Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków

Według opracowania Tadeusza Salomona – dotyczącej organizacji kombatanckich: „Stowarzyszenia kombatanckie Powstańców Wielkopolskich w latach 1921-1939” na temat Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej.

Dowództwo Okręgu Korpusu VII w Poznaniu dostrzegało w byłych powstańcach i wojakach potencjalnych sprzymierzeńców dla obrony granicy zachodniej Państwa Polskiego. Z tego powodu na życzenie jego szefa, generała dywizji Kazimierza Raszewskiego, 7 kwietnia 1922 r. został powołany Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich RP. W jego szeregach mogli kontynuować swoją dotychczasową działalność członkowie rozwiązanego Towarzystwa Powstańców Wielkopolskich.

Związek działalność swą opierał na statucie i opracowanym na jego podstawie regulaminie. Fundamentalnym założeniem Związku, jak zresztą wszystkich pozostałych, o których będzie mowa, była deklaracja, że jest stowarzyszeniem bezpartyjnym i apolitycznym. Rzeczywistość pod tym względem była odmienna.

Celem Związku było:
1) pielęgnowanie pamięci poległych w powstaniu i w późniejszych walkach przy ustalaniu granic;
2) pogłębianie idei państwowości polskiej i budzenie poczucia obowiązków obywatelskich, szczególnie wśród młodszego pokolenia;
3) skupianie wszystkich obywateli danej miejscowości i okolicy, którzy brali bez¬pośredni lub pośredni udział w powstaniu oraz wszystkich wojaków, którzy bądź to ochotniczo, bądź też ,na podstawie poboru służyli w wojsku;
4) podtrzymywanie ducha solidarności i braterskości przez zgromadzenia, wykłady, odczyty, obchody świąt i rocznic narodowych;
5) rozwijanie tężyzny cielesnej przez ćwiczenia wojskowe, mające na celu wychowanie fizyczne i wyszkolenie wojskowe, zgodnie z regulaminami — przepisami obowiązującymi w armii polskiej;
6) podtrzymywanie wśród członków gotowości niesienia w razie potrzeby czynnej pomocy armii polskiej;
7) udzielanie członkom pomocy moralnej i materialnej.

Członkami Związku mogli być „Polacy chrześcijanie" czci nieposzlakowanej, którzy brali udział z bronią w raku w walkach o oswobodzenie Polski, zwłaszcza jej Ziem Zachodnich w roku 1918/1919. Wyróżniono 5 rodzajów członkostwa. Pierwszy rodzaj stanowili byli uczestnicy Powstania Wielkopolskiego (powstańcy zbrojni). Na drugim miejscu wylicza statut tzw. powstańców zasługi, którzy czynnie lub biernie przyczynili się do oswobodzenia kraju. Trzecią grupę tworzyli wyżej wymienieni wojacy, czwartą członkowie honorowi, a piątą tzw. członkowie nadzwyczajni. Członkami honorowymi mogli być weterani z powstania 1863 r. i ci, którzy położyli szczególne zasługi dla sprawy narodowej lub dla rozwoju towarzystwa. Członkiem nadzwyczajnym mogła być młodzież przedpoborowa.

W 1927 r. Związek liczył 11 614 członków. Należeli oni do odpowiednich na danym terenie towarzystw wchodzących w skład okręgów, których jednostką nadrzędną były zarządy wojewódzkie, podległe Generalnemu Zarządowi Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Poznaniu.

Generalnemu Zarządowi podlegały 3 zarządy wojewódzkie: poznański (DOK VII w Poznaniu), pomorski (DOK VIII w Toruniu), śląski (DOK V w Katowicach). Na czele Generalnego Zarządu Związku w latach 1922-1924 stali: pik rez. dr Bernard Śliwiński (prezes) i kpt. rez. Mieczysław Paluch (wiceprezes).

W 1924 r. zarządy wojewódzkie Wielkopolski, Pomorza i Śląska wybrały nowy Zarząd Generalnego Związku, którego prezesem został gen. broni Józef Dowbor Muśnicki, a wiceprezesem płk rez. dr Bernard Śliwiński.

Na skutek zjednoczenia ze Związkiem Powstańców Śląskich (17 sierpień 1925 r.) skład Zarządu Generalnego Związku uległ zmianie. Gen. broni Józef Dowbor Muśnicki został prezesem honorowym, ppłk rez. Maciej Mielżyński — prezesem, Jan Przybyła — I wiceprezesem, Zygmunt Głowacki — II wiceprezesem.

Wydarzeniem, które wstrząsnęło całą Polską, był przewrót majowy w 1926 r. Jego reperkusje odczuł także Związek Powstańców i Wojaków. W pierwszym okresie po przewrocie Związek zajął negatywne stanowisko wobec Piłsudskiego i jego polityki. W dniu 13 maja, w czasie zebrania Związku w lokalu kina „Apollo" przy ul. Piekary, przedstawiciele Zarządu Generalnego Związku potępili działanie Naczelnego Wodza i opowiedzieli się za dotychczasowym prezydentem i rządem. Jednak już w czerwcu poszli na kompromis wobec nowej rzeczywistości politycznej, a 5 lutego roku następnego, w czasie plenarnego zebrania trzech zarządów wojewódzkich Związku (przy DOK V, VII -i VIII), uchwalono rezolucję, w której stwierdzono, że ich organizacja w całej pełni popiera „dążenia Ministra Spraw Wojskowych Marszałka Piłsudskiego" oraz uchwalono wysłanie „depesz hołdowniczych do Prezydenta Rzeczypospolitej i Marszałka Piłsudskiego".

Krytyczne stanowisko Związku zajęte w pierwszym okresie po przewrocie organizacja opłaciła odsunięciem od niej generała J. Dowbora Muśnickiego oraz przyszłymi trudnościami na drodze legalnej działalności. Ponadto postawa polityczna Związku wobec przewrotu majowego świadczy, że nie był on organizacją bezpartyjną i apolityczną, jak tego domagał się statut.

Ważnym wydarzeniem w dalszych dziejach Związku był Zjazd jego delegatów, który odbył się 15 maja 1927 r. Zjazd dokonał wyboru nowych władz naczelnych Związku. Prezesem wybrany został dr Zygmunt Głowacki, a urząd sekretarza generalnego Związku powierzono por, rezerwy Stefanowi Szykownemu.

Burzliwy przebieg Zjazdu wykazał brak jednomyślności politycznej wśród delegatów. Doszło do gwałtownego starcia pomiędzy delegatami o orientacji politycznej prorządowej i jemu przeciwnej. Większość delegatów opowiedziała się za dotychczasową linią politycznego działania Związku. Jednak część delegatów z mjr. Mieczysławem Paluchem na czele wystąpiła z szeregów Związku, tworząc nową organizację kombatancką powstańców, która przyjęła nazwę Wielkopolski Związek Powstańców i Wojaków.

Fotografia przedstawia kombatantów z 1924 roku w czasie poświęcenia sztandaru w Chełmcach (Kombatanci Powstańców i Wojaków). Co do losu sztandaru, nie mamy pewności co się z nim stało. Wiemy, że został ukryty, gdy wybuchła II Wojna Światowa. Z relacji świadków wynika, że gdy wrócili do kryjówki po sztandar to już go tam nie było. Nie wykluczone, że został przeniesiony w inne miejsce. Możliwe również, że został odnaleziony przez wroga i zniszczony, mógł również zostać wywieziony do Niemiec. Fotografia przedstawia żołnierzy, którzy przeżyli powstanie wielkopolskie.

Źródło:
Internetowa Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Księga Powstańców i Wojaków, Bydgoszcz 1925.

Fotografia pochodzi ze zbiorów pana Jerzego Stannego z Chełmc.

T. Salomon, Stowarzyszenia kombatanckie Powstańców Wielkopolskich w latach 1921-1939.

Opracowanie: Bartłomiej Grabowski