Obóz Niemiecki w Mątwach dla oficerów

Podczas okupacji niemieckiej w okresie 1939–1945 Inowrocław został włączony bezpośrednio do Rzeszy. Niemcy przeprowadzili masowe wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej. W nocy 30 listopada 1939 r. Niemcy wypędzili ponad 1 tys. polskich rodzin. W latach 1940–1945 istniał obóz przesiedleńczy, przez który przeszło ok. 10 tys. ludzi, a w dzielnicy Mątwy – obóz dla jeńców wojennych; w obu zamordowano po kilkuset więźniów.

Od grudnia 1942 r. do jesieni 1944 r. Niemcy w Mątwach utrzymywali „Oflag 10 Montwy”, w którym więzili przeciętnie około tysiąca oficerów francuskich oraz okresowo nielicznych angielskich.

„Oflag 10” powstał przy ulicy Mątewskiej. Wybudowano go 18 listopada 1940 roku. Przebywali w nim Francuzi, Anglicy, Amerykanie, a pod koniec wojny tylko żołnierze radzieccy. Były to osoby pozbawione stóp, na kolanach mieli dłubanki z drewna, na płozach tych poruszali się bardzo powoli. W styczniu 1945 roku, po wyzwoleniu kiedy wyszli gęsto na ulicę, widać było dokładnie styranych bitwami i od tortur żołnierzy.

W obozie stało około 25 dużych baraków po 25 sal zamieszkałych przez jeńców. „Oflag 10” był ogrodzony gęstym podwójnym płotem i kolczastym drutem, pilnowany z wież przez uzbrojonych wartowników w dzień i noc.

Jeńcy ginęli w Niemieckim obozie na Mątwach z głodu, brudu i zimna. Chowano ich w trzech zbiorowych mogiłach na przyległym cmentarzu. Obok „Oflagu 10” znajdowała się fabryka, która w listopadzie miała kampanię, ponad tysiąc dwustu trzydziestu pracowników produkowało na trzy zmiany cukier z buraków. Dyrektorem tej fabryki jeszcze od przed wojny był Leon Nehring – dawniej właściciel Markowic, człowiek który Polakom dość często pomagał. Dyrekcja jego fabryki ufundowała dzwony do parafialnego kościoła, nazwane imionami jego córek Celina, Rita i Maria. Dużo osób ściągnął z obozów i przymusowych robót do pracy w swoim zakładzie

Źródło: Dzieje Inowrocławia, t. 1–2, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań – Toruń 1978.

Szkolnictwo w Gniewkowie po II wojnie światowej

Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. w mieście stał budynek szkolny, wybudowany w XX wieku. Ilość izb lekcyjnych z trudem wystarczała dla młodzieży uczęszczającej do szkoły w okresie międzywojennym.

Po II wojnie światowej stary budynek szkolny przy ul. Toruńskiej nie był w stanie pomieścić całej uczącej się młodzieży.

Adoptowano do tego celu pałac w majątku Wójtostwo. Tak powstała szkoła nr 2 w Gniewkowie. Ze składek Społecznego Funduszu Budowy Szkół wybudowano nową szkołę przy ul. Dworcowej, którą oddano do użytku we wrześniu 1964 r.

Nowa szkoła posiadała 19 jasnych, przestronnych i nowocześnie wyposażonych izb lekcyjnych, dwa gabinety przedmiotowe oraz dwie dobrze wyposażone pracownie do zajęć technicznych.

Do nowego gmachu szkolnego została przeniesiona młodzież Szkoły Podstawowej nr 2. W starym budynku Szkoły nr 2 otwarto pierwszą w Gniewkowie szkołę średnią – Technikum Ekonomiczne. 

Gniewkowo, posiadało w omawianym okresie dwa przedszkola. Jedno w starym budynku w Parku Miejskim. Drugie, nowo wybudowane, nowocześnie urządzone znajdowało się na Osiedlu 1000-lecia.

Działał również „Dom Małych Dzieci”, mieszczący siew pomieszczeniach byłego Domu Sierot i Starców przy ul. Dworcowej.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Zmierzch kultury łużyckiej na Kujawach

Początek epoki żelaza w Polsce datuje się około połowy VII w. p.n.e. Na Kujawach żelazo pojawia się dość późno w stosunku do reszty regionów. Widoczny wzrost zamożności mieszkańców Kujaw wiązać można z solowarstwem. Odparowanie solanki, z licznych na Kujawach naturalnych słonych źródeł, nie było procesem skomplikowanym. Popyt na sól, także w handlu z odległymi odbiorcami był nieograniczony.

Rozwój kultury łużyckiej na Kujawach zachwiała migracja Celtów, która utrudniała handel z centrami żelaza.

Zajęcie przez Scytów Kotliny Węgierskiej odcięło Kujawy od karpackich ośrodków produkcji brązu. Tereny Wielkopolski i Pałuk stały się obszarem penetracji ludności wschodnio pomorskiej. Miało to wpływ na przekształcenie się kultury łużyckiej w nowe struktury cywilizacyjne, przy zmniejszonym potencjale gospodarczym i ludnościowym.

W drugiej połowie II w. p.n.e. kultura łużycka przekształciła się ostatecznie w nową strukturę cywilizacyjną, zwaną kulturą przeworską. Tradycje kulturowe na Kujawach kontynuowała grupa kruszyńska kultury przeworskiej. Mimo bezpośrednich oddziaływać Celtów nie zatraciła charakterystycznej dla społeczeństw Kujaw linii rozwojowej. Wpływ celtyckiego sąsiedztwa na autochtonicznych mieszkańców Kujaw inowrocławskich przejawia się w wielu dziedzinach gospodarki i kultury duchowej. Najbardziej jest on widoczny w zakresie metalurgii żelaza. Od Celtów przejęła miejscowa ludność umiejętności przetopu żelaza z miejscowych rud darniowych oraz sposoby jego obróbki. Szybko żelazo stało się podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi, broni a także części ozdób. Wytwarzano: siekiery, noże, gwoździe a nawet przybory toaletowe w postaci brzytew i szczypców do usuwania włosów. Z ozdob: zapinki do odzieży, agrafy. Z broni: produkowano groty oszczepów, miecze, ostrogi i okucia drewnianych tarcz.

Spory wpływ na kujawskie rolnictwo przyniosło przeniesienie technologii rolniczej od Celtów. Używali oni lepszych narzędzi, co ułatwiło obróbkę ziemi i rolnicy kujawscy uzyskiwali lepsze plony.

Kujawy leżące na skrzyżowaniu tranzytowych dróg handlowych należących do najważniejszych w Europie i obfitujących w łatwe do eksploatacji złoża soli, nie przypadkowo stały się północna celtycką baza handlową. Prawdopodobnie rejon Inowrocławia, Mątew i Kruszy Zamkowej był ważnym punktem osadnictwa celtyckiego na Kujawach. Wpływ na to miał szlak handlowy, a w zasadzie jego umiejscowienie w dolinie Noteci-Mątwy. Badacze odnaleźli wiele zabytków w tym rejonie, do bardziej znanych należy skarb złotych monet w Sławęcinku.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Cz. Sikorski, Miasto na Soli, Warszawa 1988; M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882; A. Kośko, A. Cofta-Broniewska, Z dziejów badań archeologicznych na Kujawach, Inowrocław 1985 i W poszukiwaniu rodowodów społeczeństwa Kujaw, Inowrocław 1985.

Filip Rosenberg radny inowrocławski – mieszkaniec kamienicy przy Rynek 1

W budynku na rynku od 1922 r. mieszkał Filip Rosenberg, bogaty kupiec Żydowski.  Rosenberg miał żonę Jenny, był synem Herberta i Alfonsa. Radny miasta Inowrocławia od 1901 do 1918 r. W czasie niesławnego głosowania nad zmiana polskiej nazwy Inowrocław na niemiecką Hohenzalza, w dniu 22 września 1904 r. jako jedyny radny żydowski razem z radnymi polskimi, głosował przeciw. Po odzyskaniu niepodległości opuścił Inowrocław. 

Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Mieszkańcy Lubrańca druga połowa XX wieku

W 1946 r. Lubraniec liczył 2188 mieszkańców. W 1960 r. w Lubrańcu mieszkało 3256 osób. W roku 1997 było 3256 mieszkańców Lubrańca. Ze statystyk wynika, że największy przyrost naturalny miał miejsce tuż po wojnie. Wówczas do miasta zjeżdżała również ludność wiejska w celach zarobkowych.

W 1955 r. w Lubrańcu odnotowano 20 zgonów i 61 urodzeń, w 1969 r. 28 zgony i 26 urodzenia, w latach 70-tych XX w. liczba urodzeń wynosiła średnio 50, podobnie w latach 80-tych, przy czym zgonów było około 30.

W 1978 r. w Lubrańcu było 1600 kobiet i 1401 mężczyzn, w 1982 1569 kobiet i 1448 mężczyzn, zaś w 1986 r. 1655 kobiet i 1514 mężczyzn. Prawie jedna czwarta ludności nie ukończyła piętnastu lat, a około 50 % stanowiła młodzież do lat trzydziestu.

Według spisu ludności z grudnia 1978 r., w mieście było 1217 osób czynnych zawodowo, w tym w rolnictwie było zatrudnionych 350. Wzrastała także pod koniec XX w. liczba mieszkańców z wyższym i średnim wykształceniem.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: W. Kubiak, Szkice z dziejów Lubrańca w XX w., w Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX w., Włocławek 1998.

Izbica Kujawska w dwudziestoleciu międzywojennym

Organem wykonawczym w Izbicy Kujawskiej w 1919 r. był Zarząd Gminy, w skład którego wchodził wójt i ławnicy. Administrację gminy stanowili ponadto: podwójci, sekretarze i dwaj pomocnicy oraz instruktor rolny. W pierwszych latach niepodległości uchwały dotyczące gminy były podejmowane przez ogół mieszkańców, wkrótce jednak – z uwagi na słabą frekwencję – zrezygnowano z tej formy. Niepowodzeniem zakończyły się również starania władz o przywrócenie praw miejskich utraconych po powstaniu styczniowym.

Izbice Kujawska zamieszkiwało wówczas 4500 mieszkańców, z czego 56% stanowili Żydzi, 42% Polacy, 1,9% Niemcy. Osada miała charakter handlowo-usługowy. Działało w niej 106 sklepów oraz 60 warsztatów rzemieślniczych. Nie brakowało również wiatraków (funkcjonowały 2 młyny motorowe, 6 wiatraków i tartak).

W tym czasie powstały także; restauracja, hotel, kino „Polonia”, poczta i apteka. Rzemieślnicy zorganizowani byli w cechy: stolarski, kowalski, szewski i młynarski. Nie brakowało zakładów: krawieckich 11, czerpniczych 3, zegarmistrzowskich 3, fryzjerskich 3, piekarni 3 oraz zakładów rzeźnickich 11.

W 1937 r. w Izbicy działało już 60 warsztatów rzemieślniczych i 175 sklepów. Znaczną rolę spełniały w życiu osady jarmarki i targi. Najważniejsze jarmarki odbywały się w czwartki, po 10. każdego miesiąca. Ich znaczenie wybiegało daleko poza granice miasta.

W osadzie działały kółka rolnicze, spółdzielnia „Rolnik”, Stowarzyszenie Spożywców „Jedność”, spółdzielnia mleczarska. Funkcjonowały także: Związek Strzelecki, Koło Ligi Ochrony Państwa, Koło Obrony Kresów Zachodnich.

W okresie międzywojennym w izbicy istniały dwie szkoły podstawowe. Szkoła Podstawowa nr 1 do 1919 r. obejmowała wyłącznie młodzież polską, ale już w roku 1929/30 na 538 uczniów było 461 Polaków, 17 Niemców, 104 Żydów i 1 Rosjanin.

Prężnie rozwijała się kultura w osadzie. Organizowane były spektakle teatralne. Rozwijało się także życie muzyczne opierające się na tradycjach ludowych ziemi kujawskiej. W mieście działała Ochotnicza Straż Pożarna od czasów I wojny światowej (prawdopodobna data założenia straży 1909 r.), a przy niej orkiestra. Remizę wybudowano w latach 1925-27. oprócz orkiestry strażackiej działały inne kapele: „chór Lira swoja”, „Makabi”, „Polonia”.

Istniała także biblioteka, zorganizowana przez Bronisława Krzyżanowskiego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Grabowska, Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Izbicy Kujawskiej w latach 1945-1997. przeszłość i teraźniejszość; praca magisterska; M. Płachecka, Szkoła Podstawowa nr 2 im. Augustyna Słubickiego w izbicy Kujawskiej w latach 1945-1997; praca licencjacka, s. 12; Akta Sp nr 2 w Izbicy Kujawskiej, Arkusze ocen z 1934 r., R. Lewandowski, Życie muzyczne na terenie izbicy Kujawskiej w okresie XXX-lecia PRL; praca magisterska, s. 8; J. Hederych, Lata międzywojenne 1918-1939, [w:] Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, tom. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX wieku, Włocławek 1998, fot. ze strony Izbica Kujawska Online.

Szkolnictwo w okresie międzywojennym w Gniewkowie

Po odzyskaniu niepodległości, już w lutym 1920 r. przystąpiono do organizowania szkolnictwa na terenach rejonu gniewkowskiego. Utworzono dwie szkoły: Szkołę polską, pod kierownictwem Wiktora Millera oraz niemiecką z kierownikiem – Hantke. W 1926 r. zlikwidowano szkołę niemiecką, a jej uczniów kuratorium przydzieliło do szkoły polskiej. Obie szkoły mieściły się w jednym budynku.

W 1935 r. ponownie powstają dwie nowe szkoły, i jak poprzednio także i te mieściły się w jednym budynku. Kierownikiem Szkoły nr 1 został wybrany na podstawie konkursu – Paweł Zawiłowicz, a Szkoły nr 2 – Jan Chmiel.

Szkoła nr 1 zajęła parter, zaś Szkoła nr 2 pierwsze piętro. Podział szkoły nie poprawił warunków lokalnych, a tym samym warunków nauczania. Od listopada 1921 r. w budynku Szkoły Powszechnej została zorganizowana oddzielna szkoła zawodowa. Do szkoły zawodowej uczęszczała młodzież pracująca, która nie miała ukończonych 18 lat oraz młodzież ucząca się zawodu. Do szkoły w Gniewkowie w różnych okresach i z różnych przyczyn uczęszczały również dzieci z innych miejscowości, np. Wielowsi, Ostrawa, Suchatówki, Chrząstawy, Kijewa, Murzynna i Wierzchosławic.

Szkoła w Gniewkowie zawsze posiadała dobre kierownictwo i bardzo dobre grono pedagogiczne. Nauczyciele gniewkowscy, którzy w pierwszych dniach okupacji wrócili do miasta, zostali aresztowani i zamordowani przez Niemców w więzieniu inowrocławskim, bądź rozstrzelani w podmiejskim lesie.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Odkrycie miedzi na Kujawach

Odkrycie miedzi na Kujawach otworzyło nowy rozdział w historii Kujaw – epokę brązu (1700-60 lat p.n.e.). Brąz produkowano z miedzi z dodatkiem cynku lub antymonu. Ośrodki jego produkcji rozwijały się na południe od Karpat. Na Kujawy brąz docierał drogą wymiany handlowej. Dystrybutorem nowego surowca na Kujawach była ludność kultury iwieńskiej. Była to grupa migrantów z południa, której podstawowym zajęciem było pośrednictwo w handlu bursztynem i metalami. Organizowali oni import metali i dokonywali jego wymiany. 

Mimo znacznego napływu na Kujawy, użytkowanie wyrobów metalowych nie było powszechne. Import brązu był kosztowny i nie pokrywał całości zapotrzebowania na surowce. Baza metalurgiczna była słabo rozwinięta w tym regionie, przynajmniej na początku epoki. Długo jeszcze do obróbki narzędzi używano kamieni, kości, poroża i drewna. 

Zwiększenie wydobycia miedzi i powstania na północ od Karpat nowych, prężnych ośrodków produkcji brązów, zmusiło ludność kultury iwieńskiej do zmiany zajęcia. Przedstawiciele kultury upodobnili swój model gospodarki do rolniczego charakteru gospodarki tubylczych mieszkańców Kujaw. Kultura iwieńska, obok starego neolitycznego składnika, stała się na Kujawach komponentem nowego, obejmującego zasięgiem obszar niemal całej Polski, systemu kultur: trzcinieckiej i przedłużyckiej.

W XIII i XII stuleciu p.n.e. powstaje kultura łużycka. Jest ona jedną z najważniejszych kultur w pradziejach Polski. Nauka wiąże z nią zagadnienie początków Prasłowian. Cechuje ją wysoka dynamika rozwoju i stabilność osadnicza. Cykl rozwojowy kultury łużyckiej trwał ponad tysiąc lat. Kujawy weszły w skład rdzennego terytorium kształtowania się kultury łużyckiej. Niektóre odrębne cechy, widoczne w materiale zabytkowym z Kujaw, pozwoliły na wyróżnienie regionalnej, kujawskiej grupy kultury łużyckiej. Kontynuowała ona tradycyjnie kierunki rozwoju gospodarczego regionu, rysując się już w neolitycznych systemach gospodarki. Kujawski regionalizm przejawia się w zasiedleniu tych samych stref osadniczych, strukturze hodowli, wysokiej randze produkcji metalurgicznej, solowarstwie i dużym znaczeniu dalekosiężnej wymiany handlowej.

Podstawa kujawskiej gospodarki w kulturze łużyckiej było rolnictwo. Badacze znajdowali w szczątkach „łużyckich” osad ślady przechowywania i przerobu zbóż. Przy domach tworzone były naczynia gliniane i inne przedmioty codziennego użytku.

W późniejszych okresach epoki brązu powstaje na Kujawach kilka lokalnych ośrodków metalurgicznych. Archeolodzy znajdowali fragmenty form odlewniczych, tygielki, dysze oraz nie wykończone przedmioty z brązu. W produkcji wykorzystywano głównie surowiec wtórny, pozyskiwany ze zniszczonych, dawnych wyrobów. Stosowano dwie techniki wytwórstwa: kucia i odlewu. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Cz. Sikorski, Miasto na Soli, Warszawa 1988; M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882; A. Kośko, A. Cofta-Broniewska, Z dziejów badań archeologicznych na Kujawach, Inowrocław 1985 i W poszukiwaniu rodowodów społeczeństwa Kujaw, Inowrocław 1985.