

Sławsk posiadał wtedy za wzorem innych wsi i według ówczesnego zwyczaju własny samorząd. Samorząd ten polegał na tym, że przywilejem książęcym mógł właściciel Sławska ustanowić dziedzicznego sołtysa, który miał nad kmieciami tu zamieszkałymi bardzo dużą władzę, pozwalającą ich sądzić. Z czasem ci sołtysi tak dalece się usamodzielnili, i tak duże dochody ze wsi zabierali dla siebie, że właściciele zaczęli te sołectwa skupować i sołtysów dziedzicznych za odszkodowania usuwać. W związku z tą sprawą , wyniknął nawet spór sądowy o sołectwo w Sławsku. Mianowicie wieśniak Piotr z Koszczał rościł sobie nadal prawa do skupionego już sołectwa w Sławsku. To też biskup kujawski Zbylnt, musiał sprawę tego wnieść do sądu w r. 1368 celem stwierdzenia, że sołectwo to faktycznie kupił i za nie należne się odszkodowanie zapłacił. Wobec czego sędzia kujawski Hektor, nakazał Piotrowi zamilczeć i więc pretensji do sołectwa sławskiego sobie nie rościć. Odtąd więc biskup ustanowił dowolnie w Sławsku sołtysa, któremu wyznaczał na utrzymanie odpowiedni obszar ziemi i mógł go w każdej chwili usunąć.

Wzmianka w dokumentach z r. 1534 wspomina, że Sławsk należał do biskupiego klucza parchańskiego i składał się z 6 łanów dworskich, 2 łanów sołeckich, 18 1/2 łanów kmiecych osiadłych, 4 zagrody i 3 rzemieślników.

Pod rokiem 1573 wspomina się o kościele, że był drewniany i istniał pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz Wszystkich Świętych. Proboszczem był wówczas Jan z Gębic.

Murowany dopiero kościół wystawił w r. 1760 Antoni z Głogowy Kossowski, właściciel Rożniat i Kobylnik. Nowy kościół otrzymał za patrona św. Bartłomieja, któremu poświęcony jest jeden z bocznych ołtarzy. Kościół sławski w obecnym stanie pochodzi z połowy ubiegłego wieku kiedy został odbudowany w stylu barokowym po dwóch pożarach, jakim uległ od uderzenia pioruna.

Kościół sławski i jego wygląd...

Kościół sławski wznosi się na małem wzgórzu, silnie obmurowanem, wychodzącem na otwarty plac. Świątynia ma 28 1/2 m długości i 11 1/2 m szerokości. Nawa główna wysoka na przeszło 9m. Konstrukcja dachu krytego dachówką, bardzo silna, ze względu na wznoszącą się ponad nim wieżę. Wieża ta dosięga 27 m wysokości. Zbudowano ją w pięknych kształtach barokowych około roku 1850. Jej fundatorką jest Emma Schwanenfeld, ówczesna właścicielka Kobylnik. Przedtem bowiem kościół uległ dwukrotnej ruinie i nie został do tego czasu należycie odbudowany. Mianowicie w roku 1818 uderzyły w świątynie trzy pioruny, które bez wzniecenia pożaru zerwały cały dach, porysowały ściany i zakopciły wnętrze. Po tem wydarzeniu naprędce nakryto świątynię słomą. Nowy jednak piorun, który uderzył w czasie kwietniowej burzy w roku 1819 spalił i ten dach. Dzięki bohaterskiej odwadze włościana Tomasza Mańki zdołano zalać ogień na tyle, że uratowano przed spaleniem wnętrze.

Oprócz pięknej wieży ładnie prezentuje się również fasada kościelna z barokowem zakończeniem. Zewnętrzny wygląd kościoła uzupełniają grobowce, znajdujące się w trzech narożnikach cmentarza przykościelnego oraz żelazna otwarta dzwonnica stojąca w czwartym. Najokazalsz grobowiec w kształcie kaplicy należy do rodziny Potworowskich, dawniejszych właścicieli Bożejewic. W drugim grobowcu spoczywa ks. kan. Kozłowski, proboszcz sławski, który zmarł w roku 1890. Trzeci grobowiec, poważnie zrujnowany, należał do Kościeliskich, dzierżących Bożejewice przed Potworowskimi.
Wnętrze kościoła sławskiego ma również wystrój w stylu barokowym. Odnosi się głównie do trzech ołtarzy. W głównym ołtarzu znajduje się ponad naturalnej wielkości Chrystus na krzyżu dobre dzieło artystyczne wykonane z terakoty. W dwóch bocznych ołtarzach znajdują się dwa cenne obrazy, z dobrej szkoły malarskiej. Jeden przedstawia męczeństwo św. Bartłomieja. Drugi zaś św. Onufrego, pustelnika, któremu anioł podaje św. Komunię. Przed tym obrazem stoi figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem będąca w dużej czci u parafian sławskich. Wykonana z drzewa pochodzi wg. opinii ks. biskupa Laubitza z XVI wieku. Za głównym ołtarzem, w przejściu do zakrystii zawieszony jest mniejszy Chrystus ukrzyżowany, w wykonaniu z drzewa, również starannej roboty rzeźbiarskiej. Poza tem jest tu jeszcze ciekawa rzeźba z drzewa, przedstawiająca zakonnika z klęczącym u jego stóp biedakiem. Rzeźba pochodzi aż z XIV w. i dostała się do kościoła z dawnych licznych przy drogach kapliczek, które ozdabiali na chwałę Bożą rzeźbionemi świątkami wędrowni artyści czy nawet domorośli świątkarze.
W ostatnim stuleciu proboszczami byli św. pamięci ks. Markiewicz, ks. Barzewicz, ks. kan. Kozłowski, ks. Niedbalski i ks. dziekan Kubliński (um. w 1913 roku). Od roku 1914 jest proboszczem ks. kanonik Shwartz, równocześnie dziekan kruszwicki.
Pod opiekuńczymi skrzydłami kościoła i szkoły rozwija się tu bujne życie społeczno - oświatowe. Istnieje tu bowiem kilka żywotnych organizacji. Do szczególnie zasłużonych należy Kółko Sceniczne, dzięki któremu teatr amatorski ma w Sławsku chlubną tradycję. Niemniejszą rolę odgrywają dziś organizacje młodzieży męskiej i żeńskiej oraz śpiewacze.
Toteż w Sławsku możnaby jeszcze dużo napisać. Narazie jednak przestaniemy na tem”

Ze Sławskiem Wielkim związani są działaczka Maria Patyk, statystyk prof. Stanisław Waszak, a także Wacław Pawłowski, Franciszek Osiński, Kazimierz Pałecki, i Władysław Sławkowski – powstańcy wielkopolscy (trzej ostatni polegli w Gąskach 7 lutego 1919 r). Na cmentarzu znajdują się także groby pomordowanych w czasie II Wojny Światowej mieszkańców Sławska i okolic. Ważną postacią dla Sławska był również ks. Wojciech Kozłowski, kanonik kruszwicki, żołnierz z 1830/31 r. odznaczony „Virtuti Militari”, pochowany 1890 r.²

*Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:3375 Strelno, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1940, a także Lapidaria, Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw.

1Artykuł prof. Waszaka z 19 kwietnia 1936 r. opublikowany w "Piaście”

2Kurier Poznański nr 62/1890