Wielkopolska Brygada Obrony Narodowej

Propozycja organizacji terytorialnych oddziałów została wysunięta przez gen. T. Kutrzebę w 1935 r. Do realizacji tej propozycji przystąpiono dopiero w 1937 r. zakładając, że na wypadek wojny będą one mogły wykonywać zadania porządkowe, osłonowe i zabezpieczać zaplecze armii walczących. W latach 1938-39 na terenie Wielkopolski zorganizowano szesnaście batalionów ON: „Jarocin”, „Kcynia”, „Kościan”, „Leszno”, „Oborniki”, „Opalenica”, „Ostrów”, „Poznań” I i II, „Rawicz”, „Szamotuły”, „Wągrowiec”, „Żnin”, które jako Wielkopolska Brygada ON, pod dowództwem płk. S. Siudy – przydzielone zostały do składu Armii „Poznań”. Dwa bataliony „Kępno” i „Ostrzeszów” - przekazano do 10 DP (Armia „Łódź”). W dniach 1-6.IX bataliony ON toczyły walki osłonowe na trzech zasadniczych kierunkach: północny – osłona skrzydła Armii „Pomorze”; południowo-zachodni – osłona pasa granicznego Rawicz, Leszno; zachodni – osłona przedpola Poznania. Od 7.IX Brygada ON organizuje obronę na linii Ślesin, Skulsk, Kanał Morzysławski, przedmieście „Koło”. 13.IX przechodzi w rejon Krośniewice-Grabów dla osłony Armii „Pomorze” od zachodu; 16.IX zajmuje rejon Dobrzelin, Żychlin i Oporów, gdzie 17.IX została zaatakowana przez 3 niemiecką dywizję, ponosząc w nierównej walce ciężkie straty.

W ostatniej fazie działań nad Bzurą walczy jako straż tylna Armii „Pomorze”. W dniach 18-19.IX w rejonie Iłowa (las Brzeziny) z bezprzykładnym męstwem stoczyła ostatnią walkę. Przez Bzurę przeprawiały się tylko drobne grupy.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej Niemcy w szczególnie haniebny sposób rozprawili się z byłymi żołnierzami BON.

Przykładem niemieckiej sprawiedliwości jest oskarżenie żołnierzy z bydgoskiego BON, zamknięcie ich przez hitlerowców w obozach i mordowanie.

Zbrodnia z 22 września w Boryszewie koło Sochaczewa, ukazała jak Niemcy traktują żołnierzy z BON. Hitlerowcy rozstrzelali wtedy 50 polskich jeńców, w grupie tej znalazło się wielu oficerów. Wszyscy pochodzili z Bydgoszczy lub najbliższych okolic i służyli w Bydgoskim Batalionie Obrony Narodowej.

Bydgoski oddział obrony narodowej został sformowany w kwietniu 1939 r. Żołnierze byli dobrze wyszkoleni, ale słabo uzbrojeni, wielu z nich w cywilu było bezrobotnymi.

Po wybuchu wojny bydgoski batalion wszedł w skład 15. Dywizji Piechoty Wielkopolskiej. Jego żołnierze walczyli w okolicach Trzemiętowa. Batalion został rozbity 17 września w rejonie Iłowa-Stare Budy, gdy szedł na odsiecz Warszawy.

Żołnierze trafili do wielkiego obozu jenieckiego, który prowizorycznie Niemcy utworzyli na stadionie w Żyrardowie. 21 września Niemcy wyselekcjonowali żołnierzy, którzy służyli w Bydgoskim Batalionie Obrony Narodowej. Jeńcy byli przekonani, że zostaną zwolnieni do domu. 179 żołnierzy poprowadzono szosą do Sochaczewa, a następnie do pobliskiego Boryszewa.

22 września zostali oni postawieni przed sądem polowym. Zostali oskarżeni o to, że 3 września, w Bydgoszczy, rzekomo mieli wziąć udział w mordowaniu Niemców – cywilów, a tym samym złamali konwencję genewską (niemieccy dywersanci 3 i 4 września zaatakowali polskich żołnierzy).

Podstawą do fałszywego oskarżenia stało się doniesienie złożone przez służącego w Wojsku Polskim podchorążego volksdeutscha. W odwecie za rzekomo zamordowanych 5 tys. Niemców, na kary śmierci zostało skazanych 50 żołnierzy. Stało się tak chociaż wszyscy jeńcy twierdzili, że batalion 3 i 4 września 1939 r. czyli w czasie tzw. krwawej niedzieli, nie był w Bydgoszczy.

Skazanych na śmierć tego samego dnia Niemcy zaprowadzili do pobliskiej cegielni i rozstrzelali z karabinów maszynowych nad wykopanym grobem. Ranni mieli być dobijani strzałami z pistoletów. W trakcie przeprowadzonej w listopadzie 1940 r. ekshumacji udało się zidentyfikować 20 żołnierzy. Wszystkie ciała zostały przeniesiono na cmentarz w Kozłowie Biskupim, gdzie pochowano je w zbiorowej mogile.

W skład Armii „Poznań” wchodziły następujące bataliony ON:

Batalion Obrony Narodowej "Krotoszyn"
Batalion Obrony Narodowej "Ostrów"
Batalion Obrony Narodowej "Wągrowiec"
Batalion Obrony Narodowej "Kcynia"
Batalion Obrony Narodowej "Żnin"
Batalion Obrony Narodowej "Kościan"
Batalion Obrony Narodowej "Leszno"
Batalion Obrony Narodowej "Rawicz"
Batalion Obrony Narodowej "Jarocin" ("Koźmin")
Brygada Obrony Narodowej "Poznań" ("Wielkopolska"):
"Oborniki", "Szamotuły", "Opalenica", "Poznań I", "Poznań II", "Skoki”

Podstawowym zadaniem armii "Poznań" była osłona skrzydeł armii "Łódź" i "Pomorze" oraz obrona na kierunku Frankfurt - Poznań. Dowództwo armii mieściło się w Poznaniu, jednak sztab przybył do swych kwater z Warszawy dopiero 29 sierpnia 1939 roku.

Główne kierunki ataków niemieckich nie były wymierzone w Wielkopolskę, jednak bardziej z powodów politycznych na tym terenie zgromadzono ponad 100.000 polskich żołnierzy. Zagrożeni odcięciem od sił głównych zaczęli wycofywać się bez walki. Po kilku dniach trwania wojny armia "Poznań" wraz z armią "Pomorze" była zmuszona do przebijania się przez siły niemieckie, które dotarły już pod Warszawę - tak doszło do bitwy nad Bzurą. W obliczu braku centralnego dowodzenia siłami polskimi bitwa ta została jednak przegrana. Nie pomogła tu determinacja i poświęcenie prostych żołnierzy ani oficerów. Resztki armii przebijały się przez Puszczę Kampinowską do Warszawy i wzięły udział w jej obronie.

Na terenie Wielkopolski wkraczające siły Wehrmahtu dokonały setek aktów ludobójstwa na cywilach oraz jeńcach wojennych.

*Na podstawie artykułów: S. Truszkowskiego, K. Pindela, T. Bohma, P. Baura, E. Śliwińskiego, J. Krzywania i B. Polaka o Obronie Narodowej 1939 r. Artykuł www.rp.pl M. Kozubal; http://www.1939.pl/ o Armii „Poznań”.

**Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski.