W XIX w. w Trzemesznie dominowało budownictwo prywatne, obiekty mieszkalne oraz gospodarcze. Liczba domów stale się zwiększała, przybywało w Trzemesznie również mieszkańców. Stały i znaczny przyrost budynków mieszkalnych odnotowano do lat siedemdziesiątych XIX w. W latach 1837-1875 liczba domów wzrosła ze 122 do 345 i choć ruch budowlany troszkę przyhamował w drugiej połowie XIX w. to w 1895 r. liczba domów wynosiła 362, a w 1905 r. - 388 domy.
W 1894 r. działały trzy obiekty administracji miejskiej i sądownictwa, trzy budynki zajmowały szkoły, a w jednym domu znajdował się szpital. Na początku XX w. wystawiono kilka nowych obiektów użytku publicznego tj. gmach poczty i budynek zarządu miasta. Wzrok przykuwała architektura sakralna. W XIX w. funkcjonowały trzy kościoły rzymskokatolickie. Kościół pw. Najświętszej Panny Marii i św. Wojciecha odznaczał się wyjątkowo piękną, barokową architekturą. W 1845 r. władze pruskie, głównie ze środków państwowych, wybudowały kościół ewangelicki. Funkcjonowała również synagoga, która po pożarze w 1886 r. została całkowicie odbudowana i stanęła w okazałej formię. W sumie Trzemeszno na początku XX w. mogło się pochwalić pięcioma świątyniami, służącym społeczeństwu trzech wyzwań.
Przy kościołach (XIX w.) w Trzemesznie znajdowały się cmentarzyska. Z czasem cmentarze przenoszono poza zwartą zabudowę miasta. Cmentarze wyznań ewangelickiego oraz mojżeszowego sąsiadowały ze sobą; usytuowane były w południowej części miasta, w sąsiedztwie parku. Współczesny cmentarz został wytyczony w 1869 r.
Ulice w centrum Trzemeszna były wybrukowane, a w porze zimowej oświetlały je latarnie. Oznaczono ulice tablicami z nazwami, a domy numerami. U progu XX w. w mieście znajdowało się jedenaście ręcznych pomp wodnych. Ze względu na liczne pożary nękające miasto, powołano do działania w 1889 r. Ochotniczą straż ogniową. W mieście dominowało budownictwo drewniane w XIX w. co było niezwykle problematyczne, gdyż w razie pożaru zajmowało się od razu kilka budynków. W 1904 r. uruchomiono wodociąg miejski o długości 6,25 km, który nadal rozbudowywano. Dwa lata później do użytku oddano elektrownie. W mieście zainstalowano oświetlenie elektryczne.
Na początku XX w. w Trzemesznie działał browar Zygmunta Nowickiego, funkcjonowała także drukarnia Louisa Martena, przedsiębiorstwo budowlane Alfreda Marcusa. Spore dochody z podatków miastu przynosiły również piekarnia i stelmach. Mniejsze dochody przynosiły zakłady szewskie, ale tych rzemieślników w Trzemesznie było bardzo dużo bowiem 47 osób trudniło się tym fachem. Do najbardziej dochodowych interesów szewskich należał zakład Marzella Jachockiego. Trzemeszno było najbardziej uprzemysłowionym ośrodkiem mogileńskiego, w 1849 r. działały 34 zakłady przemysłowe i wiele mniejszych rzemieślniczych. Miasto trudniło się branżą włókiennicza, rola-spożywczą i chemią.
Najwięcej w drugiej połowie XIX w. naliczyć można było obiektów młynarstwa. W 1858 r. działało dziewięć młynów, w tym trzy wodne, pięć wietrznych typu koźlak oraz zwierzęcy. Z czasem zaczęły pojawiać się młyny parowe. Na początku XX w. w mieście działało już tylko pięć młynów.
Wymienić należy również zakłady branży spożywczej typu olejarnie, w XIX w. działały dwie; wytwórnie octu oraz trzy gorzelnie. Większość zakładów nie przetrwała próby czasu i konkurencji z wielkopolski. Do końca XIX w. funkcjonował browar Zygmunta Nowickiego i olejarnia. Zakłady włókiennicze i chemiczne upadły w również drugiej połowie XIX w. W latach 1849-1958 zaprzestali produkcji trzej wytwórcy świec, mydła i wód pachnących.
Ciekawą konstrukcja był także zakład mleczarski Otto Barona założony w 1894, 1905 lub 1908 r. w Trzemesznie. Był to zakład napędzany parą. Takich zakładów było więcej w mieście np. olejarnia M. Bleya, browar W. Friedmanna i krochmalnia Dittmara Manasse.
Do interesujących branżowo firm należał także działający w Trzemesznie zakład Pampucha, w którym wyrabiano ornaty i chorągwie. O firmie wspomina Spis fabryk polskich, opublikowany w 1909 r. w czasopiśmie „Przemysłowiec”. Niestety nie zachowało się zbyt wiele informacji o wytwórniach maszyn rolniczych w Trzemesznie, należących do W. Koczorowskiego oraz Maciejowskiego.
Przy rynku, który był miejscem targowym w Trzemesznie jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, działało wiele punktów handlowych, sklepy: dwa zbożowe, siedem kolonialnych, cztery galanteryjno-odzieżowe, dwa metalowe oraz trzy oferujące inne materiały. Wyliczyć należy również 16 kramów z odzieżą i galanteria, 30 z artykułami spożywczymi oraz 11 oferujących inne materiały. W 1903 r. na terenie Trzemeszna było czynnych 49 sklepów o 17 specjalizacjach. Najwięcej było sklepów kolonialnych (14 sklepów), obuwniczych, odzieżowych, oferujących sprzedaż tkaniny i galanterię.
W 1905 r. swoja działalność rozpoczęła spółdzielnia „Rolnik” w Trzemesznie, specjalizująca się w zbycie ziemiopłodów. Firma zrzeszała polskich gospodarzy, prezesem i inicjatorem założenia spółdzielni był Wiktor Szczulczewski, ziemianin.
Inną dziedziną ekonomiczna rozwijającą się prężnie w Trzemesznie w XIX i na początku XX w. była gastronomia i hotelarstwo. Na początku XX w. w mieście funkcjonowało aż dwanaście hoteli i oberż, sześć restauracji, dwie cukiernie oraz kilkanaście niewielkich szynków. Przewodniki po Wielkopolsce wymieniają pięć hoteli” „Czarny Orzeł” (Schwarzer Adler), „Victoria”, „Royal”, Schneider” oraz „Hotel Centralny” (Zentral Hotel).
W 1872 r. Trzemeszno uzyskało linie kolejową. Możliwe było połączenie linii Poznań-Inowrocław-Bydgoszcz. Prócz budynku kolejowego, działał również telegraf w latach sześćdziesiątych XIX w. Depesze nadawano za pomocą aparatu znajdującego się na poczcie.
Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: Dzieje Trzemeszna, pod red. Cz. Łuczaka, Poznań 2002, fot. Weronika Rokita, nadesłane.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz