17 Wielkopolska Dywizja Piechoty (3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich)

Powstańcza 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich w 1920 r. została przemieniona na 17 Wielkopolską Dywizję Piechoty, stacjonującą sztabem w Gnieźnie. Nową numerację w tym czasie otrzymały wszystkie jednostki wchodzące w skład dywizji.

68 Pułk Piechoty stacjonujący dwoma batalionami we wsi Wrześni, jednym w Jarocinie, wywodzi się z 10 Pułku Strzelców Wielkopolskich, który został sformowany z oddziałów powstańczych Poznania. Większe walki powstańcze 10 p.s.w., to zdobycie nocnym wypadem lotniska wojskowego na Ławicy; zdobycie szturmem Szubina i Żnina, walki w rejonie Kcyni, Zbąszynia, Rynarzewa i nad Notecią. Na wojnę wymaszerował pułk pod dowództwem płk. Dypl. Adolfa Nykulaka. 17 DP zajmująca od 1.IX obronę w rejonie Gniezna zostaje przesunięta na przedmieście. „Koło”, a następnie jej pułki nocnymi marszami w dniu 8.IX dochodzą do rejonu Kutna. Dni 9-10.IX były próbą sprawności bojowych pułków. Pierwsze walki po osi: Marynki, Michałowice i o Górę Małgorzaty były prowadzone z ogromną zawziętością i rozmachem. Góra Małgorzaty została zdobyta szturmem z powstańczym okrzykiem „Limu”. Oddziały niemieckiej 30 DP zostały rozbite, pozostawiając na polu walki wielu zabitych i rannych oraz masę sprzętu. Wzięto do niewoli jeńców. Żołnierze uwierzyli, że można Niemców zwyciężyć i w dniu 12.IX atakowali z jeszcze większą zaciętością. Opanowano Modlnę, Sokolniki i rejon Celestynowa. Droga na Stryków była wolna. W nocy z 12 na 13.IX zarządzony został odwrót. Tej decyzji nie mogli zrozumieć żołnierze i oficerowie. Pododdziały pułku wycofują się w pewnym rozprężeniu, dopiero kiedy 16.IX rozpoczęły się przygotowania do natarcia na Sochaczew, wraca poznańskie zdyscyplinowanie, upór i brawura. W pierwszym rzucie do natarcia ruszają dwa bataliony 68 pp. Pierwszy batalion atakuje dwór Trojanów, a 3 batalion bezpośrednio Sochaczew. Walki toczą się ze zmiennym szczęściem. Straty w ludziach sięgają ponad czterdzieści procent. Nieprzyjaciel wprowadza do walki czołgi, batalionom grozi okrążenie. W tej sytuacji dowódca pułku zarządza odwrót na podstawy wyjściowe. W czasie bombardowania w dniach 16 i 17.IX znaczna część pułku została rozproszona. Dowódca pułku płk A. Nykulak i mjr Stanisław Culic z doraźnie zebranymi grupami żołnierzy przeprawiają się w nocy z 18 na 19.IX przez Bzurę. Płk A. Nykulak po przejściu Bzury dostał się do niewoli. Mjr S. Culic jako ostatni dowódca 68 pp. w składzie pięciu kompanii, w rejonie Palmir walczył w okrążeniu do 23.IX, gdzie resztki pułku dostały się do niewoli.

69 Pułk Piechoty – Gniezno, przemianowany w 1920 roku z 11 Pułku Strzelców Wielkopolskich, któremu początek dały oddziały powstańcze: Jarocina, Kórnika i Rawicza. Do chlubnych powstańczych tradycji tego pułku należą walki stoczone pod Łomnicą, Strzyżewcem, Zbąszyniem, Szubinem i Rawiczem oraz służba na linii demarkacyjnej w rejonie Kępna.

Na wojnę w 1939 r., wyruszył pułk pod dowództwem płk. Dypl. Stanisława Dworzaka. W dniach 2-5.IX 69 pp. z dywizjonem 17 pal, został przesunięty na przedmieście „Koło”, gdzie pozostaje tylko jeden dzień i następnie marszem forsownym przechodzi w rejon Łęczycy, gdzie 8.IX został podporządkowany dowódcy 25 DP, od którego płk S. Dworzak otrzymał rozkaz wysłania batalionu mjr. Chudzikiewicza do Topoli dla obsadzenia grobli i toru kolejowego. Łęczyca w tym czasie była już zajęta przez niemiecką 26 DP. Przeprowadzone w godzinach wieczornych rozpoznanie walką, pod ogniem niemieckiej artylerii i broni maszynowej, zostało zmuszone do wycofania się, ponosząc duże straty w ludziach. W dniu 9.IX 69 pp. uczestniczy w natarciu na Łęczyce, która w godzinach nocnych po ciężkich walkach została zdobyta. Niemcy na polu walki pozostawili wielu zabitych i rannych oraz samochody z amunicją. Straty w ludziach po obu stronach były duże. W ramach działań 25 DP 69 pp. wyznaczone mu zadania wykonał wzorowo i wykazał dużą sprawność bojową. Po powrocie do 17 DP w dniu 11.IX wszedł do natarcia dywizji na kierunku Małachowice, Sokolniki i Modlna, której zdobycie otwierało drogę do natarcia na Ozorków. W nocy z 12 na 13.IX dowódca pułkuotrzymał rozkaz wycofania się w rejon Sochaczewa dla zabezpieczenia przeprawy przez Bzurę i następnie opanowania południowej części Sochaczewa. W czasie walki o Bronisławy został zatrzymany ogniem niemieckiej artylerii. Równocześnie natarcie czołgów i działanie lotnictwa – zdziesiątkowało bataliony pierwszego rzutu. Przez Bzurę zostały przeprawić się tylko dwa niepełne bataliony, jeden pod dowództwem mjr. S Maydanowicza, a drugi pod dowództwem por. Czesława Hawliczka i ten ostatni przebijał się nocami do Warszawy a po reorganizacji walczył w składzie 56 pp. aż do kapitulacji stolicy.

70 Pułk Piechoty – Pleszew, przemianowany w 1920 r. z 12 Pułku Strzelców Wielkopolskich, którego zawiązkiem był batalion „Ostrowski”, zorganizowany w listopadzie 1918 r. i batalion „Pograniczny”. Te dwa bataliony do walki powstańczej stają w 1918 r. jako pierwsze. Po opanowaniu Ostrowa i Skalmierzyc, zostały zorganizowane dwa dalsze bataliony „Krotoszyński” i „Ostrzelszowski”. Ważniejsze walki pułku poza likwidacją garnizonów niemieckich w Ostrowie, Skalmierzzycach i Krotoszynie, to zwycięskie boje pod Borownicą, Kochalami i Kiernem. W początkach stycznia 1920 r. jako pułk graniczny odchodzi do rejonu Górka, Krobia, Kąkolewo by przejąć od Niemców miejscowości przyznane Polsce na mocy traktatu Wersalskiego.

W 1939 r. dowództwo 70 pp. objął płk Alfred Konkiewicz i na czele tego pułku bierze udział w wojnie obronnej. Od 1 do 4.IX pułk jako oddział wydzielony z 17 DP, osłania odejście 25 DP z rejonu Kalisza. Na drodze Kalisz-Turek został zaatakowany przez samoloty niemieckie i ponosi pierwsze straty w ludziach. Ma również i pierwszy sukces, obrona przeciwlotnicza 70 pp. i 29 pp. z 9 atakujących samolotów zestrzeliła 7. W godzinach wieczornych 4.IX wraca pułk do składu 17 DP i zostaje skierowany do rejonu na południe do Krośniewic, a 9.IX w ramach ogólnego natarcia GO gen. E. Knoll-Kownackiego uderza przez Bzurę, z zadaniem opanowania miejscowości Śługi, Bryski, Karsznice i Śladów Podleśnych. Atak na te miejscowości został wykonany z brawurą. Niemcy wycofali się w popłochu, pozostawiając na polu walki działa, karabiny maszynowe, samochody, motocykle i cały szereg innego sprzętu. W dniach 11 i 12.IX pułk naciera na Wolę Rogozińską i wzgórze 160,9 na południe od Celestynowa. W nocy z 12 na 13.IX podobnie jak inne pułki dywizji, otrzymuje rozkaz wycofania się w rejon Bzury, z zadaniem zorganizowania obrony przeprawy w grupie gen. S. Grzmot-Skotnickiego. W czasie natarcia dywizji na Sochaczew 70 pp. pozostał w obwodzie. W dniu 17.IX częścią swoich sił, przy wsparciu 5 batalionem ciężkich karabinów w rejonie Rybna odpiera ataki czołgów 1 dyw. pancernej. Zmasowany w tym dniu atak około 400 niemieckich samolotów przyczynił się do rozproszenia zdziesiątkowanych batalionów, z których tylko resztki, w sile około jednego batalionu pod dowództwem mjr. L. Krukowskiego przeprawiły się przez Bzurę i 21.IX przedostały się do Warszawy, gzie z nadwyżkami 70 pp., które wcześniej znalazły się w stolicy, walczyły do kapitulacji. Skład części tych oddziałów 17 DP, które po ciężkich walkach dotarły w rejon Puszczy Kampinowskiej nie przekraczał 4500 ludzi. W walkach 17 DP ewenementem było zniszczenie w dniu 16.IX przez 6 baterię 17 pal, której dowódcą był kpt. L. Głowacki około 20 czołgów niemieckich.

*Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

1. Wielkopolanie w obronie Ojczyzny 1939, Poznań 1980.
2. Kazimierz Plasota, Zarys historii wojennej 68-go Pułku Piechoty, Warszawa 1929.
3. Księga chwały piechoty, komitet redakcyjny pod przewodnictwem płk. dypl. Bolesława Prugara Ketlinga, Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1992
4. Rocznik Oficerski 1924, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924.
5. Piotr Bauer; Bogusław Polak: Armia POZNAŃ w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982.
6. Almanach oficerski, praca zbiorowa, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923.
7. Dziennik Rozkazów Ministra Spraw Wojskowych Nr 40 z 23 grudnia 1930 r.
8. Gazeta Pleszewska Nr 63 z 6 sierpnia 1930 r., s. 4. Kazimierz Satora, Opowieści wrześniowych sztandarów, s. 133, podał błędnie, że ceremonia wręczenia chorągwi miała miejsce 30 sierpnia 1930 r.