Michał Kopański (1861-1933)

Zasłużoną postacią dla rozwoju Kruszwicy był niewątpliwie Michał Kopański. Działacz społeczny i narodowy urodził się 31 sierpnia 1861 roku w Mikorzynie koło Inowrocławia, jako syn Szczepana i Konstancji z domu Szczepańskich.

Po ukończeniu szkoły powszechnej uczęszczał w latach 1879-1881 do szkoły techniczno-budowlanej. Pracę zawodową rozpoczął przy budowie fortyfikacji w Toruniu. Następnie uczestniczył przy wznoszeniu cukrowni, koszar i kościołów.

W 1896 roku zamieszkał w Kruszwicy. Usamodzielnił się tworząc własny zakład budowlany w 1901 roku. Ożenił się z Rozalią Krotoszyńską ze Zbytowa koło Strzelna. Mistrzem Cieślarskim został w 1919 roku.

W latach 1918-1919 był członkiem Rady Ludowej w Kruszwicy. Sprawował wiele funkcji społecznych. Był współzałożycielem i członkiem Rady Nadzorczej Banku Ludowego oraz członkiem Cechu Murarsko-Ciesielskiego w Inowrocławiu.

Po I wojnie światowej piastował funkcje prezesa w Towarzystwie Przemysłowym, Towarzystwie Właścicieli Nieruchomości, Lidze Katolickiej a ponadto prezesa Koła Stronnictwa Narodowego w Kruszwicy. Długoletni członek Magistratu i przewodniczący Rady Miejskiej.

Pracując w wielu komisjach miejskich przyczynił się w znacznym stopniu do rozwoju miasta. Był rzeczoznawcą budowlanym na obwód miasta Kruszwicy. Zmarł 3 kwietnia 1933 roku.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 8 k. 72 Wybory do Rady Miejskiej w Kruszwicy.
• Akta Miasta Kruszwicy sygn. 113 Magistrat do Wojewody z 16.VI.1830 r.
• Manifestacja narodowa w Kruszwicy. W: Dziennik Kujawski nr 95 z 25.IV.1931 r.
• Śp. Michał Kopański. W: Gazeta Mogileńska nr 80 z 6.IV.1933 r.
• Nad Świeżą mogiłą zasłużonego obywatela. W: Dziennik Kujawski nr 82 z 8.IV.1933 r.
• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Fot. Archiwum NTH - Mogiła Kopańskich (fot. z 2016 r. Kruszwica)

Gerward z Ostrowa herbu Leszczyc (1260?-1323)

Biskup Gerward był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli możnego kujawsko-wielkopolskiego rodu Leszczyców. Wywodził się on z tej gałęzi rodu, która miała swoje gniazdo w Ostrowie nad Gopłem. Dobra Leszczyców ostrowskich skoncentrowane były w południowej części Kujaw oraz w kasztelanii lędzkiej. Na przełomie XIII i XIV wieku byli oni związani politycznie z osobą księcia Władysława Łokietka i na jego dworze robili karierę. Ojcem biskupa był sędzia brzeski Maciej z Ostrowa, współpracownik Łokietka, wynagrodzony przez księcia w roku 1292 dwiema wsiami. Gerward miał sześcioro rodzeństwa (trzech braci i trzy siostry), przy czym jeden brat Stanisław wybrał również karierę duchowną i doszedł do prepozytury włocławski, a dwaj pozostali: Jan i Przezdrzew byli kolejno kasztelanami kruszwickimi w służbie księcia Władysława. Z trzech sióstr znane jest imię tylko jednej, mianowicie Małgorzaty, która poślubiła kasztelana nakielskiego Sławnika z Gołańczy. Z tego związku zrodzony został Maciej z Gołańczy, który objął biskupią stolicę włocławską po wuju Gerwardzie.

Nie wiemy kiedy dokładnie urodził się Gerward z Ostrowa, niektóre źródła podają, że 1260 r., ale autor Janusz Bieniak tego poglądu odszedł od tej koncepcji. W każdym razie pierwsza wzmianka o Gerwardzie pochodzi dopiero z kwietnia 1293 r. Przyszły biskup znajdował się wówczas w otoczeniu swojego poprzednika na katedrze włocławskiej Wisława w czasie jego podróży do ziemi chełmińskiej. Gerward był zatem świadkiem finalizowania umowy ostrowickiej z 1292 roku, w wyniku której biskupstwo zrzekło się terytorium golubsko-ostrowickiego, kończąc tym samym długotrwały spór z Zakonem Krzyżackim. Fakt, że imię Gerwarda odnotowano wówczas tylko na jednym spośród trzech wystawionych w krótkim odstępie czasu dokumentów, a także okoliczności, iż był wówczas jedynie kanonikiem kruszwickim, pozwala na domysł, że źródło uchwyciło całkiem dobrze początek kariery. Dynamiczny rozwój sugeruje objęcie przez Gerwarda kanonii raczej przed 30 rokiem życia, a zatem przesunięcie daty urodzin na okres zdecydowanie po roku 1260. Bardzo możliwe, że Gerward stawił w 1293 roku pierwsze kroki na dworze biskupim, na którym lepiej znano już jego brata Stanisława, również kanonika kruszwickiego. W każdym razie przebywanie Maciejowiców z Ostrowa w otoczeniu przychylnego Łokietka biskupa Wisława świadczy o orientacji politycznej tej gałęzi Leszczyców. Współpraca obu braci z biskupem musiała układać się jak najlepiej, czego dowodem jest szybki awans obydwu do grona prałatów kujawskich. Stanisław już przed 1 maja 1295 roku został zapewne archidiakonem kruszwickim, co było zresztą jedynie pierwszym stopniem w długim ciągu awansów, który zakończył na prepozyturze włocławskiej. Kariera Gerwarda rozwijała się szybciej. Korzystając z dobrej dla jego gałęzi rodowej koniunktury, spowodowanej współpracą władzy kościelnej z księciem Władysławem, został przyszły biskup proboszczem kapituły katedralnej we Włocławku. Miało to miejsce między 17 września 1298 a 7 grudnia 1300 roku, tuż po śmierci biskupa Wisława (27 listopad 1300 r.). Elekcja dokonana przez kapitułę włocławską, miała miejsce między 8 a 24 grudnia tego samego roku. Sakrę biskupią otrzymał Gerward z rąk metropolity arcybiskupa Jakuba Świnki w 1301 r.

Jego pontyfikat przypadł na burzliwy okres jednoczenia ziem polskich, zbiegając się z objęciem władzy w Polsce przez Wacława II. Po upadku rządów czeskich Gerward przychylnie odniósł się do powracającego na Kujawy i Pomorze Władysława Łokietka, towarzysząc księciu w czasie przejmowania władzy na tych terenach i wspierając go finansowo. Uczestniczył w rokowaniach polsko-krzyżackich w Grabiu (pow. Aleksandrów) w 1309 r., a w 1313 r. był gospodarzem zjazdu wielkiego mistrza Karola z Trewiru z Władysławem Łokietkiem we Włocławku. Od 1317 r. znajdował się w ostrym konflikcie z Zakonem, o czym świadczy odmowa potwierdzenia rekomendowanego przez wielkiego mistrza kandydata na probostwo w Świeciu. Odmowę tę należy interpretować, jako kwestionowanie prawa Zakonu do władania ziemią pomorską (Pomorze Gdańskie wchodziło w skład diecezji włocławskiej w średniowieczu). W 1318 r. wyruszył z polecenia Łokietka na dwór papieski do Awinionu, aby starać się o koronę dla księcia kujawskiego. Zgodę tą (a raczej dyplomatyczne milczenie papieża) otrzymał, jednocześnie uzyskując zezwolenie na papieski proces polsko-krzyżacki, który przeprowadzono w latach 1320-1321 w Brześciu Kujawskim i Inowrocławiu. Podczas przewodu sądowego Gerward złożył obciążające Zakon zeznanie, potwierdzając w całej rozciągłości tezy procesowe strony polskiej.

W czasie swego pontyfikatu założył na prawie niemieckim przynajmniej pięć wsi w naszym regionie (Miliszewy i Małszyce w ziemi dobrzyńskiej oraz Ośno, Kruszę Duchowną i Przybysław na Kujawach) oraz jedno miasto (Raciążek w 1317 r.). Był prekursorem nowoczesnej kancelarii biskupiej, w której za jego czasów zaczęto zatrudniać notariuszy. W 1323 r. Gerward ponownie z polecenia Łokietka wyruszył do papieża. Jego zadaniem było przeciwdziałać akcji krzyżackiej skierowanej przeciw wyrokowi w procesie inowrocławsko-brzeskim. Podczas tej misji zachorował i zmarł w Awinionie 1 listopada 1323 r. Został pochowany w tamtejszym kościele dominikańskim. Źródła zachowały o nim pamięć jako o „obrońcy i opiekunie korony narodu polskiego”.

Źródła:

1. J. Maciejewski, Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskigo w latach 1300-1323, Bydgoszcz 1996.
2. J. Bieniak, Przynależność administracyjno-polityczna kasztelani nadgoplańskich w latach 1267-1327, Zeszyty Naukowe UMK, Historia 2, Toruń 1966.
3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Biskupi_w%C5%82oc%C5%82awscy

Cegielnia w Aleksandrowie Kujawskim

W okolicy Aleksandrowa Kujawskiego istniała Parowa Cegielnia „Kujawy”, wybudowana około 1897 r. Umiejscowiona była w Rożnie-Parcelach – wsi wchodzącej w skład dóbr służewskich. Fakt istnienia zakładu potwierdzają źródła kartograficzne, a także zmiany ukształtowania terenu – duże wybierzysko gliny za cmentarzem komunalnym w tej miejscowości. Pierwszymi właścicielami cegielni była rodzina Wodzinskich z Służewa. Możliwe, że przed budową „Kujawy” na tym terenie istniała starsza cegielnia, która mogła być postawiona już w pierwszej połowie XIX w. Nową cegielnie wybudował inżynier Kowalski. Przed wybuchem Wielkiej Wojny cegielnia należała do P. Englerta. Zakład zajmował się produkcją dachówki, cegły i dreny ceramicznej. Ceramika z cegielni Wodzińskich posłużyła m.in. do budowy łazienek w Ciechocinku oraz cerkwi we Włocławku. W piecach cegielni swoje wyroby wypalał artysta plastyk Wacław Bębnowski, nad którym mecenat rozciągali właściciele przedsiębiorstwa.

Jak wyglądał zakład? Ze źródeł wynika, że w 1904 r. posiadał 50 metrowy komin. Prawdopodobnie była to dość duża fabryka, mogła posiadać własny węzeł kolejowy łączący z koleją podjazdową. Służył on do przewozu towaru. W późniejszym okresie, po wojnie,  cegielnia posiadała dwa domy zamieszkane przez około sześćdziesiąt osób, zajmowali je pracownicy i ich rodziny.

Cegielnia „Kujawy” nie działała w czasie I wojny światowej, wznowiła działalność jako spółka pod nazwą „Zakłady Przemysłowe Kujawy’, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w 1927 r. Siedziba zarządu znajdowała się w Aleksandrowie Kujawskim, w kamienicy przy ulicy Służewskiej 3 (obecnie Chopina). Niestety Zakład nie przetrwał ciężkiego okresu międzywojennego i został zlikwidowany już na początku listopada 1927 r.  Dobra zostały rozdzielone między wspólników. Powierzchnia zakładu liczyła wówczas ponad 20 hektarów. Cegielnie sprzedano za 13 tys. złotych. 

Jedna z ulic w Aleksandrowie Kujawskim nosiła nazwę Cegielniana (obecnie Traugutta), na wniosek mieszkańców do Zarządu Miejskiego w 1936 r. zmieniono nazwę ulicy.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Ziemia Kujawska XXV, Inowrocław-Włocławek 2016, artykuł: P. Miernik, Przemysł Aleksandrowa Kujawskiego w latach 1897-1950; Słowo Pomorskie, 1927, nr 100 (1 V); APT OW, Sąd Okręgowy we Włocławku i Sąd Okręgowy w Toruniu Wydział Zamiejscowy we Włocławku za lata 1917-1939 (1950) (dalej: SOW), sygn. 2387, k. 17; K. Krynicki, Rys geografii Królestwa Polskiego, Warszawa 1902, s. 137; Gazeta Toruńska, 1903, nr 206 (11 XI); Praca 1903, nr 48 (29 XI); Tygodnik Ilustrowany, 1904, nr 30 (23 VI); Aleksandrów Pograniczny, cz. II, s. 13; A. Rogalska, Środowisko geograficzno-przyrodnicze Aleksandrowa kujawskiego, {w:} Aleksandrów Kujawski, Zarys dziejów, red. A Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2009, s. 12; Gazeta Świąteczna, 1904, nr 1233; Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach Polski cz. 1: królestwo polskie i Białostocczyzna 1864-1900, Warszawa 1962, s. 37; Atlas przemysłu Polski, Warszawa 1975, s; H. Rochnowski, przemysł województwa włocławskiego w latach 1975-1992, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 9, 1995, s. 176.

Edward Trzciński (1874-1948)

Dr Edward Trzciński, polityk, działacz społeczny; urodził się 14 lutego 1874 roku w Popowie koło Kruszwicy. Syn Tadeusza i Anny z domu Modlińskiej. Po ukończeniu inoworcławskiego gimnazjum studiował początkowo na Uniwersytecie w Berlinie, gdzie w 1895 roku otrzymał pierwsza nagrodę za pracę konkursową pt. „Wpływ lasów na klimat”, a później na Uniwersytecie w Monachium. W 1897 roku ukończył studia i otrzymał dyplom doktora wszechnauk społecznych z predykatem (orzeczeniem) „sumna cum lauda” (najwyższej pochwały) na podstawie rozprawy „O rozwoju spółek polskich w Księstwie i Prusach Zachodnich”. Następnie odbył studia i praktykę rolniczą.

W 1899 roku kupił majątek ziemski w miejscowości Gocanówko w powiecie strzelińskim. W tym samym roku wybrany został do Wydziału Powiatowego, a kilka lat później do Powiatowego Komitetu Wyborczego. Przez kilka lat pełnił funkcję starosty Stowarzyszenia „Straż”.

Od 1903 roku był wicepatronem Kółek Rolniczych w swoim powiecie. Sześć lat później został członkiem Rady Głównej Polskiego Towarzystwa Demokratycznego w Poznaniu. W latach 1908-1912 posłował z okręgu wyborczego krotoszyńsko-koźmińskiego do parlamentu rzeszy niemieckiej. W swoich przemówieniach publicznych występował przeciwko ustawie osadniczej, przeciwko dodatkom kresowym dla urzędników niemieckich na ziemiach polskich, domagał się dla Polaków prawa zrzeszenia się i nauki w języku polskim. Wzywał społeczeństwo polskie do podnoszenia oświaty, „jako podstawy naszego rozwoju i odrodzenia naszego”. Na jednym z wieców w okresie strajków szkolnych powiedział; (…) W obronie języka ojczystego w religii mamy za sobą prawo natury, prawo boskie i prawo pisane. Mając słuszność po swojej stronie, nie odstąpimy od praw naszych, zniesiemy wszystkie cierpienia i prześladowania na wzór pierwszych męczenników”.

W 1911 roku na wiecu przedwyborczym w Inowrocławiu poruszył m.in. sprawę utrzymania ziemi w polskich rękach. „Nie wolno nam – powiedział – naszej ziemi nie tylko zaprzepaszczać lecz także nie wolno nam jej sprzedawać bez potrzeby. Ziemi nie wolno uważać za towar, to tu dusza narodu i jak słusznie powiedziano już – ile ziemi tyle Ojczyzny. Spełniać nam należy gorliwe obowiązki, dzieci nauczać w języku ojczystym, przestrzegać hasła „swój do swego”. Wszyscy poczuwać się musimy do pracy społecznej, oświecać się, oszczędzać a nie będziemy się potrzebowali obawiać przyszłości”.

Dnia 16 kwietnia 1910 roku ożenił się w Warszawie z Jadwigą Ostrowską, córką Władysława i Marii z Ośiałowskich właścicieli dóbr Ślężan w województwie warszawskim. Na początku 1918 roku był delegatem swego powiatu do Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu.

W czasie powstania wielkopolskiego był wiceprezesem Powiatowej Rady Ludowej w Strzelnie i mężem zaufania Straży Ludowej na terenie parafii Chełmce. Działacz plebiscytowy na rzecz Górnego Śląska.

W 1921 roku na wiecu w Strzelnie mówił o historii Śląska i wykazał przysługujące Polsce prawo do tej prastarej ziemi piastowskiej.

W okresie międzywojennym aktywny działacz kółek rolniczych, prezes Związku Producentów Rolnych, członek zarządu powiatowego Związku Obrony Kresów Zachodnich w Strzelnie oraz sekretarz Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. Na zebraniach organizacji rolniczych występował często z fachowymi referatami i odczytami. Zalecał uprzemysłowienie rolnictwa”. „Do rozwoju rolnictwa – powiedział w 1924 roku – prowadzą dwie drogi: jedna zależna od polityki gospodarczej rządu, a druga nie mniej potrzebna jest oszczędność samych rolników'.

W 1927 roku został wybrany do zarządu powiatowego Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Strzelnie. Był długoletnim i zasłużonym prezesem Kółka Rolniczego w Chełmcach, członkiem zarządu Związku Ziemian w Inowrocławiu i zarządu wojewódzkiego organizacji ziemiańskiej w Poznaniu. Ponadto brał udział w życiu gospodarczym.

Przewodniczył Radzie Nadzorczej Spółdzielni Mleczarskiej, był członkiem zarządu Spółdzielni 'Rolnik” i Cukrowni „Kruszwica”, współpracował w budowie dużego młyna w Kruszwicy oraz zasiadał w Radzie Nadzorczej Banku Cukrownictwa w Poznaniu. Wspierał finansowo wiele akcji charytatywnych.

Odznaczony został Medalem Niepodległości i Złotym Krzyżem Zasługi. Po wejściu Niemiec hitlerowskich został aresztowany i osadzony w inowrocławskim więzieniu. Po wyjściu z więzienia, pozostały okres okupacji spędził w województwie krakowskim. Po wojnie zamieszkał w Inowrocławiu. Zmarł 28 listopada 1948 roku w Inowrocławiu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• Z Monachium piszą nam. W: Dziennik Kujawski nr 19 z 24.I.1897 r.
• Ślub. W: Dziennik Kujawski nr 89 z 20.IV.1910 r.
• Polskie Towarzystwo Demokratyczne. W: Dziennik Kujawski nr 117 z 26.V.1909 r.
• Wczorajszy więc wyborczy w Żninie. W: Dziennik Kujawski nr 127 z 8.VI.1909 r.
• Księga Zgonów USC w Inowrocławiu poz. 492/1948.
• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.

Bolesław Brodnicki (1865-1931)

Bolesław Brodnicki – ziemianin, herbu Łodzia. Urodzony 13 grudnia 1865 r. w Nieświatowie powiat wągrowiecki. Syn Władysława i Walerii z domu Brzeskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Wągrowcu, odbył studia rolnicze i uzyskał tytuł doktorski z argonomii. Ożeniwszy się z Mieczkowską zamieszkał na Kujawach w majętności Kołuda Wielka w pow. inowrocławskim. 

W 1897 r. wybrany został do dyrekcji Towarzystwa Rolniczego inowrocławsko-strzelińskiego, a w latach 1900-1903 pełnił funkcję sekretarza tej organizacji. Następnie został wybrany wicepatronem kółek rolniczych na terenie powiatu inowrocawskiego. Dzięki jego staraniom powstały kółka rolnicze w Pieraniu, Rycerzewie, Przybysławiu, Gniewkowie i Brudni. Wybrany został do Zarządu Głównego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Poznaniu. Na zebraniach organizacji rolniczych jego wystąpienia dotyczyły m.in. jedności polskich rolników, sądów polubownych, hodowli inwentarza roboczego, zimowego karmienia bydła, korzyści głębokiej uprawy ziemi, przyrządu do dojenia krów i wielu innych zagadnień z dziedziny uprawy i hodowli. Był zastępcą przewodniczącego Powiatowego Komitetu Wyborczego, współzałożycielem i wieloletnim prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni rolniczo-hodowlanej „Rolnik” w Inowrocławiu i członkiem Związku Ziemian. 

W 1907 r. został członkiem Zarządu Głównego Stowarzyszenia „Straż”, a w 1910 r. wszedł w skład Rady „Związku Narodowego” w Poznaniu. W czasie Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 został członkiem Powiatowej Rady Ludowej w Inowrocławiu. Po I wojnie światowej pełnił funkcję prezesa Spóki Ziemskiej i prezesa honorowego Ligi Morskiej i Rzecznej w Janikowie. Należał do Zarządu Głównego Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego w Poznaniu, Rady Nadzorczej Wydawnictwa i Drukarni „Dziennika Kujawskiego” w Inowrocławiu, Zarządu i Rady Nadzorczej Cukrowni „Kujawy” w Janikowie i cukrowniach w Pakości i Tucznie. Był opiekunem i członkiem honorowym Towarzystwa Śpiewu „Lutnia” w Janikowie i członkiem Wydziału Powiatowego w Inowrocławiu. Zmarł 4 grudnia 1931, pochowany w Ludzisku.

Źródła: http://www.geni.com/people/Boles%C5%82aw-Brodnicki-h-%C5%81odzia/6000000035739000991, H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984. http://www.sejm-wielki.pl/b/2.310.44

Spychalscy urodzeni we wsi Papros, gmina Kruszwica

Wieś Papros, zwana dawniej Paproś położona jest w powiecie inowrocławskim, gminie kruszwickiej. W tej niepozornej osadzie na świat przyszło na świat wielu działaczy społecznych i żołnierzy. Mieszkańcy wsi czynnie brali udział w I wojnie światowej i w powstaniu wielkopolskim, w rozbrajaniu niemieckich oddziałów wojskowych (1918/1919). W styczniu 1919 r. powstańcy z siekierami w rękach zdobyli budynek Urzędu Celnego w Paprosie, rozbito również pruskiego orła. W budynku Straż zaopatrzyła się w broń, po czym rozbrojono Niemców w okolicy. Wspólnymi siłami ze Strażą Ludową z Dobrego uzbrojonego karabiny maszynowe walczyli z oddziałem Grenzschutzu. Walki przeniosły się do Gniewkowa, gdzie powstańcy ze wsi Papros walczyli przy 5 Pułku Piechoty Wielkopolskiej.

Józef Spychalski¹ był rolnikiem, działaczem społecznym. Urodził się 18 marca 1892 roku w Paprosie koło Kruszwicy. Był synem Walentego i Józefy z domu Kmieć. W 1918 roku walczył na froncie zachodnim w armii niemieckiej. W listopadzie tego roku wrócił w rodzinne strony i włączył się w nurt przygotowań do Powstania Wielkopolskiego. W okresie powstania był naczelnikiem Straży Ludowej w Paprosie i z grupą powstańców uczestniczył w rozbrojeniu Heimazschutzu w Przybysławicu i okolicznych miejscowościach. W 1921 roku ożenił się z Florentyną Klichówną. W okresie międzywojennym był aktywnym członkiem Kółka Rolniczego oraz współzałożycielem i prezesem Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Pieraniu, a później sekretarzem Związku Powstańców Wielkopolskich. Okres II wojny światowej spędził na wygnaniu w miejscowości Rudniki koło Aleksandrowa Kujawskiego. W 1945 roku wrócił do Paprosa. Tu zmarł 8 kwietnia 1960 roku.

Jan Spychalski² (na pierwszej fotografii), także rolnik i syn Walentego i Józefy z domu Kmieć, urodził się w 1881 roku. Ożenił się w 1909 roku z Ludwiką Sobocińską z Ośniszczewka. Także brał udział w powstaniu wielkopolskim. Pełnił funkcję sołtysa w Paprosie, był również aktywnym członkiem Kółka Rolniczego w Pieraniu. Zmarł 20 października 1944 roku w miejscowości Ostrowąs koło Nieszawy.

Kapitan Ignacy Spychalski³ tak jak i bracia zajmował się uprawą ziemi, był żołnierzem. Urodził się 1 lipca 1894 roku w Paprosie, syn Walentego i Józefy. Podczas I wojny światowej walczył w armii niemieckiej. W grudniu 1918 roku wstąpił do 31 Pułku Piechoty we Włocławsku. Na początku stycznia 1919 roku walczył w pododdziale kapitana Zybdyra o wyzwolenie miasta Inowrocławia. Ukończył szkołę średnią w Brześciu i szkołę podchorążych w Warszawie. Awansował do stopnia porucznika. Od 1922 roku prowadził gospodarstwo rolne w Paprosie. W okresie międzywojennym był sołtysem w Paprosie, a od 1936 roku wójtem gminy Kruszwica i członkiem Sejmiku Powiatowego w Mogilnie. Poza tym był sekretarzem Kółka Rolniczego w Pieraniu, dowódcą 8 Kompanii Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w swojej gminie, przewodniczącym Rady Szkolnej w Woli Wapowskiej oraz członkiem Związku Plantatorów Buraka Cukrowego i Bractwa Strzeleckiego w Kruszwicy. Przez wiele lat pełnił funkcje komendanta Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Pieraniu oraz Wrocławiu. Walczył w kampanii wrześniowej 1939 roku. Okres okupacji hitlerowskiej spędził w oflagach jenieckich w Lubece, Sandbostel, Itzehoe i Woldenberg. Po II wojnie światowej wrócił do Paprosa. Od 1964 roku mieszkał w Inowrocławiu. Za działalność niepodległościową i społeczną został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Medalem „Zwycięstwa i Wolności” i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Za udział w powstaniu wielkopolskim, w 1973 roku awansował do stopnia kapitana. Zmarł 20 listopada 1977 roku w Inowrocławiu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

• H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII, Warszawa, 1886.
• Fotografie pochodzą z książki H. Łady, Wybitniejsi działacze...

1Jak odbyło się oswobodzenie Pierania spod jarzma pruskiego. W: Dziennik Kujawski nr 1 z 1.I.1927 r., Zebranie Towarzystwa Powstańców i Wojaków. W: Dziennik Kujawski nr 27 z 4.II.1927 r., Książeczka Wojskowa Józefa Spychalskiego wydana przez Powiatową Komendę Uzupełnień. Inowrocław 13.III.1923 r.

2Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 52 k. 239-240 Straosta do Komisariatu Obwodowego w Chełmcach z 7.VII.1923 r., Odpis skrócony aktu zgonu wydany przez USC Koneck z dnia 21.VII.1961 r.

3Akta Starostwa Strzelińskiego sygn. 7 k. 139 Starosta do Wojewody z 23.VI.1930 r. dot. opinii sołtysów., Roczna działalność Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Pieraniu. W: Dziennik Kujawski nr 23 z 28.I.1928 r., Wybór nowego wójta. W: Dziennik Kujawski nr 287 z 11.X.1936 r., Dokument mianowania na stopień kapitana. Wydany przez Ministerstwo Obrony Narodowej. Warszawa dn. 11.I.1973 r.

Przemysł radziejowski i gospodarka miasta w dwudziestoleciu międzywojennym

Radziejów w pierwszej połowie XX wieku był częścią powiatu nieszawskiego. Miasto było ośrodkiem drobnego przemysłu, handlu i rzemiosła. Ogółem działało od 80 do 117 przedsiębiorstw, sklepików i zakładów rzemieślniczych. Zakłady usługowe typu: kowal, ślusarz, blacharz, a także zajmujące się rymarstwem, kołodziejstwo, krawiectwo i zakłady szewskie. W mieście działało: 5 zakładów ślusarskich, 4 stolarskie, 20 krawiecko-odzieżowych, 5 budowlanych, 2 zegarmistrzowskie, 2 kowalskie, 4 fryzjerskie, 4 szewskie, 2 spożywcze oraz 1 blacharski, 1 poligraficzny, 1 rymarski i 1 zakład przerobu różnych materiałów. Pracowały w okolicach miasta: 2 młyny, 2 piekarnie, 12 mleczarni. Miasto posiadało oświetlenie elektryczne, dostarczane przez elektrownie Wyrzykowskiego. Był on także właścicielem wytwórni wody sodowej i łazienek. Działały w mieście również dwa przedsiębiorstwa przewozowe Migdalskiego i Staweckiego, które obsługiwały komunikacyjne linie autobusowe.

W mieście nie było większych zakładów przemysłowych, prosperowało natomiast około 12 przedsiębiorstw, które zatrudniały po kilku pracowników. Nie zabrakło w Radziejowie cechów rzemieślniczych. Jednym z nich był cech kowali, zorganizowany przez 10 rzemieślników dnia 25 lutego 1923 r. Kierownictwem zajęli się: Antoni Giżyński starszy cechu i Franciszek Skonieczny. W mieście i okolicy działał także cech rzeźniczo-wędliniarski i murarski. Ten pierwszy liczył 15 członków, a kierowali nim: B. Jastrzębski, W. Korwalski, S. Kuźmiński, W. Konopacki i S. Złotnicki. Cech murarski skupiał około 20 członków, starszym cechu był Marian Szewczykowski. Społeczność żydowska zajmowała się w mieście rzemiosłem krawieckim, szewskim i rymarskim. 

Handel w gminie skupiał się głównie na małych sklepikach i straganach, które prowadzili w większości Żydzi radziejowscy. Była to grupa zorganizowana i zrzeszona w Towarzystwo Kupców i Rzemieślników. Właściciele polskich sklepów również stworzyli własną organizację „Stowarzyszenie Kupców Polskich”, którym kierował Zarząd oddziału w Radziejowie, Zorganizowany przez: A. Ochocińskiego, J. Mętlewicza i Sowińskiego. Razem działało 117 przedsiębiorstw handlowych, z czego najwięcej prowadziło handel płodami rolnymi, trzodą chlewną i bydłem. Część sklepów zaopatrywała mieszkańców w artykułu spożywczo-kolonialne. W Radziejowie organizowane były okresowe targi i jarmarki.

W 1913 r. powstała Spółdzielnia Spożywczo-Manufakturowa. W 1924 r. spółdzielnia liczyła 413 członków, w tym 201 rolników, 110 rzemieślników, 65 robotników, 28 urzędników i 10 innych. Mieściła się przy ulicy Kilińskiego 3. W okresie kryzysu gospodarczego (1925 r.) spółdzielnia ogłosiła bankructwo. Podobny los spotkał inną działającą w mieście firmę: „Spółdzielnię Rolniczo-Handlową - Rolnik”. Oficjalnie powstała 6 marca 1923 r. zajmowała się zaopatrzeniem rolników w nawozy, maszyny i skupem płodów rolniczych. Siedziba mieściła się przy ul. Kościuszki 3. Na początku 1924 r. „Rolnik” liczył 53 członków; w późniejszych latach liczba członków sięgała 414 osób. Firma zbankrutowała w 1932 r. w wyniku zadłużenia. 

W roku 1934 r. podjęto próby zorganizowania nowej spółdzielni służącej rolnikom z okolic Radziejowa. Inicjatywę podjął zarząd Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” w Kruszwicy. Postanowiono utworzyć filię spółdzielni w Radziejowie. Poprawiająca się sytuacja gospodarcza kraju sprzyjała w rozwoju nowej spółdzielni w mieście, której obroty stale rosły. Spółka zawdzięczała sukces znakomitemu kierownictwu kruszwickiemu, które systematycznie kontrolowało gospodarkę filii. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r., spółka przeszła w ręce niemieckie.

W Radziejowie działała także Kasa Stefczyka, już od 1926 r. Jednak i tej placówki spółdzielczej, której rozwój opierał się wyłącznie na własnym kapitale, nie ominął kryzys.

Podsumowując, kryzys gospodarczy w Polsce i na świecie, a także utrzymujące się bezrobocie oraz przeludnienie wsi radziejowskiej, zahamowało rozwój gospodarczy w Radziejowie, w okresie międzywojennym. Szansą dla miasta miało być utworzenie siedziby powiatu. Akcję podjęto w 1938 r. na specjalnie zwołanym zebraniu. Stu członków i delegaci z Kruszwicy, wyłonili delegację do wojewody warszawskiego i premiera Felicjana Sławoj-Składowskiego w sprawie przywrócenia siedziby starostwa powiatu nieszawskiego w Radziejowie. Jednak w 1938 r. powiat został włączony do województwa pomorskiego, ze stolicą w Toruniu, co przekreśliło plany mieszkańców o poprawie życia miasta i okolic.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: „Rolnik Nieszawski”, 34/1930; „Głos Nieszawski”, 36/1933, s. 2; 52/1933; 4/1934; Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku, Starostwo Powiatowe Aleksandrowskie, sygn. 153, k. 21, Według spisu ludności z dnia 1.10.1939 r., Bydgoszcz; Skorowidz gmin Rzeczypospolitej, Warszawa 1933, s. 17, s. 17, tabl. nr 3; Wykaz zaludnienia i obszaru miast i gmin powiatu nieszawskiego „Głos Nieszawski”, 5/1936; Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 r. Budynki, Warszawa 1928; „Głos Nieszawski”, 4/1934, s.6; Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1982, artykuł Z. Pawluczuk, Lata 1918-1939, Obszar-Ludność-Gospodarka, Bydgoszcz 1982. Fot. www.radziejów.edu.pl