101 Rocznica Powstania Wielkopolskiego w Chełmcach

Dziś, w niedzielę o godz. 11:15, 27 bm., odbyły się uroczystości 101. Rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego w Chełmcach (gm. Kruszwica, pow. inowrocławski). Mieszkańcy i goście zebrali się pod pomnikiem powstańców na miejscowym cmentarzu, gdzie złożone zostały wiązanki kwiatów i zapalone symboliczne znicze.

Następnie w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej odprawiona była msza święta upamiętniająca bohaterskich powstańców. Pod koniec wysłuchaliśmy także kolęd scholi z Trzemeszna „Voce di Dio” Zespół uprzyjemnił swą muzyką również mszę.

Organizatorem uroczystości byli: Sołectwo Kobylnica, Świetlica Chełmce i Mariusz Łęczycki. Obecne były również poczty sztandarowe OSP. Mszę św. Celebrowali ks. Roman Płaczek – proboszcz parafii i ks. Przemysław Grzybowski – opiekun Scholi z Trzemeszna.

Symbole Powstania Wielkopolskiego 1918/1919

Najważniejszą rangę w symbolice powstańczej miały oczywiście ordery. Najwyższym odznaczeniem był Krzyż Virtuti Militari. Odznaki wydawały organy naczelne państwa, w tym Naczelna Rada Ludowa w stosunku do ziem polskich zaboru pruskiego. Innym odznaczeniem był Wielkopolski Krzyż Powstańczy i krzyż „Wielkopolska Matkom Poległych”. Istnieją różne odznaki, klasyfikowane pod względem pamiątkowych, organizacyjnych i zaszczytnych. Do tych grup należą odznaka Wojsk Wielkopolskich, Odznaka Pamiątkowa „Grupy Leszno”, odznaka „Za Waleczność”, odznaka Towarzystwa Powstańców i Wojaków oraz odznaka Czerwonego Krzyża. Medale były wydawane najczęściej z okazji okrągłych rocznic wybuchu powstania lub odsłonienia pomników.

Pierwsze odznaczenia powstańców wielkopolskich miały miejsce po zakończeniu walk o granice Polski. Józef Piłsudski przyznał 40 krzyży Virtuti Militari w czasie drugiej rocznicy wybuchu powstania na Placu Wolności. O tym kto otrzyma odznaczenie decydowała specjalna komisja składająca się z powstańczych oficerów.

W roku 1920 ustanowiony został Krzyż Walecznych, który otrzymało ponad 400 powstańców wielkopolskich. Powstańców honorowano również trójstopniowym Krzyżem Zasługi i Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 23 września 1929 r. objęto tym ostatnim odznaczeniem wszystkich uczestników Powstania Wielkopolskiego, także poległych.

W 1930 r. ustanowiony został krzyż i Medal Niepodległości, odznaczenie państwowe o charakterze wojskowym, bardzo honorowane w Ii Rzeczypospolitej. Z racji przyznawanych przywilejów odznaczenie to od razu zyskało duże uznanie. Nadawane było zasłużonym dla niepodległości do roku 1921, z wyjątkiem wojny polsko-bolszewickiej na obszarze Polski. Odznaczenie to otrzymało około 7400 osób.

 

Po 1946 r. władze PRL objęły cenzurą wykreślania nazwy odznaczeń powstańczych z wszelkich publikacji, z wyjątkiem opracowań naukowych i nekrologów. Mimo, że Wielkopolski Krzyż Powstańczy ustanowiono już 8 października 1946 r. nikt z powstańców nie otrzymał tego odznaczenia. Ze względów idiologicznych nie wprowadzono krzyża w życie. Dopiero w 1957 r. Rada Państwowa PRL uchwaliła dekret o Wielkopolskim Krzyżu Powstańczym. Do roku 1999 przyznano ponad 22 tys. krzyży. Ostatnie nadanie miało miejsce postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 kwietnia 1999 r., po czym Sejm RP uznał nadawanie krzyża za zakończone.

Natomiast krzyż „Wielkopolska Matkom Poległych” został przyznany 1500 powstańcom przez Komisariat Naczelny Rady Ludowej, o czym dowiadujemy się z publikacji gen. J. Dowbora-Muśnickiego.

Źródla:
- J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia…
- T. Jeziorowski, Wielkopolski Krzyż Powstańczy podwójne narodziny, w: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919.
- M. Rezler, Barwa i broń…
- J. Karwat, Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 w historiografii i kulturze, Poznań 2012.

Muzyka w czasie powstania wielkopolskiego

Od pierwszych dni Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 pieśni i piosenki były nie odłączoną częścią życia powstańczego. Śpiewano pieśni patriotyczne wyniesione z domów rodzinnych, pieśni skautowe, pieśni religijne. Powszechną jednak pieśnią powstania była majestatyczna "Rota".

Po raz pierwszy "Rota" została wykonana w Krakowie, dnia 14 lipca 1910 r., podczas uroczystości pięćsetnej rocznicy bitwy pod Grunwaldem, upamiętnionej odsłonięciem Pomnika Grunwaldzkiego ufundowanego przez Ignacego Paderewskiego."Rotę" śpiewał kilkuset osobowy chór złożony ze śpiewaków przybyłych tu nielegalnie z terenów objętych zaborami. Uroczystość ta była wielką manifestacją jedności Polaków u progu ostatecznej walki o niepodległość. "Rotę" jako wiersz napisała Maria Konopnicka w 1901 roku pod wrażeniem bestialskiego pobicia dzieci polskich przez pruskich nauczycieli we Wrześni za odmowę modlitwy po niemiecku. Wydarzenie to obiegło łamy prasy całej Europy demaskując politykę germanizacyjną stosowaną w zaborze pruskim. "Rota" stała się pieśnią narodową - pełniąc rolę jakby drugiego hymnu. Do tego samego tekstu, napisanego przez Marię Konopnicką, napisało melodię sześciu kompozytorów, jednakże najszerzej spopularyzowała się "Rota" z muzyką Feliksa Nowowiejskiego.

W czasie powstania wielkopolskiego 1918/1919 powstało wiele utworów, niestety większość w sposób spontaniczny, w czasie marszu lub przy okazji ważnego wydarzenia, czy uroczystości. Często wykorzystywano do nich znane melodie np. z kolęd. Niektórzy powstańcy należeli do zespołów chóralnych. Jak podają źródła około 5 tys. ochotników należało do związków śpiewnych. Na tajnych spotkaniach młodzieży wielkopolskiej śpiewano pieśń „Leć Orle Biały”. 

Roman Wilkanowicz pisał swoje utwory do znanych melodii, np. utwór „Biegną tysiące druhów do Poznania” do melodii „Tysiąc walecznych, Przez góry i chmury” do pieśni „Gdy naród do boju, Hej koledzy po mozołach, po latach stu” do melodii  „Czerwony pas!”, „Apel” do „Wesoło żeglujemy, wesoło”.

Stanisław Myrius-Rybka, napisał „Marsyliankę Wielkopolską” do melodii skomponowanej przez Feliksa Nowowiejskiego (1877-1946). 

Sporo pieśni powstańczych posiada w swych repertuarze Poznański Chór Nauczycieli im. I. J. Paderewskiego, prowadzony przez Ryszarda Łuczaka.

Podczas obchodów 60. rocznicy powstania Poznańskie Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego zwróciło się do pięciu kompozytorów i literatów z propozycją napisania utworów dla chórów mieszanych lub męskich. W rezultacie powstało pięć utworów, które wzbogaciły repertuar Wielkopolskiego Związku Chórów i Orkiestr. Ryszard Danecki napisał kantatę „Witaj jasności”. Libretto do niej napisała Barbara Zakrzewska-Nikiporczyk. Pozostałe utwory to ”Ballada Powstańcza”, ‘Ptak Wolności”, „Pisanie miasta” i „Grudniowe dzwony”. Wszystkie utwory weszły do repertuaru wielkopolskich chórów. „Ballada Powstańcza” wykonana została na centralnej akademii w Operze Poznańskiej w dniu 27 grudnia 1978 r. Konata – prawykonanie „Wolności do nas idzie czas” odbyła się w grudniu 2008 r. podczas koncertu w auli UAM.

Centrum Kultury zamek w Poznaniu wydało płytę z 24 pieśniami, które zimą 1919 r. śpiewali powstańcy. Nazwa płyty to „Hej za broń powstańcy”, śpiewał Chór Męski Arion. 

W 2008 r. wielkim zainteresowaniem cieszyła się kompozycja hiphopowa „Poznańczyk” Piotra Andrzejewskiego, znanego bardziej jako Peja. Koncepcje utworu jako bryku historycznego dla miłośników tej muzyki wymyślił Marcin Lutomski z  Walhalla Inscenizacje Historyczne. Utwór poznańskiego rapera spotkał się z przychylnością środowiska muzycznego, a dostępny był również w internecie.

Teksty wybranych utworów o Powstaniu Wielkopolskim

Hej, koledzy po mozołach

Hej, koledzy, po mozołach, przykład wesołości dajmy,
Niech na naszych świeci czołach i wesoło zaśpiewajmy :
Ref. Byśmy zawsze tak śpiewali zdrowi mogli być,
O Ojczyźnie pamiętali póki będziem żyć

Oj, zapomnisz trudy, znoje, gdy zawita myśl wesoła !
Jej otwórzmy więc podwoje do kolegów naszych koła !
Ref. Byśmy zawsze …..

Niech zgrzybiałym wczesna starość, smutne piętno swe wyciska,
Nam młodości czerstwej radość, niech strumieniem pełnym tryska.
Ref. Byśmy zawsze ………

Leć Orle Biały

Leć orle biały nad polską ziemię, chroń twymi skrzydły piastowskie plemię.
I ponad szare Giewontu skały i ponad Bałtyk leć orle biały.

Leć orle biały nad polskie łany, które uprawia nasz lud kochany.
Leć ponad Wisłę, leć ponad Wartę, skrzydła twe białe trzymaj rozwarte.

Szarpały ciebie trzy orły czarne, chciały cię wtrącić w groby cmentarne.
Potęgi wrogów już się rozchwiały ale ty żyjesz orle nasz biały.

Już lipa roztula

Już lipa roztula słoneczny swój puch, a dalej tam z ula na pracę na ruch !
A dalej tam z ula, na pole, na znój.
Ref. Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój, Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój.

Ta stara pasieka na plon czeka nasz, my lecim od wieka z łąk kwietnych i pasz,
My lecim od wieka i trud niesiem swój.
Ref. Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój, Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój.

I brzęczy i radzi złocisty nasz wiec, jak bożej czeladzi pracować, jak lec,
Jak bożej czeladzi w ten bratni iść bój.
Ref. Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój, Piastowe my pszczoły , Piastowy my rój.

Nas budzi świt mglisty, a spędza nas noc, gdy z lipy ojczystej żar bierze i moc,
Moc życia, żar czynu, na mir i na bój.
Ref. Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój, Piastowe my pszczoły, Piastowy my rój.

Gdy szedłem raz od warty

Gdy szedłem raz od warty, sam jeden w ciemną noc,
Stał o swą broń oparty Wielkopolski strzelec nasz.
Ty młody strzelcze powiedz nam, co robisz tu w tak późny czas ?
Ja stoję dla Ojczyzny mej, Ojczyzno moja żyj !

Co robisz tu w tak późny czas, sam jeden w ciemną noc ?
Na niebie śliczne gwiazdy, promienista jest ich moc.
Gdy wspomnę o rodzinie mej i o mej lubej, kochanej,
Ja stoję dla ojczyzny mej, Ojczyzno moja żyj !

Pamiętne dawne Lechity

Pamiętne dawne Lechity, żyły męstwem i cnotą,
wolność kochaną i złotą, nad wszystkie kładły zaszczyty
Bo w cnotliwym zawsze łonie, do wolności ogień płonie,
Do wolności ogień płonie, do wolności ogień płonie.

Rycerstwo w zbroi sypiało, trąbką zbudzone do chwały,
Lasy przebyło i skały, za bóstwem swoim, za chwałą.
Bo gdy zbroja chwałę daje, stal się lekkim skrzydłem staje,
Stal się lekkim skrzydłem staje, stal się lekkim skrzydłem staje.

A wrogom bronią zabraną, młodzież tęskniąca do sławy,
W czasie swych ojców wyprawy, ćwiczyła dłoń młodocianą.
Męski zapał ssała z mlekiem, w męską siłę rosła z wiekiem,
W męską siłę rosła z wiekiem, w męska siłę rosła z wiekiem.

Ach cóż tam za tuman na drodze

Ach cóż tam za tuman na drodze, ach cóż tam w słońcu się lśni,
Artyleria z Poznania przybywa, by założyć kwatery we wsi.

Za baterią bateria się snuje, piosnka leci po rosie hen w dal,
Do żołnierzy dziewczęta się śmieją i armaty błyszczące jak stal.

Każdy stygnie na swym stanowisku, by być gotów na komendę „ pal „ !
Zarykną paszczęki armatnie i ptak śmierci poleci hen w dal.

Gdy po ćwiczeniach wolny mamy czas

Gdy po ćwiczeniach wolny mamy czas, a do dzieweczki aż się serce rwie.
W skraju doliny gdzie się kończy las, gospoda stoi „ Pod Strzelcem „ się zwie.
Jest tam dziewczę piękne młode, śmigłe jak motyla lot,
Oczy jej są iskier pełne, zwą ją wszyscy Madelon.
W snach widzimy ją, gdy budzi w sercach żar,
Bo to jest Madelon, to jest miłości czar.
Gdy Madelon do stołu nam podaje, spokoju nie zna miłych gości rój,
A każdy szepce jej na uszko baje, każdy szepce na sposób swój.
Bo Madelon jest dla nas tak łaskawą, że choć uściśniesz lub pogłaszczesz ją,
Nie gniewa się, śmiech jej obroną całą, Madelon, Madelon, Madelon.

Siwy konik siwy

Siwy konik siwy, czerwona uzdeczka,
Spodobała mi się, spodobała mi się poznańska dzieweczka.

Nie tak ta dzieweczka, jako ten jej wieniec,
Com ją odprowadził, com ją odprowadził za biały gościniec.

Za biały gościniec, za zieloną łączkę,
Podajże mi dziewczę, podajże mi dziewczę ostatni raz rączkę.

Rączkę mu podała, trzy razy omdlała,
Lepiej żebym była, lepiej żebym była kochania nie znała.

Bo kochanie gorsze, niżeli więzienie,
Z więzienia wyjść może, z więzienia wyjść może, kochania broń Boże.

Kto kochania nie zna, od Boga szczęśliwy,
Ma nockę spokojną, ma nockę spokojną, dzionek nietęskliwy.

Kochanie, kochanie, co kochanie może,
Bo ja za kochanie, bo ja za kochanie siedział trzy dni w kozie.

Siedział trzy dni w kozie, a cztery w areszcie,
A jak mnie wypuszczą, a jak mnie wypuszczą, kochał będę jeszcze.

Marsylianka Wielkopolska

Hasło dziś rozbrzmiewa, hej za broń powstańcy !
Prusak zdzierać chce sztandary, padają ofiary, hej, za broń !

Łańcuch bohaterów, z piersi murowany,
Braci z grobu Przemysława, cześć Powstańcom sława, hej, za broń !

Sieką w koło kule, łamią się bagnety,
Hej na barykady druhy, marsz Powstańcy – zuchy, hej, za broń !

Niemca ogień praży, pękają granaty,
Wielkopolski los się waży, więc wszyscy na straży, hej, za broń !

Krwawy bój się toczy, już wróg się poddaje,
Wielkopolska ze swych mroczy, wolna zmartwychwstaje, hej, za broń !

Dzielni Poznanianie, pokazali światu,
Jak Prusaka się wypędza, śpiesznie do Heimatu, hej, za broń !

Wśród nocnej ciszy pod Lwowem

Wśród nocnej ciszy pod Lwowem stoi poznańczyk przed wrogiem,
Na niebie śliczne gwiazdeczki, przynoszą pozdrowienia z chateczki.

Przy kulomiocie on stoi, o swej kochanej tak marzy,
Czy jeszcze raz ją uściśnie, nim go ta czarna ziemia przyciśnie.

Wtem biją ciężkie armaty, on się nie boi granaty,
Raz umrzeć trzeba mówi on, dla swej Ojczyzny jest to miły zgon.

Pieśń Poznańczyków

Naprzód, poznański pułku pierwszy, błyszczący pałasz ściśnij w pięść !
Naprzód, poznański pułku pierwszy, błyszczący pałasz ściśnij w pięść !
Idź budzić kraj ten z długich snów, by o swą wolność walczył znów !
Mknij poprzez bory, miasta, wieś, hasło wolności z sobą nieś !

Ref. Dalej, kto Polak, chwytaj za broń ! Dalej, kto Polak, na koń, na koń ! Raz, dwa, raz,
dwa, raz, dwa, raz, dwa !

Naprzód, poznański pułku pierwszy, błyszczący pałasz ściśnij w pięść !
Idź przez grad kul na bój najszczerszy, poznańskiej ziemi wolność nieść !
Chcesz się oczyścić z dawnych win i sny w orężny zmienić czyn !
Bo nie dość kochać, marzyć, śnić, lecz być odważnym trza i bić !

Ref. Dalej, kto Polak…

Naprzód, poznański pułku pierwszy, błyszczący pałasz ściśnij w pięść !
Idź przez grad kul na bój najszczerszy, poznańskiej ziemi wolność nieść !
Pierzchnie przed nami Niemców rój, wszak my za wolność idziem w bój !
I dopomoże ojców Bóg, wroga za Polski wygnać próg.

Ref. Dalej kto Polak….

Nie masz nad żołnierza dzielniejszego człeka

Nie masz nad żołnierza dzielniejszego człeka, chociaż kule świszczą, to on nie ucieka.
A chociaż go nawet trafi kulek trzysta, maszeruje dalej i tak sobie śwista …..

Zimno ,mróz na dworze, wiatr śniegiem zacina, w obcisłym mundurku idzie chłopaczyna.
Drwi z mrozu i śniegu, bo to legionista, maszeruje dalej i tak sobie śwista………

Haniś, moja Haniś, ty moje kochanie, pożycz mi sto złotych na ślubne ubranie.
Pieniądze mu dała a on spekulista, idzie sobie w światy i tak sobie śwista….

Nie płaczże, dziewczyno, jeszcze się nie topię, ożenię się z tobą zaraz po urlopie.
Syna wychowamy, będzie legionista, niechaj maszeruje i tak sobie śwista…

Poznańczyk - Peja

Dwa siedem, dwanaście, jeden dziewięć osiemnaście
W godzinach wieczornych pierwsze strzały, huk nad miastem
Szósty pułk Grenadierów i koszary na Jeżycach
Zbrojny przez miasto przemarsz, Niemca
A w okrzykach czuć prowokację, depczą barwy narodowe
Nie nadstawim policzka, nie pójdziem na ugodę
Człowiek chwycił za oręż w obronie polskości
Niepodległości i wywalczył ją
A prości ludzie dumnie wybiegli na poznańskie ulice
Podjęli przez wroga rzuconą rękawicę
Nie chcą być częścią rzeszy, Polak w siebie uwierzył
Wroga uderzył z bratem w boju się sprzymierzył
Wroga zwyciężył, nie zwątpił, wojsk nie poddał
Niepodległość dla Polaka to synonim słowa zgoda
Nie należy dłużej czekać, na ulicach trwa walka
Pierwsza krwawa ofiara, to Franciszek Ratajczak
To dalsza część kawałka, czas wyciągnąć wnioski
Plac Wilhelmowski stał się placem wolności
Niemiec chciał wielkopolską ziemię mieć dla siebie
Poznaniak nie pozwolił, Niemca trzymał twarz przy glebie
My za ojczyznę, oni za pieniądze
Wystrzały z karabinów nie słabną, będzie dobrze
I kto by przypuszczał, że się zacznie jak sądzę
Powstanie wiele znaczące, bo jedyne wygrane
Paderewski wysiadł u nas nim odwiedził Warszawę
Właśnie tak by się stało, w powstaniu

Poznaniacy wolność wywalczyli
W powstaniu tym myśmy zwyciężyli
Wielkopolski ziemię obronili
90 lat od tej pamiętnej chwili

Krok po kroku nowe miasta, miejscowości i potęgi
Odbił z wyzwoleńczej ręki Polak, który cierpiał męki
Za batalie dzięki, lata później ludzie młodzi
Dziękują praojcom, polski Poznań się odrodził
W tym języku rap nagrodził
Ludzi, z których do dziś dumny
Hołd powstańcom wielkopolskim
Dla prustaków gwóźdź do trumny
Rdzenny Poznaniak polski patriota, zobacz
Co dzieje się w tym mieście, które bezgranicznie kocham
Lokalny patriota, z jeżyckiej gliny chłopak
Dumny z bycia pyrą, z tego żem się tu wychował
Pokpiwali sobie z nas, Poznańczyków, różni tacy
Wielcy patrioci, wielcy Polacy
Siedzieli na obczyźnie, rozprawiali o nas głośno
Złośliwie, bezkrytycznie Poznań zwali beocją
Czas odrzucić już na zawsze te krzywdzące epitety
Poznań niczym Sparta słowa z ulicy poety
Twardzi, waleczni, zdolni do ofiar
Na śmierć i życie za to mój Poznań kocham
Więc przestańcie się naśmiewać, nie słyniemy ze skąpstwa
Bo nikt tu nie poskąpił chwili łez w spokoju zostaw nas

Poznaniacy wolność wywalczyli
W powstaniu tym myśmy zwyciężyli
Wielkopolski ziemię obronili
90 lat od tej pamiętnej chwili


Źródła:
- 60 rocznica Powstania Wielkopolskiego 1918/1919. kronika obchodów, praca zbiorowa pod red. E. Makowskiego, Poznań 1979.
- M. Zaradniak, Raper opiewa powstanie wielkopolskie, „Gazeta Głos Wielkopolski” z 9.09.2008.
- Z. Smoluchowski, Zbiór wierszy o Powstaniu Wielkopolskim, Leszno 1974.
- R. Danecki, Powstanie Wielkopolskie w muzyce, „Wielkopolski Powstaniec” 2011.
- S. Szajek, Patriotyczno-niepodległościowe aspekty ruchu chóralnego w okresie poprzedzającym Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, „Wielkopolski Powstaniec” 2004.
- J. Karwat, Obchody 90. rocznicy Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 w mediach, w: Polubić dziennikarstwo, pod red Stanisława Zakrzewskiego, Poznań 2009.

Powstanie wielkopolskie w Strzelnie 1918 r.

Organizacja ruchu wolnościowego w Strzelnie byli Włodzimierz Wojciechowski, Stefan Różnowicz, Władysław Trzecki, Józef Hanasz i Wacław Wieczorowicz. Opracowali plan, którego realizacja miała zapewnić usunięcie Grenzschutzu z terenu miasta i powiatu. Dnia 29 grudnia 1918 r., zwołano zebranie w lokalu Stanisława Smoniewskiego. Mimo dużego zapału przybyłych przeważył rozsądek 0 ze względu na brak broni ograniczono się do wyznaczenia kilku osób do obserwacji miejscowych oddziałów pruskich. Uważano, że siły są niewystarczające do podjęcia otwartej akcji przeciwko Niemcom.

Załoga niemiecka w samym Strzelnie liczyła około 90 żołnierzy pod dowództwem por. Koppera. Byli dobrze uzbrojeni a w odwodzie mieli niemiecką obsadę w Krzywym Kolanie, liczącą 30 żołnierzy. W mieście Niemcy kontrolowali urząd pocztowy z centralą telefoniczną. Z kolei po stronie powstańców była słabo uzbrojona (12 karabinów) Straż Ludowa i nieliczny, ale dobrze zorganizowany oddział miejscowego „Sokoła”.

Strzelno leżało na trasie marszu oddziału Pawła Cymsa. 1 stycznia 1919 roku wyzwolono m.in.: Mogilno, Wylatowo, Gębice i Kwieciszewo. Wiadomość o wyzwoleniu Wójcina oraz zbliżających się oddziałów Cymsa szybko dotarła do Strzelna. Powstańcy w mieście podjęli decyzję, że atak na oddział miejscowego Grenzschutzu nastąpi 2 stycznia o godzinie 21:00. Jednocześnie do akcji mieli wkroczyć powstańcy z Kruszwicy. Liczono się też ze spontanicznym wystąpieniem polskiej ludności Strzelna. Ustalono, że sygnałem do akcji będą znaki ogniowe – zapalone sterty słomy w kilku punktach poza granicami miasta. W tym samym czasie w Wójcinie ogłoszono alarm. Na wezwanie Włodzimierza Skrzydlewskiego stawiło się 70 gotowych do walki mężczyzn. Wyruszyli na czterech furmankach przy świetle latarń, powstańców żegnał ksiądz proboszcz Skrzypiński.

Załoga pruska w Strzelnie była dobrze poinformowana o marszu oddziałów Pawła Cymsa i o opanowaniu Trzemeszna, Mogilna oraz oswobodzeniu okolicznych wsi. Dnia 2 stycznia od wczesnych godzin rannych Niemcy gotowali się do boju.

Tego samego dnia w kierunku Strzelna wyruszył zwiad grupy Cymsa w sile dwóch plutonów złożonych z ochotników z Gniezna i Wrześni, pod dowództwem M. Słabędzkiego. Około godziny 14 dotarli do Strzelna od strony zachodniej. Niemcy zajęli stanowiska na dworcu kolejowym, na cmentarzu, przy starostwie i Domu Stowarzyszeń (Vereinshaus), zamykając dojścia do miasta stanowiskami ciężkich karabinów maszynowych. Powstańcy, brawurowym atakiem zdobyli dworzec, wypierając Niemców do miasta. Odgłosy strzelaniny zaalarmowały mieszkańców. Powstańcy strzeleńscy chwycili za broń i obsadzili miasto od strony północnej i częściowo wschodniej. Na pomoc pospieszył oddział młyński dowodzony przez Józefa Owczarskiego. Po drodze przeprowadzono rewizje w domach Niemców z nadzieją na zdobycie broni. Kiedy około godziny 18 oddział podchodził do granic Strzelna, walki w mieście dobiegły końca. Końcowy epizod wyzwolenia miasta rozegrał się w centrum, niedaleko Domu Stowarzyszeń, gdzie Niemcy ustawili ciężki karabin maszynowy. Opór niemieckiego oddziału złamał strzeleński powstaniec Wacław Wieczorkiewicz, który z dachu sąsiadującego Domu Katolickiego rzucił granat na załogę ciężkiego karabinu maszynowego.

Pod koniec dnia dotarły do Strzelna główne siły zgrupowania Pawła Cymsa, entuzjastycznie witane przez ludność. Na domach powiewały flagi o barwach narodowych, na ubraniach pojawiły się biało-czerwone kokardy. Wieczorem, 2 stycznia usunięto też stojący na rynku pomnik cesarza Wilhelma I. Powstańcy Słabęckiego udali się na spoczynek, ubezpieczenie wyzwolonego miasta przejęły oddziały Cymsa. Wolność Strzelna została okupiona stratami; zginęło dwóch powstańców: Stanisław Pachowiak z Gniezna i Czesław Plewinski z Powidza, którzy należeli do oddziału gnieźnieńskiego. Zginęło dwóch Niemców, kilku zostało rannych, 30 wzięto do niewoli. W wyzwolonym Strzelnie ustanowiono polskie władze – komendantem miasta i powiatu został syn strzeleńskiego szewca Józef Hanasz.

Źródła:

• Wspomnienia mieszkańców Strzelna: Edmunda Cieślińskiego i Wandy Siemianowskiej.
• M. Rezler, Nasze Powstanie, w 100. Rocznicę Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Szamotuły 2018.

Historia Solca Kujawskiego druga połowa XIX w.

W 1851 roku Solec liczył 612 mieszkańców (279 katolików, 230 ewangelistów i 103 Żydów) i posiadał 59 domów mieszkalnych, jeden browar, pięć spichrzy i 46 stodół i stajni. Domy były jednopiętrowe i niepokaźne, przeważnie z tzw. muru pruskiego lub bali. Nieregularne ulice były do połowy stulecia niebrukowane. Ogrodzenia plecione z wikliny lub okorowanych drągów. W latach 1849-1850 nastąpiła budowa szosy Bydgoszcz- Toruń. Dzięki temu Solec otrzymał utwardzoną główna ulicę, a w związku z tym o wiele lepsze połączenie z Bydgoszczą. Do tego czasu podróż do Bydgoszczy po piaszczystej drodze trwała pół dnia, a do Torunia cały dzień. Ponieważ Solec do 1885 r. nie miał ani lekarza, ani apteki, to szybsze połączenie drogowe miało wielkie znaczenie. W 1851 r. mianowany został burmistrzem miasta Spiess, dotychczasowy komisaryczny zarządca magistratu i kasy miejskiej. Dwa lata później wprowadzona została w Solcu nowa pruska ordynacja miejska. Pod rządami nowego burmistrza oraz jego następców Solec przeżywać miał godny gospodarczy rozwój. 

W 1852 r. we wsiach należących do bydgoskiego urzędu dóbr królewskich nastąpiła spłata czynszu za dobra ziemskie i zamiana na amortyzującą się rentę. Byt części chłopów znacznie się poprawił. Nastąpił rozkwit handlu drewna, spławiane na Wiśle lub dostarczane zaprzęgami konnymi do kanału bydgoskiego.

W 1863 r. w czasie powstania styczniowego w mieście kwitł przemyt bronią. I tak 16 czerwca 1863 r. odnotowano - jedna furmanka z 155 karabinami dla piechoty wraz z bagnetami, broń ukryta była w wielkich beczkach, zawartość podano jako farbę. Furmanka należała do przewoźnika Rosenthala z Bydgoszczy; dnia 24 lipca 1863 r. - na łodzi wiślanej cztery cetnary prochu; 25 lipca 1863 r. - w lesie na furmance 62 karabiny; 31 lipca 1863 r. - na łodzi pięć cetnarów ołowiu; 1 sierpnia 1863 r. - na łodzi 168 kos; 14 sierpnia 1863 r. - na łodzi 84 kosy; 22 sierpnia 1863 r. - na statku hrabiny Zamojskiej z Warszawy 57 cetnarów ołowiu; 26 sierpnia 1863 r. - w lesie furmanka z 30 karabinami, 54 pistoletami kawaleryjskimi, 11000 nabojami itp.; 17 września 1863 r. 744 cetnary siarki; 23 października 1863 r. - jedna beczka siarki. Przejęte transporty zostały złożone w gospodarstwie kupca Mentza. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: P. Rudolf, Z historii Solca Kujawskiego i okolicznych wsi, Solec Kujawski 2003; Akta archiwum soleckiego, W. Kothe, Deutsche Bewegnug und pressische Polityk im Posener Lande 1848-1848, Posen 1931; P. Rudolf, die Entstehung der evangelischchen Kirche in Schulitz, [w:] deutsche Rundschau in  Polen, R. 58, nr 107; W. Kothe, Deutsche Bewegung und preussische Polityk im Posener Lande 1848-1849, Posen 1931.

Przynależność administracyjna Brześcia Kujawskiego XIII-XVIII w.

W drugiej połowie XIII w. Stary Brześć był siedzibą książąt kujawskich, a sam Brześć stolicą dzielnicy brzesko-kujawskiej.

W latach 1288/89 południowa część Kujaw z Brześciem Kujawskim i Radziejowem przypadła Władysławowi Łokietkowi. 

Kazimierz Wielki przeprowadzając reformę administracyjną kraju tworzy województwa, Kujawy włączone po traktacie kaliskim 1343 r. do Korony, podzielone zostały na dwa województwa: inowrocławskie i brzesko-kujawskie ze stolicą w Brześciu. Podział ten utrzymał się do roku 1793, kiedy to w drugim rozbiorze Polski województwo brzesko-kujawskie zostało włączone do Prus. 

Stolica województwa – Brześć od roku 1312 posiadała urząd starosty grodowego lub zamkowego, do którego należała administracja tych terenów. Starosta dbał o pokój i bezpieczeństwo osób oraz o ich własność. W zamku brzeskim mieściło się więzienie, kancelaria i archiwum akt ziemskich i grodzkich.

W czasie wojny, gdy starosta prowadził pospolite ruszenie i był nieobecny w mieście, zastępował go urzędnik zwany wojskim. W czasie pospolitego ruszenia miał on w swoim ręku władzę administracyjną, policyjną i sądową. 

Mikołaj z Brudzewa wydał dla Brześcia dokument w roku 1487, z którego wynika, że skład dóbr brzeskich wchodził zamek i miasto Brześć Kujawski i z przedmieścia oraz wsie: Lekarzowice, Miechowice, Kłobia, Sokołowo, Rzadka Wola, Kruszyn, Falborz z folwarkiem i Starym Miastem (Brześciem), ponadto miasto Radziejów z prawem rybołówstwa na Gople, przedmieściem i wsiami Starym Radziejowem i Skotnikami, a także polem Kluczowa. Było to starostwo brzeskie.

Nad województwem sprawował władzę wojewoda, który przewodził sejmikom elekcyjnym, dowodził pospolitym ruszeniem z województwa oraz sprawował nadzór nad miastami.

Władze samorządową miasta posiadała w swych rękach Rada miejska z siedzibą w Ratuszu. Była ona organem ustawodawczym, zarządzała finansami, a częściowo posiadała także władzę sądową. Na podstawie konstytucji 1768 r. sąd królewski powołał 3 Rady. Jedna z nich to Magistrat, składający się z 8 osób, druga składała się z wójta i sześciu ławników oraz trzecia, którą stanowił urząd gminny złożony z 12 osób wybieranych dożywotnio.

Burmistrz stojący na czele Rady Miejskiej wybierany był przez rajców miasta, a zatwierdzany przez  starostę. Kiedy na mocy przywileju Zygmunta III Wazy mieszczanie zostali uwolnieni od władzy starosty i burmistrz wybierany był przez radnych, także wójta wybierali ławnicy i członkowie urzędu gminnego spomiędzy radnych miasta większością głosów na okres jednego roku. Na tydzień przed wyborem nowego burmistrza, władza ekonomiczna składająca się z podskarbiego, ławnika i urzędnika gminnego miała obowiązek zdać sprawozdanie z działalności gospodarczej i finansowej miasta przed Radą Miejską w obecności starosty.

Do kompetencji sądu miejskiego sprawowanego przez burmistrza i pisarza należało załatwianie wszystkich spraw spornych dotyczących porządku publicznego w mieście. Sąd wójtowski, którego reprezentantami był wójt i 3 ławników miał za zadanie rozsądzić wszelkie transakcje sprzedaży i kupna dóbr ziemskich w mieście, sprawy spadkowe itp.

W 1793 r. Rada Miejska liczyła 9 osób. Ponadto Magistrat zatrudniał woźnego i egzekutora. Finansami miasta rozporządzała Kasa Miejska, która dochody czerpała z podatków i czynszów płaconych przez mieszczan, mieszkańców wsi Pikutkowa i Guźlina oraz przez Żydów. Oprócz tego ludność wsi należących do miasta obowiązana była dostarczać podwodę w każdą sobotę, 2 fury podstawić na transport zboża do Torunia. Mieszczanie zaś płacili czopowe, akcyzę od uboju oraz podatek od handlu na targach, których w roku 1793 było 5.

Magistrat utrzymywał więzienie mieszczące się na zamku. W mieście istniał zakaz pijaństwa, gdy ktoś z mieszkańców w stanie nietrzeźwym przyszedł do ratusza groziła mu kara sądowa, urzędników zaś miał obowiązek upomnieć burmistrz.

Po opanowaniu Brześcia w 1332 r. Krzyżacy utworzyli w mieście komturię. Komtur, którym był Bertold von Ende, obok wojskowego zarządu, pobierał dochody, opłaty i cła oraz sprawował władzę sądową w sprawach karnych. Po odejściu Krzyżaków w 1346 r.  władza administracyjna ponownie wróciła do starosty.

W XV w. każde z województw kujawskich posiadała sejmik. Konstytucja 1496 r. wyznaczała Brześć jako miejsce sejmiku, ale już konstytucja z r. 1510 zmieniła miejsce wspólnych sejmików dla województw kujawskich na Radziejów. Brześć Kujawski był również siedzibą kasztelanii, a kasztelan miał prawo zasiadać na sejmiku. Brześć leżący niemal na samym krańcu północno wschodnim województwa brzeskiego tylko w wyjątkowych wypadkach był miejscem sejmików (1767 r. konfederacja barska).

W Brześciu urzędował sąd ziemski, który składał się z sędziego, podsędka i pisarza. Ponieważ jednak w Brześciu było niewiele osób wykształconych, pisarz mógł być jeden dla sądu radzieckiego i wójtowskiego i urząd ten mógł sprawować dożywotnio. Wyboru na jedno z tych trzech stanowisk dokonywano w Brześciu, jako głównym mieście województwa, przy udziale szlachty. Wojewoda zaś miał obowiązek zwoływania elekcji na urząd podkomorzego brzeskiego, jedynego dla całego województwa. Jednak często urząd ten był nieobsadzony, a więc nie działał dość sprawnie.  

Z każdego powiatu wybierano po jednym asesorze do odbierania i liczenia głosów. Po śmierci Augusta III w 1763 r. w Brześciu Kujawskim obywatele ziemscy Kujaw wybrali 24 sędziów kapturowych, bowiem była to najwyższa władza podczas bezkrólewia. Na czele sądu stanął Antoni z Głogowy Kossakowski.

Z biegiem czasu sprawami skarbowo-wojskowymi zajmowały się raz do roku sejmiki gospodarcze, które w latach 1764-1768 zmieniły się w komisje cywilno-wojskowe (administracja dróg, dozór nad szkołami parafialnymi, opieka nad zakładami dobroczynnymi, kontrola szpitali i ich funduszy, dozór nad miarami i wagami, nadzór policyjny oraz spis ludności). 

W 1836 r. województwa przekształciły się w powiat. Władza przeszła w ręce urzędu powiatowego (starosty), w Brześciu pozostał Magistrat Miasta. Miasto administrowane było przez burmistrza. Sprawami finansowo-ekonomicznymi miasta zajmowały się kolegia, składające się z burmistrza, ławników oraz sekretarza.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Borucki, Ziemia Kujawska, Włocławek 1882; M. Baliński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; T. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951; Dzieje Ziemi kujawskiej, t. I-V, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i I połowie XVII w., Prace Komisji Historii BTN, t. 1, Bydgoszcz 1963; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z r. 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza II: 1956, z. 2, Poznań 1957; J. Karwasińska, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343, Warszawa 1927; R. Kozłowski, Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 5, Bydgoszcz 1968; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzk-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, cz. 2, wyd. A Tomczak, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 3, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; a także akta: Akta Magistratu Brześcia Kujawskiego z 1. 1809-1872, PAP włocławek; Akta Komisji Rządowej Spraw Wewn., opisanie historyczne oraz topograficzne-statystyczne miasta Brześcia Kujawskiego z 1820 r., AGAD Warszawa; Kopie przywilejów miasta guberni warszawskiej, KRSW, nr 460 c, AGAD Warszawa; Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, Relacje i Dekrety B, 1638, n 49, AGAD Warszawa, Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, B. Relacje, 1662, 1664, nr 9, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1616 r., Archiwum Skarbu Koronnego XLVI, nr 10, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1661 r., Archiwum Skarbu Koronnego XVIII, nr 64, AGAD Warszawa, fot. http://brzesckujawski.cba.pl

Ksiądz Julian Wilkans

Ksiądz Julian Wilkans, ur. 18.12.1889, Oćwieka. Święcenia kapłańskie przyjął 30 stycznia 1910 r. Służył w Gnieźnie w parafii pw. św. Trójcy od 15 lutego 1910 do 30 września 1911 r. jako wikariusz; później (1 października 1911) wikariusz w Inowrocławiu. Był kapelanem garnizonu wojska niemieckiego od 2 sierpnia 1914 do 10 listopada 1918 r. Brał udział w powstaniu wielkopolskim jako kapelan wojskowy, prowadził rozmowy z mieszkańcami Kruszwicy w listopadzie 1918 r., przemawiał do kruszwiczan na Rynku. Został pełnomocnikiem Rady Żołniersko-Robotniczo-Obywatelskiej w Inowrocławiu, wysłanym w listopadzie 1918 r. do Kruszwicy. Ksiądz Wilkans miał zorganizować podobną instytucję w Kruszwicy. Niestety, w ogólnie panującym chaosie sprawa nie była uprzednio dostatecznie przygotowana i uzgodniona z miejscowymi przywódcami polskimi, plan stworzenia RŻRO nie poszedł po myśli księdza, gdyż zasiedli w jego składzie sami Niemcy. Jakkolwiek ks. Wilkans na wiecu zwołanym na rynku przemawiał w duchu polskim. Przed wybuchem II wojny światowej pracował w parafii pw. św. Wojciecha. Był dziekanem Wojska Polskiego. Aresztowany przez Niemców i osadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie zginął 30 października 1941 r.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: Zarys monograficzny Kruszwicy, pod. red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965; http://www.wtg-gniazdo.org biogram księdza Juliana Wilkansa.

Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.

1. Domalski Antoni, robotnik, ur. 6.01.1887, Wola Wapowska. Przed wybuchem powstania mieszkał w Woli Wapowskiej. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4895. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
2. Domagalski Wincenty, ur. 27.06.1898, Sławsk Wielki. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6926. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
3. Dziwnik Stanisław, ur. 27.02.1899, Kruszwica. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4908. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
4. Drygalski Kazimierz, ur. 28.02.1894, Inowrocław. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9613. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
5. Drynowski Piotr, ur. 20.06.1885, Kruszwica, mieszkał na ul. Lipowej. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 10038. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
6. Fraszek Jan, ur. 24.08.1900, Mietlica. Mieszkał w Kruszwicy pod adresem Rynek 10. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9648. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
7. Graniewski Feliks, ur. 4.11.1895. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6921. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
8. Gruszka Walenty, ur. 13.01.1894. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9626(?). Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
9. Holasz Szczepan, magazynier, ur. 14.11.1890, Kruszwica. Zamieszkały przy Zamkowej 10. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4888. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
10. Habicht Gustawm, magazynier, ur. 30.11.1896, Płonkowo. Mieszkał w Łagiewnikach, pow. inowrocławski. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4893. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
11. Jędrzejewski Kazimierz, magazynier, ur. 22.02.1902, Ostrowo. Mieszkał w Kruszwicy, na ul. Zamkowej 2. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1066. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
12. Jankowiak Marian, początkowo przydzielony do Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, wykreślony z listy oddziału (?). Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
13. Kowalski Kazimierz, księgowy, ur. 4.03.1896, Dąbrowa. Mieszkał w Kruszwicy po powstaniu, na ul. Powstańców Wielkopolskich 8. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4895. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
14. Kamiński Franciszek, ogrodnik, ur. 28.01.1898, Potulice. Mieszkał w Kruszwicy na ul. Ziemowita. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4905(?). Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
15. Kowalewski Ludwik, rybak, ur. 31.07.1897, Kruszwica. Mieszkał w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1068. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
16. Krolezywski(?) Władysław, rybak, ur. 6.09.1902, Kruszwica. Mieszkał w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1070(?). Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
17. Kwiatkowski Wincenty, robotnik, ur. 27.03.1896, Łojewo.Mieszkał w Kruszwicy na ul Rynek 20. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1063 (lub 1043). Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
18. Krunkiel Wieczysław, rolnik, ur. 16.05.1892, Kruszwica. Mieszkał w Kruszwicy po powstaniu, przy Powstańców Wielkopolskich 28. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4899. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
19. Klawczyński Jan, rolnikur. 18.07.1900, Kruszwica. Mieszkał w Rzepowie, pow. inowrocławski. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4905. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
20. Krause Franciszek, ur. 5.10.1896(?). Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6919. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
21. Krorwacki(?) Józef, ur. 28.02.1899, Bronisławice lub Kruszwica. Mieszkał w Kruszwicy, na ul. Rybacka 29. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9701. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
22. Kwiatkowski Jan, ur. 25.12.1894, Łojewo lub Brudzki. Mieszkał we wsi Bródzki. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9695. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
23. Krężelewski Stanisław, listonosz, ur. 15.09.1897, Bachorce, Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9696. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
24. Kroluśmiewski(?), ur. 2.04.1896, Poznań. Mieszkał w Kruszwicy, przy ul. Rynek 22. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9700. W powstaniu starszy szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
25. Marianowski Michał, ur. 27.09.1897, Kruszwica. Mieszkał w Bródzki, rolnik. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1061, starszy szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
26. Mesoktel Michał, robotnik, ur. 16.09.1889, Polanowice. Mieszkał w Kruszwicy, przy ul. Zamkowa 10. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4891. W powstaniu starszy szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
27. Nowak Feliks, ur. 16.09.1900, Kruszwica, gdzie również mieszkał po powstaniu. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6923. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
28. Pacholski Bartłomiej, robotnik, ur. 23.07.1898, Jerzyce. Mieszkał w Kruszwicy, ul. Rybacka. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1069. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
29. Nawrocki Antoni, ur. 21.12.1888, Polanowice. Mieszkał we wsi Polanowice - rolnik. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4904, starszy szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
30. Pieróg Kazimierz, strażnik, ur. 22.02.1891, Wola Wapowska. Mieszkał w Kruszwicy, ul. Wiejska 13. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9697, kapral. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
31. Pacanowski Szczepan, ur. 18.11.1890, Kruszwica. Mieszkał po powstaniu w Kruszwicy, na ul. Powstańców Wielkopolskich 18. Szeregowy Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6924. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
32. Piotrowski Ksawery, po powtsaniu mieszkał w Kruszwicy, ul. Rynek 10, brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
33. Pokorski Wincenty, ur. 19.01.1894, Orpikowo. Po powstaniu mieszkał w Kruszwicy, na ul. Zamkowej. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 9702. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
34. Rojycki Bolesław, rolnik, ur.8.10.1900, Bachorce, mieszkał w Bachorcach. Kapral, brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 6925. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
35. Rozimski Szczepan, mieszkaniec Kruszwicy, brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
36. Janeczak Józef, ur. 1.03. 1893, Ośmirzewo. Mieszkał w Kruszwicy, z zawodu kupiec. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4909, w stopniu szeregowca. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
37. Szymczak Andrzej, ur. 29.11.1897, Żelaskowo(?), mieszkał w Kruszwicy, Grodzka 1. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, w stopniu sierżanta. Nr ewidecyjny 1921. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
38. Staszewski Tomasz, ur. 29.12.1901, Kruszwica. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1064, st. szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
39. Sobojewski(?) Szczepan, ur. 6.12.1897. Mieszkał w Polanowicach. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 1002, szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
40. Szegutkowski Stanisław, ur. 26.09.1897, Rucewo. Mieszkał w Kruszwiocy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny4902, plutonowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
41. Śmigelski Władysław, ur. 24.03.1897, Rzepica. Mieszkał w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny4896, szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
42. Szegeiewski Czesław, ur. 18.08.1894, Mątwy. Mieszkał po powstaniu w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4886, sierżant. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
43. Szegjewski Antoni, ur. 3.06.1896, Kruszwica. Mieszkał po powstaniu w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4901, st. szeregowy. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
44. Stasiak Satnisław, ur. 3.11.1899, Gocanowo. Mieszkał po powstaniu w Gocanowie. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Nr ewidecyjny 4906. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
45. Szeliga Stanisław, mieszkaniec Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
46. Tymkowski Marian, ur. 16.07.1901, Inowrocław. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
47. Tomaszewski Stanisław, ur. 31.10.1894. Mieszkał w Piaskach. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
48. Urbanek, ur. 20.03,1898. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
49. Uklejewski Czesław, 11.05.1898, Inowrocław. Mieszkał w Kruszwicy na ul. Rynek. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza.Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
50. Wański Alojzy, Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
51. Wojciechowski Wojciech, ur. 1.01.1899. Mieszkał w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
52. Wesołowski Józef, 17.02.1902, mieszkał w Kruszwicy przy Rynku. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
53. Waszak Franciszek, ur. 26.11.1895. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
54. Zieliński Józef, rolnik, ur. 20.02.1900, Sokolniki. Mieszkał w Kruszwicy. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.
55. Wietrzykowik Jan, kupiec. Brał czynny udział w powstaniu wielkoplskim, pod dow. Podporucznika Tomasza Staszkiewicza. Powstańcy z listy Podporucznika Tomasza Staszkiewicza, Lista sporządzona 23 września 1949 r.

Wizyta króla Władysława Jagiełły w Strzelnie 1393 r.

Król Władysław Jagiełło przebywając w gościnie w klasztorze w Strzelnie, wydal przywilej 6 maja 1393 r. zezwalający na odbywanie cotygodniowych targów w osadzie w każdy czwartek (feria quinta). Uczestniczącym kupcom w targu, król zapewnił całkowitą wolność handlowania wedle ich woli. Targ odgrywał ogromna rolę w życiu tworzącego się wówczas miasta Strzelna, stanowił jedną z ważniejszych instytucji gospodarczych, szczególnie przydatnych w początkach rozwoju osady. W czasie pobytu, król podziękował za liczne modlitwy i pobożne usługi duchowieństwu klasztoru strzeleńskiemu. Miał też na uwadze rozwój kultu i samego klasztoru. Pragnął wynagrodzić krzywdy spowodowane licznymi zniszczeniami i rabunkami w posiadłościach konwentu i w samym klasztorze przez jego wrogów, a także pożarami, co wskazuje na utrzymanie się atmosfery i stosunków znanych z wcześniejszych źródeł, przynajmniej od szóstej dekady XIV w.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: H. Samsonowicz, Handel dalekosiężny na ziemiach polskich, s. 291; R. Kabaciński, Historia Miasta Strzelna, Bydgoszcz 2001. Fot. Oryginał dok. króla Władysława Jagiełły dla Strzelna z 23 czerwca 1424 r.

Słowo o Brześciu Kujawskim XIII-XVIII w.

Brześć Kujawski pojawia się w dokumentach już w roku 1228, wówczas Konrad I, książę kujawski i mazowiecki prowadził rokowania z posłami wielkiego mistrza Hermana de Salza i zawarł układ z Krzyżakami w tym mieście, dając im na własność wsie: Dybów, Orłowo i Murzynno leżące na Kujawach. Umieszczenie w roku 1255 w Brześciu siedziby książąt kujawskich podniosło znaczenie polityczne miasta, reszty dokonało położenie na drodze handlowej krakowsko-toruńskiej. Część handlu z Rusią idącego drogą lądową musiała przechodzić przez Brześć. W XIII i XIV w. z wielkiej metropolii gospodarczej Torunia przechodził szlak handlowy do Lwowa przez Brześć, Przedecz lub Kowal i do Krakowa przez Brześć i Przedecz. 

Brześć Kujawski przez długie lata był terenem bezpośrednich działań wojennych. W roku 1300, w czasie rozbicia dzielnicowego, Wacław II czeski wspierany przez Krzyżaków zdobywa miasto, które w rękach czeskich pozostało do roku 1306. Rada Miejska Brześcia Brześcia została upoważniona do pertraktacji z Władysławem Łokietkiem w sprawie jego powrotu. Doszło wówczas do rozejmu 28 września 1306 r. 

W czasie wojen krzyżackich Brześć był miejscem częstych obrad polsko-krzyżackich. W roku 1311 Władysław łokietek chcąc odzyskać Pomorze zwrócił się do papieża z prośbą o rozstrzygnięcie sporu. Papież wyznaczył komisje, na czele której stanął Janisław arcybiskup gnieźnieński. Obie strony zjechały się w roku 1320 w Brześciu, lecz Krzyżacy nie zaakceptowali orzeczenia sadu i zwrócili się z apelacja do papieża.

W miesiącach jesiennych 1324 r. odbył się w Brześciu zjazd polsko-krzyżacki, na którym Władysława łokietka jako króla polskiego do Pomorza Gdańskiego dawał 10 tys. grzywien czystego srebra i wszystkie posiadłości krzyżackie na Kujawach. Po odrzuceniu przez łokietka propozycji krzyżackich doszło do wojny. Krzyżacy, popierając księcia płockiego Wacława, wtargnęli 31 lipca 1327 r. na Kujawy, próbując opanować Brześć. Brześć jednak bronił się skutecznie i Krzyżacy poprzestali na spustoszeniu okolicy.

W dalszej części wojny książęta mazowieccy zerwali z Władysławem Łokietkiem sojusz i doszło do walk w roku 1329. I tym razem szturm na Brześć nie udał się. W roku 1332 armia krzyżacka pod wodzą komtura chełmińskiego Ottona von Luterberga posuwając się od strony Płocka w kierunku południowo-zachodnim, paląc i niszcząc wsie i miasta leżące po drodze, znów przystapiła 9 kwietnia do oblężenia Brześcia. W czasie dwunastodniowego oblężenia miasta bronił wojewoda Wojciech z Kościelca z rodu Leszczyców, wraz z Chebdą kasztelanem brzeskim, Pawłem kasztelanem łęczyckim – dowódcą przysłanych przez księcia Władysława i Michałem podsędkiem łęczyckim. 

Po bohaterskiej obronie Brześć został w dniu 21 kwietnia 1332 r. zdobyty. Wobec stronników królewskich zastosowano konfiskatę dóbr i wygnanie. Represje dotknęły nie tylko szlachtę ale i mieszczaństwo. Ze względów gospodarczych Krzyżacy wybudowali port na rzece Zgłowiązce. Dla utrwalenia swego panowania przenieśli zamek na nowe miejsce, a miasto otoczyli murami. W swych rękach posiadali Brześć przez 11 lat, aż do traktatu kaliskiego w roku 1343, na mocy którego Brześć został zwrócony Koronie. Jednak załogi krzyżackie opuściły miasto dopiero na początku 1346 r.

Fakt potwierdzenia przez Brześć traktatu kaliskiego świadczy o jego roli i wzroście znaczenia politycznego.

W roku 1383 Ziemowit książę mazowiecki obsadziwszy zamek brzeski swoimi ludźmi, wziął do niewoli najznakomitszych mieszczan, a domy miejskie zburzył. To samo zrobił Zygmunt margrabia brandenburski, zdobywając miasto po oblężeniu w roku 1389. 

Brześć Kujawski ponownie zostaje włączony w orbitę polityki polsko-krzyżackiej w czasie wojny 1409-1411. Rozejm pokojowy po działaniach wojennych zawarty w Toruniu potwierdza Brześć obok innych miast polskich. Również poręczycielami przedłużeni rozejmu z roku 1418 są mieszczanie brzescy.

Po odbytym w roku 1425 w Brześciu kujawskim zjeździe, który stanowił o warunkach elekcji synów królewskich, miasto wraz z całą dzielnicą zostało zrównane w prawach z ziemiami Korony.

Po wspólnej polsko-czeskiej wyprawie w roku 1432 na ziemie krzyżackie zostaje w dniu 31 grudnia 1432 r. zawarty pokój w Brześciu, gwarantujący swobodę handlową.

W przywileju koronacyjnym Władysława Warneńczyka z r. 1434, zatwierdzającym przywileje wszystkich stanów, stwierdza się, że na tron został wybrany nie tylko przez dostojników państwowych,magnatów, rycerstwo, lecz również przez miasta, w tym Brześć Kujawski.

Kazimierz Jagiellończyk wyprawiając się na wojnę z krzyżakami, przed bitwą pod Chojnicami w roku 1454 rozbił obóz wojskowy pod Brześciem, mając główną kwaterę w zamku brzeskim. Sam Brześć na wojnę trzydziestoletnią wystawił w roku 1459 – 30 uzbrojonych. W okresie trwania tej wojny w dniu 1 maja 1463 r. właśnie do Brześcia zjechali się pełnomocnicy obu stron w celu przeprowadzenia pertraktacji pokojowych. Pośrednikiem był legat papieski Hieronim arcybiskup kreteński.

Z okazji pobytu króla Kazimierza Jagiellończyka w Brześciu, odbył się tu 3 lipca 1469 r. sejmik, na którym uchwalono statut o wnoszeniu pozwów przed sądem królewskim.

Do rozwoju gospodarczego i politycznego miasta przyczyniły się nadawane przywileje. Kazimierz Wielki w roku 1361 nadał zwolnienie celne na sól bocheńską, co świadczy o rozległych kontaktach handlowych Brześcia, skoro aż tu docierała sól z południa Polski. W roku 1557 miasto otrzymuje przywilej zwalniający mieszczan od płacenia cła wodnego, co było dodatkowym ułatwieniem w prowadzeniu handlu zbożem. Dla Brześcia jednak przywilej ten miał o wiele mniejsze znaczenie niż dla Włocławka. Brześć bowiem nie było ośrodkiem handlu zbożem, choć taki prowadził, bo już w rejestrze z roku 1494 wymienia się 22 spichrze zbożowe jakie posiadał.

Jan III Sobieski przywilejem z roku 1681 pozwolił na produkcję piwa oraz zatwierdził ordynację dla cechu piwowarów.

Okres świetności nie trwał jednak długo. Upadek miasta zapoczątkował wiek XVII, który przyniósł ze sobą proces kurczenia się handlu zbożem. Szalejąca epidemia cholery w roku 1623 zdziesiątkowała ludność, a wojny szwedzkie zrujnowały miasto. Jeszcze na sejmiku pod Bronisławem w roku 1655, postanowiono powołać z województwa 20 ludzi i 400 Kozaków, tj. dwie chorągwie do obrony przed wojskami szwedzkimi. Postanowiono również ściągnąć podatki z dóbr królewskich, duchownych i szlacheckich na zaciąg żołnierzy. Podatek składano w Brześciu, a chorągwiami dowodził płk. Działyński.

Wojska szwedzkie okupowały miasto do roku 1657, rujnując całkowicie ludność przez nakładanie kontrybucji i rekwizycje. Dlatego też na sejmiku w Radziejowie postanowiono przyznać zwolnienia podatkowe, aby pomóc ludności w podciągnięciu się z upadku gospodarczego (od akcyzy piwnej płacili tylko 2 gr od złotego).

Ogromne straty w stanie ludnościowym spowodowały szerzące się w czasie wojny i głodu choroby epidemiczne. Do tego jeszcze wielki pożar w roku 1685 obrócił w zgliszcza pozostałe zabudowania miejskie, które ocalały po pożodze wojennej. Dowiadujemy się o tym z uchwał sejmiku odbytego w Radziejowie w tym samym roku, który zwalnia pogorzelców od płacenia podatków na okres 4 lat. Przyznano także 100 złotych na rzemieślników i poprawę budynków O.O. dominikanów, oraz zwolnienie na ½ roku pogorzelców od płacenia czopowego.

Po okresie ‘potopu szwedzkiego” proces odbudowy miasta dokonywał się bardzo powoli. Podczas najazdów wojsk litewskich i saskich w latach 1702 i 1705 miasto zostało ostatecznie zrujnowane i zrabowane. Pozostało tylko 3 gospodarzy. Znaczne spustoszenie poczyniły następnie w latach 1707-1709 epidemie.

W roku 1771 Brześć wraz z całą dzielnicą opanowany został przez konfederatów. Pruski generał Belling po wyparciu konfederatów w grudniu 1771 r. opanował te tereny nakładając wysoka kontrybucję.

Po wkroczeniu wojsk pruskich pod dowództwem gen. Molensdorfa w dniu 16 stycznia 1793 r. na Kujawy, Brześć wraz z całym województwem został włączony w skład ziem zaboru pruskiego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Borucki, Ziemia Kujawska, Włocławek 1882; M. Baliński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; T. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951; Dzieje Ziemi kujawskiej, t. I-V, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i I połowie XVII w., Prace Komisji Historii BTN, t. 1, Bydgoszcz 1963; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z r. 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza II: 1956, z. 2, Poznań 1957; J. Karwasińska, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343, Warszawa 1927; R. Kozłowski, Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 5, Bydgoszcz 1968; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzk-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, cz. 2, wyd. A Tomczak, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 3, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; a także akta: Akta Magistratu Brześcia Kujawskiego z 1. 1809-1872, PAP włocławek; Akta Komisji Rządowej Spraw Wewn., opisanie historyczne oraz topograficzne-statystyczne miasta Brześcia Kujawskiego z 1820 r., AGAD Warszawa; Kopie przywilejów miasta guberni warszawskiej, KRSW, nr 460 c, AGAD Warszawa; Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, Relacje i Dekrety B, 1638, n 49, AGAD Warszawa, Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, B. Relacje, 1662, 1664, nr 9, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1616 r., Archiwum Skarbu Koronnego XLVI, nr 10, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1661 r., Archiwum Skarbu Koronnego XVIII, nr 64, AGAD Warszawa; fot. http://brzesckujawski.cba.pl

Wykaz osób szczególnie wyróżniających się w działalności czerwonokrzyskiej w Kruszwicy

Izabela Bożejewicz - urodziła się 17 sierpnia 1915 r. w Inowrocławiu. Emerytowany pracownik Domu Książki w Kruszwicy. Długoletnia działaczka Zarządu Powiatowego PCK w Inowrocławiu, Koła Terenowego PCK w Kruszwicy oraz Zarządu MG PCK. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK III i IV stopnia, Odznaką Pamiątkową 50-Lecia PCK. Zmarła 11 listopada 1986 r. Pochowana na cmentarzu w Kruszwicy.

Maria Patyk - ur. 10 sierpnia 1924 r. w Pieckach, emerytowana nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej, w Sławsku Wielkim. Propagatorka folkloru kujawskiego, znany i ceniony fachowiec w zakresie kultury i obrzędów ludowych. Długoletnia opiekunka Szkolnego Koła PCK i Koła Terenowego PCK w Sławsku Wielkim. Wyróżniona Odznaką PCK IV stopnia.

Szymon Owczarek – urodzony w 1920 r. pod Sochaczewem. Długoletni kierownik Spółdzielni – Zakładu Mleczarskiego w Kruszwicy. Członek Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Miejskim w Inowrocławiu, wiceprezes, skarbnik, członek Zarządu Lokalnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK III i IV stopnia. Zmarł 8 maja 2000 r., pochowany w Kruszwicy.

Franciszek Wesołowski – urodzony 21 września 1984 r., syn Stanisława i Katarzyny. Prowadził warsztat krawiecki przy ulicy Jana Kasprowicza w Kruszwicy. W latach 1948-50 był nauczycielem technologii w Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej w Kruszwicy. W latach 1947-50 pełnił funkcję sekretarza Koła Terenowego PCK. Od 1950 r. do 1955 był prezesem tego Koła. Z jego inicjatywy zakupiono łódź ratunkową oraz utworzono Posterunek Ratowniczy Wodnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK IV stopnia. Opracował kronikę PCK – Koło Terenowe w latach 1945-1955. Zmarł 26 września 1966 r., pochowany w Kruszwicy.

Jan Zawadzki – urodził się 19 czerwca 1906 r. w Lubotyniu, lekarz dentysta. Przed wojną i po wojnie członek Terenowego Koła PCK, a następnie do roku 1955 – wiceprezes. W latach 1955-1966 pełnił funkcję prezesa. W 1939 r. oddaje w Warszawie samochód prywatny marki Fiat – 1100 do dyspozycji Zarządu Głównego PCK. W latach 1945-1948 czynnie pracuje w ekipach lekarskich w ramach higienizacji wsi. Uaktywnił działalność Terenowego Koła PCK, główny organizator wojewódzkich uroczystości PCK w Kruszwicy (16.06.1963). Za swoją pracę na rzecz PCK w Kruszwicy został wyróżniony dwukrotnie: w 1955 i 1961 r. Odznaka Honorową PCK IV stopnia oraz III stopnia, a także pamiątkową 50-Lecia PCK pośmiertnie. Dr Jan Zawadzki zmarł w 1966 r., pochowany na cmentarz w Kruszwicy.

Edmund Zientarski – urodził się 22 września 1908 r. w Berlinie. Po ukończeniu Akademii Medycznej w Poznaniu, otrzymał tytuł lekarza. Pracując w Kruszwicy, brał czynny udział w PCK, prowadząc kursy sanitarne dla członków drużyn ratowniczych. W latach 1936-1939 był członkiem zarządu Koła Terenowego PCK. W czasie wojny pracował w Kijach. Uczestniczył w ruchu oporu. Po wojnie, w latach 1945-48, służył w wojsku. Po odbyciu służby wojskowej wrócił do Kruszwicy i  włączył się w nurt działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PCK – członek zarządu. Wyróżniony Odznaka Pamiątkową 50-Lecia PCK i Honorową Odznaką WOPR. Zmarł 8 kwietnia 1978 r.

Krzysztof Zuchniarek – urodzony 12 kwietnia 1949 r. w Chalno, koło Topólki. Od roku 1984 Prezes Klubu HDK przy Kombinacie PGR i spółki „Kom-Rol”. Wiceprezes Zarządu Miejsko-Gminnego PCK w latach 1983-1989. Organizował zbiorowe odbieranie krwi i był inicjatorem wielu imprez dla krwiodawców i ich rodzin (wycieczki, zabawy taneczne, zbieranie grzybów itp.). Wyróżniony Odznaką Honorową PCK – IV stopnia i Medalem 40-Lecia Honorowego Krwiodawstwa PCK.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: S. Stybor, R. Tschurl, Z dziejów Polskiego Czerwonego Krzyża w Kruszwicy w latach 1919-2002, Kruszwica 2002; T. Brauer, Samorząd miejski Kruszwicy, Dawniej i dziś, Kruszwica 1994 r.

Gąski – parafia pw. Chrystusa Króla Wszechświata

Parafia została erygowana w lipcu 1974 r. Kościół parafialny zbudowali w latach 1906-1909 koloniści niemieccy. Do 1945 r. stanowił on własność gminy protestanckiej. 

Plebania zbudowana w 1977 r. Poświęcona została przez biskupa J. Michalskiego w 1978 r. Na terenie parafii znajduje się dawna pastorówka z 1910 r. 

Księgi metrykalne pochodzą z 1972 r. Po 1945 r. proboszczem był ksiądz Eugeniusz Kuberka. Parafia liczy około 500 mieszkańców. Święto parafialne przypada na Niedziele Chrystusa Króla, a całodzienna adoracja odbywa się 22 listopada, Parafia obejmuje miejscowości: Gąski, Szpital i część wsi Parchanki. Cmentarz został założony w 1990 r. Przy kościele działa Żywy Różaniec matek i Dzieci.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. gniewko.eu

Skarby Kościoła Markowickiego

Kościół parafialny, pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, pierwotnie był pw. Matki Boskiej Karmelitańskiej, św. Krzyża, św. Józefa, św. Michała Archanioła i Wszystkich Świętych. W roku 1710 na tyle był wykończony, że 2 lipca została do niego uroczyście wprowadzona Łaskami Słynąca Figura Matki Boskiej. Jest salowy, w stylu barokowym, sześcioprzęsłowy, z dwoma kaplicami: św. Józefa od południa, św. Krzyża od północy. Od zachodu mieści się wieża w kształcie kwadratu, w której znajduje się zakrystia. Od wschodu jest kruchta i główne wejście do kościoła. Pod chórem i pod dwoma kaplicami są krypty. Sklepienie ma kształt kolebowy z lunetami na gurtach parzystych i pojedynczych. U spływu sklepień niezbyt wydatne przyścienne filary z parzystymi lub pojedynczymi pilastrami. Kapitele pilastrów są ozdobione stylizowanymi motywami  draperii. Posadzki kaplic zostały podwyższone o kilka stopni od poziomu nawy. Chór muzyczny jest wsparty na trzech arkadach podtrzymujących żaglaste podsklepienia. Wystroju wnętrza dokonali: mistrz Krzysztof Genelli z Włoch, snycerz Jan Ernest Debes z Torunia, malarz Jan Perti z Torunia i Maciej Gruszczyński z Mogilna.

Ołtarz główny w stylu rokokowym, architektoniczny dwukondygnacyjny wykonał Krzysztof Genelli i Jan Ernest Debers. W niszy środkowego pola została umieszczona Cudowna Statua Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Rzeźbę wykonał w drzewie lipowym nieznany artysta z Trzebnicy koło Wrocławia. Składa się z dwóch części z których górna jest autentyczna, wykonana gdzieś w latach 1390-1470. Uzupełnił ja Henryk Kucharski i konserwował. Ma 105 cm wysokości. Po raz drugi konserwowała ja mgr Kunegunda Ptak z Lublińca Śląskiego. W górnej kondygnacji ołtarza, w późnobarokowej ramie (r. 1765) obraz Nawiedzenia, przypisywany J. Petriemu, który też polichromował wnętrze drewnianego sanktuarium Matki Boskiej w Pieraniu, znajdującego się koło Inowrocławia przy drodze do Włocławka. W zwieńczeniu ołtarza na samym szczycie umieszczono figurę rzeźby: św. Anny i św. Joachima, Rodziców N.M.P. Mensa ołtarzowa murowana, wolnostojąca, na niej tabernakulum z 1763 r., na tle dekoracji grzebykowej z główkami puttów. Antepedium przedstawiające Ostatnią Wieczerzę wg Leonarda da Vinci, wykonane haftem krzyżykowym z drugiej połowy XIX w.

Ołtarz św. Eliasza, po lewej stronie, pochodzi z okresu późnego baroku t.j. z początków XVIII w. W środkowym polu św. Eliasz, patron zakonu Karmelitanów. Po bokach rzeźby nieznanych świętych i kolumny zdobione. W górnej kondygnacji Przemiennie Pańskie na Gorze Tabor. W zwieńczeniu dekoracja z rzeźb.

Ołtarz św. Walentego po prawej stronie, patrona chorych i lekarzy. Obraz św. Walentego  w polu środkowym został domalowany i być może pochodzi z pierwszego kościoła drewnianego z XVII wieku. W górnej kondygnacji bł. Augustyn Mazzingni, Karmelita, beatyfikowany w 1761 r. W zwieńczeniu rzeźby dwóch aniołów, w środku św. Roch. Całość z XVIII wieku.

Z lewej strony znajduje się kaplica św. Józefa z późnobarokowym ołtarzem z I ćwierci wieku XVIII, architektonicznym, dwukondygnacyjnym z lekko wklęsłym i z otaczającą go piękną, bogatą, wstęgowo-akantową dekoracją. Na szczególna uwagę zasługuje obraz św. Józefa z Dzieciątkiem w polu środkowym, barokowym, w srebrnej sukni, bogato trybowanej w ornamenty regencyjne z 1730 r. Obok wartościowe rzeźby. W zwieńczeniu św. Roch w typie malarstwa nazareńczyków a obok rzeźby dwóch papieży. Tabernakulum z płaskorzeźbą kielichową z r. 1763, o bogatej ornamentyce, wykonanej przez J. E. Debesa.

W kaplicy tej jest jeszcze klasycystyczna chrzcielnica z I połowy w. XX na tle ołtarzowego retabulum I ćw. w. XVIII, z parą kolumn i akantowych uszaków. W polu środkowym znajduje się obraz św. Jana Nepomucena, patrona spowiedników, a w górnej części owalnej, akantowej obraz św. Róży z Limy.

Po prawej stronie kościoła jest kaplica św. Krzyża. Ołtarz barokowy, też dwukondygancyjny z XVII w. W jego środkowym polu Chrystus Ukrzyżowany. Rzeźba ta pochodzi z XVII wieku, prawdopodobnie z pierwszego kościoła. Obok figury Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Apostoła. W górnej części obraz w Trójlistnej ramie (w. XIX), przedstawiający świętych polskich adorujących Matkę Boska Częstochowska. W zwieńczeniu postacie czterech aniołów. W tejże kaplicy znajduje się jeszcze mniejszy ołtarz, późnobarokowy, z obrazem św. Katarzyny Aleksandryjskiej z wieku XVII/XVIII w górnej kondygnacji i obraz Najśw. Serca Pana Jezusa w polu środkowym pędzla braci Drapiewskich z Pelplina. Mensa ołtarza sarkofagowa z dekoracja płaskorzeźbową.

Ambona rokokowa z XVIII w., bogato zdobiona z rzeźbami kilku uskrzydlonych i z św. Janem od Krzyża na baldachimie, wykonana przez J. E. Debesa.

Organy znajdują się w tylnej ścianie kościoła. Datę wkomponowano w akantowe ornamenty 1710 r. Prospekt organów późnobarokowy, trójwieżowy z bogata ornamentyka. Po bokach trąbiącego na środkowej wieżycy anioła – dwa inne niżej, na wieżyczkach. Z przodu rzuca się w oczy pozytyw z aniołem grającym na harfie. Chór odgradza drewniana krata, którą wykonał Maciej Gruszynski z Mogilna. Pod kratą na ścianie wersety z pisma św.

Stale jedno i dwurzędowe, rokokowe niegdyś posiadały cenne obrazy, których nie udało się zachować. Obecnie, dekorowane motywami rzeźb z XVIII w. są wypełnione obrazami Czcicieli Matki Boskiej pędzla prof. Zbigniewa Sałaja z Krakowskiej Akademii Sztuk Pieknych.

Konfesjonały również zasługują na uwagę. Wszystkie trzy zabytkowe, pochodzą z XVIII w., ozdobione intarsjami. Znaczone są trzema herbami Łabędź, Lubicz i Ogończyk i inicjałami fundatorów. Pierwszy fundował (DTPK) dziedzic Markowic Dyzma Trzebicki, podczaszy inowrocławski, sędzia kruszwicki (zm 1764). Drugi również intarsjowany z herbem Lubicz z literami A ZN K CHB S S. Trzeci z intarsją herbu Ogończyk oraz z literami IK CH B S S.

Wiele plakietek wotywnych zaginęło w czasie wojny. Wśród pozostałych jest kilka zabytkowych ze srebra, jako widome znaki, że wierni wypraszali sobie upragnione łaski, jak zdrowie, pojednanie z Bogiem lub przezwyciężanie trudności rodzinnych. Wiele matek uprosiło sobie upragnione dzieci. Niektóre pochodzą z XVIII w.

Dzwon pierwszy odlany w 1765 r. przez Mikołaja Petersilego z Torunia; drugi odlany przez Fryderyka Becka w Toruniu w 1765 r.

Paramenta liturgiczne znajdują się w zakrystii. Siedem ornatów z XVIII w. i trzy cenne kielichy z XVII wieku.

Krucyfiksy: barokowy z XVII w., późnobarokowy z XVIII w., w furcie klasztornej barokowy z XVIII w., współczesny rzeźbiony przez Józefa Glanca, ludowego kujawskiego rzeźbiarza. 

Portrety fundatorów: Helena Bardzka z markowskich, spadkobierczyni dóbr markowickich, realizatorka testamentu Szymona Markowskiego i fundatora sanktuarium. Andrzej Bardzki, mąż Heleny, dziedzic Markowic, fundator i dobrodziej klasztoru.

Epitafia: Zuzanna z Walewskich Kossowska, starościna przedecka 91742) Inskrypcja w marmurowym owalu; Gertruda z Bocińskich Zawadzka i jej syn Ignacy. Inskrypcja umieszczona na płycie z brązowego marmuru, fundacji Anny Kąsinowskiej, córki zmarłej, r. 1848; Epitafium trumienne fundowane dla Heleny Bardzkiej przez siostrzeńców w 1665 r. Epitafium trumienne z r. 1668 dla Wincentego Leszczyńskiego kanclerza.

Obrazy: Św. Teresa Wielka od Jezusa z Awila; Nawiedzenie NMP; Św. Barbara; Św. Teresa od Dzieciątka Jezus; na suficie sceny z życia NMP; na dwóch feretronach św. Józef z Dzieciątkiem i Matka Boska Szkaplerzna; naprzeciw ambony figurka św. Antoniego Padewskiego; na ścianach stacje Drogi Krzyżowej pędzla Braci Drapiewskich z Pelplina.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie publikacji ks. Kazimierza Józefa Łabińskiego OMI, Bezcenny Skarb Ziemi Kujawskiej, Sanktuarium Matki Boskiej Pani Kujaw Królowej Miłości i Pokoju w Markowicach, Markowice 1987.