Izbica Kujawska po powstaniu styczniowym

Po powstaniu styczniowym Izbica Kujawska stała się siedzibą gminy i sądu gminnego. Wchodziła wówczas w skład powiatu kolskiego guberni kaliskiej. Nastąpił rozwój gospodarczy i Izbica powiązała się silnie ze wsią. Powstały warsztaty sukiennicze, fabryka octu i tasiemek. Zwiększała się również liczebność mieszkańców. Zmniejszyła się liczba ewangelików, a do miasta przybywała ludność żydowska, która niemal zrównała się liczebnie z ludnością polską.

Dominującą rolę w gospodarce zaczął odgrywać handel lokalny, podupadać zaczęło natomiast sukiennictwo ze względu na konkurencję masowej produkcji przemysłowej.

Jak wynika ze źródeł, w osadzie istniał urząd i sąd gminny, szkoła początkowa, synagoga i stacja pocztowa. Ulice nie były wybrukowane. W osadzie znajdowało pracę dwóch lekarzy. Odbywało się sześć jarmarków. W 1912 r. wybudowany został przy ul. Narutowicza kościół w stylu neogotyckim oraz tzw. „pastorówka’. Wodzyńscy, ufundowali w 1906 r. kaplicę dobudowana do świątyni katolickiej od strony północnej.

W okresie I wojny światowej działał w Izbicy dyliżans konny kursujący na linii Włocałwek-Koło. W czasie „wielkiej wojny” izbica podporządkowała się władzy niemieckiej – komendantura wojskowa w Kole. Na chłopów nałożono obowiązek dostarczania dużych ilości zboża na potrzeby wojska. Nakazano zamknięcie młynów i wiatraków znajdujących się w Izbicy i okolicy, a młynarzom polecono odstawić nadwyżki z magazynów zbożowych. Okupant niemiecki przeznaczył również dzwony kościelne na cele militarne.

W Izbicy znajdowało się wówczas 64 sklepów: 23 kolonialne, 13 z łokciowizną i galanteria, 3 spożywcze, 3 obuwnicze. Działało: 5 piekarni, pięć sklepów mięsnych, cukiernia i 2 restauracje. Pod koniec I wojny światowej Izbica liczyła 4800 mieszkańców, w tym 3025 Żydów.

W tym tez okresie wybudowano kolejkę wąskotorową łączącą Włocławek z Kołem i Sompolnem. Podjęto również budowę drogi brukowej łączącej Włocławek z Kołem. Okoliczni rolnicy zwozili kamień na jej budowę.

Opracowanie Bartłomiej grabowski, źródła: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1883, s. 329-331; Krótka monografia wszystkich miasta, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, oprac. L. De Verdmon Jacques, Warszawa 1902, s. 74; kronika Sp nr 2 w Izbicy Kujawskiej, s. 15; M. Kosman, Izbica Kujawska – przeszłość i teraźniejszość, „Rocznik Wielkopolski Wschodniej”, Poznań 1974, s. 36; J. Hederych, Izbica Kujawska na przełomie XIX i XX w., [w:] zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, Włocławek 1998.

Gniewkowo w XVI wieku

W dniu 16 kwietnia 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał miastu przywilej organizowania w każdy poniedziałek targu oraz trzech jarmarków rocznie.

Na skutek pożarów, przywilejem z dnia 24 marca 1507 r. Gniewkowo zostaje na 8 lat zwolnione od wszystkich podatków na rzecz państwa.

Z tego samego powodu Zygmunt Stary zwalnia mieszczan od podatku na lat siedem oraz przywilejem z dnia 7 lipca 1563 r. ponownie na lat osiem.

Zygmunt II August wydal przywilej z 8 lutego 1569 r. na mocy którego mieszczanie uzyskali prawo zamiany pastwisk na grunta orne oraz budowy spichlerzów nad Wisłą. 

Największą klęską dla miasta w XVI w. był pożar w 1582 r., w którym spłonęło 54 domostw i 5 browarów.

Wyremontowano kościół parafialny i odnowiono przytułek dla ubogich zwany szpitalem oraz szkołę parafialną. Pierwszy zapis o szkole pochodzi z 1578 r., w protokole wizytacyjnym parafii gniewkowskiej – wzmianka, że przy kościele istniała szkoła parafialna, a jej rektorem był miejscowy proboszcz. Następne wzmianki pochodzą również z wizytacji, z lat 1582 i 1592. 

Gniewkowo w tym okresie było ośrodkiem starostwa niegrodowego – pozbawionego praw sądowych. Siedzibą starosty był położony w pobliżu dwór. Do starostwa gniewkowskiego w tym okresie należały: miasto Gniewkowo, folwark Gniewkowo, folwark Niemojewko oraz osada młyńska Jarki. 

Obszar starostwa gniewkowskiego pokryty był lasami, w których drzewo zaopatrywali się mieszkańcy miasta i okolicznych wsi.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Zapomniany cmentarz w Kruszy Zamkowej

Dzisiejsze Mątwy są dzielnicą przemysłową Inowrocławia. Przed wybuchem II wojny światowej Mątwy były cichą, spokojną i nieliczną wsią. Wybudowanie cukrowni w 1879 r. oraz fabryki sody w latach 1881-1882 stało się motorem do rozwoju osady. Jednym z inicjatorów budowy mątewskiej cukrowni był Johann Eduard Nehring, dawny właściciel Niemojewka i Kruszy Zamkowej. W Kruszy Zamkowej znajdował się cmentarz rodziny Nehring. Do dzisiejszych czasów niewiele zachowało się nagrobków, a sam cmentarz od zakończenia II wojny światowej popada w ruinę.

Wśród rozbitych i zarośniętych bujną fauną notecką nagrobków umiejscowiony jest krzyż z niemieckimi inskrypcjami. Na jego froncie widnieje fragment Psalmu 90:

„Unser Leben währet siebenzig Jahre, und wenn’s hoch kommt, so sind’s achtzig Jahre; und wenn’s köstlich gewesen ist, so ist’s Mühe und Arbeit gewesen.”

„Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt

lub, gdy jesteśmy mocni, osiemdziesiąt;

a większość z nich to trud i marność:

bo szybko mijają, my zaś odlatujemy.”

Z drugiej strony krzyża czytamy fragment z Mądrości Syracha:

„Denn des Vaters Segen baut den Kindern Häuser, aber der Matter Fluch reißt sie nieder.”

„Chwała dla każdego człowieka płynie ze czci ojca,

a matka w niesławie jest ujmą dla dzieci.”

Ród Nehring nie doczekał się do tej pory większej publikacji. Jest wzmiankowany w artykułach, w mediach, czy monografiach. Leon Nehring ufundował w roku 1931 parafii katolickiej w Mątwach trzy dzwony nazwane imionami jego córek: Celina, Maria, Rita.

Przy północnej stronie cmentarzyka znajduje się płyta z napisem: Oto w 1912 r. Krusza Zamkowa przeszła w ręce hrabiego Karla Antona Cordsa, męża Klary Marii Nehring (córki Johanna Eduarda). Na cmentarzyku znajduje się także grób hrabiego.

Na cmentarzu znajdujemy również grób Paula Nehringa. Paul Otto Julius Nehring urodził się 18.06.1859 r., zmarł 29.12.1911 r. Od 1905 r. do śmierci był właścicielem Kruszy Zamkowej. Na pierwszy rzut oka jego grób nie wyróżnia się niczym szczególnym. Półokrągła płyta z miejscem oraz datą urodzin i śmierci, poniżej wyrzeźbiona gałązka oliwna to grobowiec dziedzica Kruszy Zamkowej. Wyryto także trzy wizerunki: konia, skrzyżowanych mieczy oraz męskiej twarzy. Możliwe, że owe ryty zostały sporządzone w późniejszym czasie.

Źródło: M. Matyjasik, artykuł pt. Cmentarz właścicieli Kruszy Zamkowej, w Memento, z 13.08.2015 r.

Z historii świątyń w Pakości

Pakość – parafia pw. św. Bonawentury

Początki kościoła św. Jakuba sięgają przełomu XII i XIII w. Pierwsza wzmianka o tym kościele pochodzi z 1243 r. Przetrwał on do 1760 r. Drugi kościół Nawiedzenia NMP powstał w 1521 r. Spalił się wraz z zabudowaniami w roku 1684. Odbudowano go, ale już pod wezwaniem Zwiastowania NMP. Z czasem popadł w ruinę i wskutek rozporządzenia władz pruskich został rozebrany w 1787 r. W 1796 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła parafialnego pw. św. Jakuba. Niestety budującą się świątynia została zniszczona przez pożar w roku 1797.

Na terenie parafii istniała kaplica Ducha Świętego, wzmiankowana w 1608 r. Spaliła się na początku XVIII w. Obecny kościół św. Bonawentury jest budowla poklasztorną, pochodzącą z roku 1631. Zbudowany został przez OO. Reformatorów na starych murach zamku. Konsekrował go bp Andrzej Gembicki w 1637 r. Kościół rozbudowano i powiększono w latach 1763-1769. Obecna świątynia zbudowana jest w stylu barokowym, ale wnętrze kościoła posiada styl rokokowy.

Do ciekawych zabytków parafii należą: ołtarze, figura z drzewa lipowego (VII w.), obraz malarza Bartłomieja Strobla z 1647 r. pt. „MB z Dzieciątkiem Jezus adorowana przez św. Bonawenturę i św. Ludwika de Valoris”, barokowy krucyfiks (XVII w.), monstrancja (XVIII w.), pacyfikały (XVII i XVIII w.), ornaty (XVIII w.) i mosiężny kociołek na wodę (XVIII w.). Kalwaria Pakoska (25 barokowych kaplic) wybudowanych w 1643 r.

Do kościoła przylega klasztor, wybudowany w tym samym czasie co kościół. Ze względu na remont postawiono nowy dom, który służy jako plebania.

Księgi metrykalne sięgają 1684 r. - ochrzczonych, a małżeństw 1744 r., zaś zmarłych spisane są od 1685 r. Do parafii należą ulicę: Barcińska, Błonie, Dworcowa, Fabryczna, Grobla, Hankiewicza, Inowrocławska, Św. Jana, Jankowska, Krótka, Kwiatowa, Leszczyńskiego, Lipowa, Łazienkowa, Mieleńska, Mikołaja, Mogileńska Osiedle, Mogileńska – domki, Nadnotecka, Ogrodowa, Polna, Powstańców Wielkopolskich, Radłowska, część Rozjazd, Różana, Rynek, Słoneczna, Szeroka, Szkolna, Śluza, Topolowa, Żabia i miejscowości: Jankowo, Ludwiniec, Łącko, Radłowo, Rybitwy i Wielowieś.

proboszczami po wojnie byli: ks. Lucjan Berger 1945-1949; ks. Kazimierz Kaczmarskiewicz 1949-1971; o. Klaudiusz Grześczak 1971-1977; o. Tadeusz Goj 1977-1991; o. Gabriel Kiliński 1991. Parafia liczy około 6900 wiernych, święto patronów przypada na 15 lipca i 8 grudnia, a adoracja odbywa się 6 czerwca. Cmentarz parafialny został założony w połowie XIX w.

Pakość – Kalwaria – parafia pw. Pana Jezusa ukrzyżowanego i MB Bolesnej

Początkowo w 1967 r. został ustanowiony ośrodek duszpasterski. Parafia została erygowana przez kard. Stefana Wyszyńskiego 6 listopada 1975 r. Na jej terenie znalazł się kościół wzniesiony w 1661 r., a konsekrowany w 1691 r. Świątynia ta jest ściśle związana z Kalwarią Pakoską. Restauracji została poddana w 1725 i 1971 r.

Zbytki: dwa boczne ołtarze (XVII w.), monstrancja, kielichy i relikwiarze – Krzyża Św., św. Franciszka z Asyżu i św. Antoniego Padewskiego. Plebania pochodzi z końca XVIII w.

Księgi metrykalne spisywane od 1967 r. Proboszczowie po 1945 r.: o. Leon Wojsyk 1967-1968; o. Aureliusz Gęstwa 1968-1971; o. January Wolnik 1971-1976; o. Klaudiusz Grześkowiak 1976-1977; o. Konstanty Saternau 1977-1982; o. Edmund Rutkowski 1982-1988; o. Apoloniusz Kida 1988-1989; o. Anatol Makosz 1989-1991; o. Mariusz Krakowiak 1991-1993; o. Sylweriusz Dunst 1993; o. Gabriel Kiliński 1997-2003, o. Urban Tadeusz Pudełko OFM 2003 r.

Parafia liczy około 900 wiernych, święto patronalne przypada na 3 maja i 14 września, a adoracja odbywa się 4 października. Parafia składa się z ulic: część Barcińska, Cmentarna, Kasprowicza, Krzyżanowskiego, Pałucka, Przybyszewskiego, Radłowska, 21 Stycznia, 600-lecia, Kard. St. Wyszyńskiego, oraz miejscowości: Borównia, Ludkowo-Parcele, Mielno, część Radłowo.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005.

Wronowy – parafia pw. św. Ignacego Loyoli

Parafia erygowana została w 1933 r. kościół murowany, zbudowany w 1933 r., w stylu neoromańskim, bez wieży. Kościół konsekrowany 28 czerwca 1964 r. Plebania została postawiona w 1938 r. Księgi metrykalne ochrzczonych pochodzą z 1933 r., a małżeństw i zmarłych prowadzone od 1934 r. Proboszczami po 1945 r. byli: ks. Józef Jabłoński 1945-1953; ks. Jan Kordek 1953-1957; ks. Ignacy Wachowiak 1957-1958; ks. Czesław Wieczorek 1958-1985; ks. Jan Trojanowski 1985 r. Parafia liczy około 700 wiernych, święto patrona obchodzi w św. Ignacego Loyoli, a adoracja odbywa się 26 czerwca. W granicach parafii znalazły się miejscowości: Budy, Kijewice, Mirosławice, Młyny-Wybudowanie, Proszyska, Radunek, Witkowo, Wycinki, Wronowy i Żółwiny. Cmentarz został założony w 1934 r. Przy parafii działają: Chórek i Ruch Kościoła Domowego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. mapio.net

Gniewkowo w wieku XVII-XVIII

Gniewkowo w XVII-XVIII w. wchodziło w skład województwa inowrocławskiego. Inowrocław, jako stolica województwa, weszła w wiek XVII z dorobkiem: miast 10, ludzi w nich mieszkających 9.400, wsi 291, ludzi 31.000.

Inowrocław posiadał zamek obronny, murowany z rowem i dwoma walami obwiedziony. Istniał także klasztor franciszkański. Gniewkowo w tym okresie było małym miastem. 

Miasto zamieszkiwało 9 komorników (chłopi odrabiający pańszczyznę pieszą), 8 rzemieślników i prasoł (osoba zajmująca się handlem solą). Do miasta należały dwa młyny: wietrzny w mieście i w Jarkach na strudze. Podatki, tak w naturze jak i w gotówce, płacono do zamku.

Do miasta Gniewkowa należał również folwark gniewkowski, na którego zabudowę składało się: budynek (dwór), zabudowania czeladnicze, browar, młyn koński i stajnie na dwanaście koni. Folwark był dzierżawiony (wg. Zenon Guldon). 

Dnia 4 czerwca 1629 r. w wyniku pożaru w Gniewkowie spłonęło 48 domów mieszkalnych, 18 gościńców, 4 browary, 10 stodół, dom szpitalny i ratusz wraz z zegarem, który stał na rynku. 

W czasie wojen polsko-szwedzkich, miasto Gniewkowo było zobowiązane do utrzymania przechodzących lub stacjonujących wojsk. Większe jednostki wojsk polskich i szwedzkich przez ziemię kujawską przeszły kilkakrotnie. 

Pożary i rabunki doprowadziły do upadku miasta. W 1659 r. w mieście były tylko trzy domy oraz czterech rzemieślników. Rok później liczba domostw się zwiększyła.

Również wojna północna nie oszczędziła Gniewkowa. Utrzymywanie wojska w mieście wiązało się z płaceniem dodatkowych podatków przez mieszkańców.

Po wojnie północnej w roku 1765, miasto liczyło 300 mieszkańców. W rejonie Gniewkowa powstało kilka nowych osad: Dąbki, Glinno Małe i Zajezierze.

Od 1772 r. Kujawy, w tym i Gniewkowo znajdują się pod zaborem pruskim. 

W 1821 r. dekanat gniewkowski przydzielono do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Piotrków Kujawski w 1860 r. - na podstawie opisu statystycznego

Miasto Piotrków (w 1860 r. miejscowość nie nosiła jeszcze przymiotnika Kujawski) znajdowało się w guberni warszawskiej, powiecie włocławskim, okręgu sądowym radziejowskim, dekanacie radziejowskim, parafii rzymskokatolickiej. W osadzie znajdowała się również bożnica – Okręg Wyznania Mojżeszowego Piotrków.

Piotrków założony został na zasadzie przywileju nadanego przez Augusta III, króla polskiego, w dniu 24 listopada 1730 r. nadanego na żądanie Bartłomieja Głębockiego, podkomorzego brzesko-kujawskiego, dziedzica wsi Piotrkowa.

Właściciele Piotrkowa przed erygowaniem miasta podzieli dobra na dwie części – byli to dwaj bracia, jeden ze swojej części utworzył miasto, drugi przeznaczył swoją część na kościół parafialny.

Mieszkańcy miasta z placów pod zabudowaniami opłacali dziedzicowi dóbr Piotrkowa czynsz z każdego placu od rs. 3 kop. 60 do rs. 4 kop. 50 – robocizny. Prawo propinacji, pobór targowy i jarmarczny należał do dziedzica miasta. Dominium divectrum należało do osoby prywatnej Wiel. Józefa Lasockiego, dziedzica.

Miasto zbudowane zostało na wzgórzu, w okolicy nie było lasów, jak podaje opis - miejscowość była zdrowa (z pewnością chodziło o epidemię, które dotykały wówczas mieszkańców Kujaw). Piotrków leży w odległości dwóch wiorst od linii demarkacyjnej odgraniczającej Prusy od Królestwa. Położenie pospolite, pod względem zdrowia dobre, ale co do podspecyfiki żadnego wdzięku nie przedstawiające – podawał opis statystyczny z 1860 r.

Przez miasto nie płynęła żadna rzeka. Najbliższa znajdowała się Wisła w punkcie miasta Włocławek, o wiorst 35; przez miasto nie przechodził: trakt bity i pocztowy – najbliższy przechodził przez Koło w powiecie konińskim. Okolica posiadała piaszczysty grunt. Do najbliższej stacji pocztowej w mieście Radziejów było 7 wiorst, do miasta Sompolna 14, Skulsk 14, Osięcin 18, Lubrańca 20, a Izbicy 21. Do Warszawy 195 wiorst.

Miasto graniczyło z folwarkiem Piotrków i probostwem Piotrków. W obrębie miasta znajdowało się 15 morgów, poza obrębem miasto nie posiadało gruntów. Posiadacze domów mieli tylko piece i małe ogrody. Nie było rolników mieszczan. Pod siedzibami było 7 mórg, pod kościołem i cmentarzami grzebalnymi 3 morgi, pod placami i ulicami 4 morgi.

Miasto nie posiadało folwarków, gruntów, łąk, pastwisk, lasów, zarośli, stawów, ani jezior.

Liczba mieszkańców Piotrkowa wynosiła w 1815 r. - 541, od 1816 do 1823 r. - 593, od 1824 do 1836 r. - 628, od 1837 do 1845 r. - 659, od 1846 do 1850 – 676, od 1851 do 1855 r. - 688, od 1856 do 1859 – 721 osób. Ludność utrzymywała się głównie z rzemieślnictwa, handlu i wyrobnictwa. Żydzi utrzymywali się również z handlu – głównie z przemycania towarów – jak było w opisie z 1860 r.

W Piotrkowie w 1860 r. zamieszkiwało 351 mężczyzn i 370 kobiet (721 Polaków). Podług wyznań: katolików 38, ewangelików 8, starozakonnych 675. Podług profesji i zatrudnienia: księży katolickich – 2, rabinów żydowskich – 1, urzędników – 2, nauczycieli rządowych – 1, szewców – 12, krawców – 29, garbarzy – 1, fabiarzy – 1, kołodziejów – 1, kowali – 2, mularzy – 3, młynarzy – 3, piekarzy – 7, płócienników – 1, rzeźników – 3, szklarzy – 2, stolarzy – 2, kupców – 1, kramarzy i handalarzy – 28. ogólnie utrzymywano się w Piotrkowie z rzemiosła i handlu, kramarszczyzny zbożem, wełną i drzewem.

Liczba domów mieszkalnych: murowanych 46, jednopiętrowych 1, drewnianych parterowych 9; Kościół parafialny 1; zajazd 1 i jedna karczma. Wymienione zabudowania były ubezpieczone w Towarzystwie Ogniowym na rs. 22.890.

W 1860 r. w Piotrkowie istniały ulice: Rynek, Senatorska, Kościelna, Dworska, Jurska, Włocławska, Krótka, przy ul. Kościelnej znajdował się kościół murowany, a przy ul. Jurskiej, bożnica żydowska z murem pruskim pod dachówką. W niektórych miejscach był ułożony bruk kosztem prywatnych właścicieli. Miasto nie posiadało kanałów odpływowych.

W mieście od dawnych czasów działał jeden cech rzemieślniczy – szewski. Jarmarków w mieście Piotrkowie odbywało się 6: w poniedziałek po Trzech Królach, w poniedziałek po 1-szej niedzieli postu, w piątek przed Kwietną Niedzielą, w poniedziałek po Wniebowstąpieniu Pańskim, w poniedziałek po św. Jakubie, w poniedziałek po św. Mikołaju. Targi uprzywilejowane były w każdą niedzielę, ale nie odbywały się. Na jarmarkach przedmiotem handlu była trzoda chlewna z okolicznych wsi i miasta, statki bednarskie, produkty stolarskie, szewskie i kramarszczyzna. Wartość sprowadzanych na jarmarki przedmiotów wynosiła rocznie około 6 tys. rubli.

W Piotrkowie znajdowały się budynki: Magistrat Miejski, Przykomorek Celny i Nadzorca Straży Granicznej. Istniała również szkoła elementarna, a także szynk wódki i piwa. Naczelnik Powiatu Włocławskiego sporządzając opis statystyczny Piotrkowa z 1860 r. rozwój miasta upatrywał w handlu z Inowrocławiem. Nadmienił, że potrzebna będzie droga „trakt bitny polepszy interes Piotrkowa...” Z opisu wnioskujemy, że miasto nie posiadało działalności rolniczej i przemysłowej. Brak zbiorników wodnych wykluczał rybołówstwo, a brak gruntów rolnych rolnictwo. Piotrków nie posiadał fabryk. Większość mieszkańców utrzymywała się zatem z wyrobnictwa i handlu towarowego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie Opisu statystycznego miasta Piotrkowa spisanego dnia 2/14 czerwca 1860 r., a także artykuł: M. Gruszczyńska, Opis statystyczny Piotrkowa Kujawskiego z 1860 r. [w:] Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX 2., tom. 12, Włocławek 1998; Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, zespół akt: Komisja Woj, Mazow. I Rząd Gubernialny Warszawski, lata 1793-1914, sygn. 4301; M. Borucki, Ziemia kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym i statystycznym, Włocławek 1882; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1887, t. VIII; Miasta polskie w tysiącleciu, Wrocław-Warszawa- Kraków 1965, t. I.

Z historii świątyń w Barcinie

Barcin – parafia pw. św. Jakuba Większego

Pierwszy kościół drewniany pw. św. Wojciecha i Mikołaja, który stał na Wzgórzu św. Wojciecha spłonął. Obecny kościół został zbudowany z cegły w 1901 r. konsekrowany przez kard. Stefana Wyszyńskiego 16 czerwca 1950 r.

Plebania i Dom Katolicki zostały wybudowane w 1930 r. mieszkały w domu siostry Elżbietanki. Księgi metrykalne ochrzczonych prowadzone są od 1887 r., małżeństw od 1920 r., a zmarłych od 1947 r.

proboszczami po 1945 r. byli: ks. Bogdan Bolz; 1945-1957 ks. Bogdan Pelz; ks. Feliks Siebers 1957-1967; ks. Leon Plutowski 1968-1980; ks. Rajmund Kołodziejczak 1980 r. parafia liczy około 2800 wiernych, swoje święto obchodzi 25 lipca, a adoracja odbywa się 21 listopada. Parafia obejmuje ulice: Dąbrowiecka, Kasztanowa, Kościelna, Łąkowa, Marchlewskiego, Mostowa, Pl. I Maja, Podgórna, Powstańców Wielkopolskich, 4 Stycznia, Wioślarska, św. Wojciecha, Wyzwolenia oraz miejscowości: Barcin Wieś, Dąbrówka Barcińska, Józefinka, Julianowo, Knieja, część Mamlicza, Pturek i część Zlotowa.

Cmentarz parafialny został założony w II połowie XIX w. przy parafii działają organizacje: Żywy Różaniec Matek i Ojców; Stowarzyszenie Wspierania powołań Kapłańskich; Koło Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego o Zespół Charytatywny.

Barcin – parafia pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego

Parafia została erygowana przez kard. Józefa Glempa 1 grudnia 1982 r. Dotąd Służba Boża sprawowana była w tymczasowej kaplicy, poświęconej w 1983 r. Nowo wybudowany kościół parafialny został uroczyście poświęcony przez abpa Henryka J. Muszyńskiego w 25 rocznicę pierwszej pielgrzymki Ojca Świętego Jana Pawła II do Ojczyzny, w dniu 20 czerwca 2004 r.  

Parafia posiada nową plebanię. Księgi metrykalne prowadzone są od 1983 r. Pierwszymi proboszczami parafii byli: ks. Pytlik; ks. Zbigniew Maruszewski i ks. Bronisław Wiśniewski. Parafia liczy około 7300 wiernych, swoje święto obchodzi 14 października, a adoracja odbywa się 30 czerwca. 

Do parafii należą ulice: Artylerzystów, Dworcowa, Kasprowicza, Kochanowskiego, konopnickiej, krotoszyńska, Lotników, Mickiewicza, mogileńska, Orzeszkowej, Pakoska, Polna, Reymonta, Sienkiewicza, Słowackiego, Wojska Polskiego oraz miejscowości:Krotoszyn, Sadłogoszcz i Wolice Dolne. Przy parafii działają: Matki Różańcowe; ojcowie Różańcowe; Ruch „Światło-Życie”; Ruch Szensztacki; Towarzystwo Św. Wojciecha.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005.

Młodzieżowa Armia Krajowa - Nadzieja w Mątwach

Inowrocław obchodził 1 marca 2016 r. Narodowy Dnień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. W Saloniku Literacko-Artystycznym w tym roku, prezydent Miasta Inowrocławia dokonał uroczystego otwarcia wystawy „Kujawy Walczą”, poświęconej konspiracji młodzieżowej po II wojnie światowej w Inowrocławiu i powiecie inowrocławskim.

Wystawa została przygotowana przez Bibliotekę w oparciu o materiały pochodzące z zasobu archiwalnego Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Bydgoszczy.

W Saloniku zaprezentowano charakterystyki nielegalnych organizacji, wybrane dokumenty ze sprawozdań Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Inowrocławiu oraz dokumenty z akt w sprawie za przynależność do konspiracji.

Gościem wernisażu był Mirosław Sprenger – pracownik Oddziałowego Biura Edukacji IPN w Bydgoszczy, który w kilku słowach przedstawił problematykę dotyczącą młodzieżowego podziemia. Wystawa przyciągnęła liczne grono odbiorców. Jednym z nich był Jerzy Doliński, który 69 lat temu został zatrzymany i katowany przez funkcjonariuszy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Inowrocławiu za przynależność do tajnej organizacji „Nadzieja”.
Wystawę pod honorowym Patronatem Prezydenta Miasta Inowrocławia oglądać można było do 29 marca 2016 r. w Saloniku Literacko-Artystycznego w godzinach jego otwarcia.

W Młodzieżowej Armii Krajowej służył Jerzy Stanisław Doliński, syn Henryka i Marty. Urodził się w Szymborzu 11.02.1933 r. Był rozpracowywany przez aparat bezpieki. Jego dane znalazły się w teczkach rozpracowywanych aparatu bezpieki. Dziś są one w posiadaniu Instytutu Pamięci Narodowej.

Rozpracowanie nazwano Obiektowym [w skrócie RO], dotyczyło rozpracowania organizacji konspiracyjnych z okresu okupacji oraz środowiska wileńskiego AK na terenie pow. inowrocławskiego przez Ref. III PUBP w Inowrocławiu, m.in. „Polskiej Armii Powstańczej - AK” (RO „Wojacy”), „Tajnej Armii Powstańczej” (RO "Bohaterzy"). Sprawy połączono pod sygnaturą archiwalną 263/IV. Jerzy Doliński występuje w aktach jako członek nielegalnej organizacji „Młodzieżowa Armia Krajowa” na terenie Inowrocław-Mątwy oraz w wykazie osób aresztowanych z terenu Inowrocławia w 1946. Znajdował się w zainteresowaniu Ref. V PUBP Inowrocław.

Jerzego Dolińskiego oskarżonego z art. 87 w zw. z art. 86 ust. 2 KKWP i art. 257 ust. 1 KK. dotyczącego nielegalnej organizacji Młodzieżowa Armia Krajowa „Nadzieja” działającej na terenie Inowrocławia-Mątwy. Rozpracowywanie organizacji prowadził Ref. V i Ref. III PUBP w Inowrocławiu. Doliński do organizacji należał od maja 1950 r. do 12.01.1951 r. (do dnia zatrzymania), występował pod pseudonimem „Hanka”. Pełnił funkcję sekretarza, "redagował i kolportował ulotki, prowadził działalność o charakterze antypaństwowym" („malował wrogie napisy na murach”, „zrywał flagi narodowe” oraz „portrety dostojników państwowych”). Dnia 11.01.1951 r. został zatrzymany. W dniu 23.01.1951 tymczasowo aresztowany w Więzieniu Karno-Śledczym w Inowrocławiu. W kolejnych miesiącach 1951 r. przesłuchiwany.

Jerzy Doliński w związku z działalnością w latach 1950-1951 w nielegalnej organizacji Młodzieżowa Armia Krajowa - "Nadzieja", w której pełnił funkcję sekretarza, kronikarza oraz archiwisty, został oskarżony przez Wojskową Prokuraturę Rejonową w Bydgoszczy o "czynienie przygotowań do zmiany przemocą istniejącego ustroju państwa", o "kolportowanie ulotek o treści antypaństwowej", sporządzanie "wrogich napisów na murach budynków, zrywanie flag narodowych i portretów dostojników państwowych". Dnia 28.07.1951 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Bydgoszczy skazał w/w na karę "3 lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 1 roku i przepadek całego mienia". Następnie 17.12.1952 r. na mocy amnestii z dn. 22.11.1952 r. został zwolniony z więzienia. W dniu 1.02.1965 r. nastąpiło "zatarcie skazania" przez Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy.

W Sprawie Agenturalnego Sprawdzenia [SAS] Akta dot. grupy osób podejrzanych o przynależność do organizacji młodzieżowej, działającej na terenie Inowrocławia. J. Doliński występuje jako skazany za przynależność do "Młodzieżowej Armii Krajowej".

W Charakterystyce dotyczącej organizacji Młodzieżowa Armia Krajowa "Nadzieja" działającej na terenie Inowrocławia. J. Doliński występuje w aktach jako członek oraz sekretarz organizacji, "działał przeciwko ludowemu ustrojowi Państwa Polskiego oraz przeciwko przyjaźni Polski ze Związkiem Radzieckim".

Do Młodzieżowej Armii Krajowej należał również inowrocławianin Stefan Nowak (ur. 14.08.1933 r., syn Teofila i Rozalii). Był rozpracowywany przez aparat bezpieki. Jego dane z znalazły się teczkach rozpracowywanych. Dziś są one w posiadaniu Instytutu Pamięci Narodowej.

Akta śledztwa prowadzonego w okresie 12.01.1951 - 12.05.1951 r. w sprawie organizacji "Młodzieżowa Armia Krajowa-Nadzieja" działającej od sierpnia 1950 do stycznia 1951 na terenie Mątew, pow. inowrocławski prowadził aparat bezpieki. Stefan Nowak był członkiem organizacji od listopada 1950, posługiwał się pseudonimem "Zocha", brał udział w zebraniach organizacyjnych, sporządzał i kolportował ulotki o "treści antypaństwowej", zrywał portrety dostojników państwowych, malował napisy "precz z komunizmem" na murach na terenie Mątew. 12.01.1951 poddany rewizji osobistej i zatrzymany. Postanowieniem Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Bydgoszczy z 23.01.1951 r. tymczasowo aresztowany i osadzony w areszcie w Inowrocławiu. Kilkakrotnie przesłuchiwany.

Stefan Nowak został oskarżony o to, że w Inowrocławiu-Mątwy, usiłował przemocą zmienić istniejący ustrój Państwa Polskiego, a to w ten sposób, że należał do nielegalnej organizacji występującej pod nazwą „Młodzieżowa Armia Krajowa-Nadzieja” pełniąc w niej funkcję członka grupy wykonawczej, występował pod pseudonimem „Zocha” i w ramach swojej działalności brał udział w trzech zebraniach konspiracyjnych, kolportował ulotki o treści antypaństwowej i sporządzał wrogie napisy na murach, a nadto brał udział w zrywaniu portretów dostojników państwowych, gablotki Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i flag narodowych.

Dnia 26.06.1951 bezlitosna Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Bydgoszczy zatwierdziła akt oskarżenia przeciwko Stefanowi Nowakowi. Sąd Rejonowego w Bydgoszczy skazał Stefana Nowaka na karę 2 lat więzienia z utratą praw publicznych i honorowych praw obywatelskich na okres 1 roku oraz przepadek całego mienia. 02.08.1951 r. ww. wniósł do Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie skargę rewizyjną z wnioskiem o obniżenie wymierzonej kary oraz uchylenie kary przepadku mienia. Najwyższy Sąd Wojskowy w Warszawie (Sn.Odw.S.2073/51) 31.08.1951 r. postanowił skargi nie uwzględniać. Dnia 20.11.1952 r. WPR w Bydgoszczy postanowiła Nowaka zwolnić warunkowo z reszty odbywania kary. 27.05.1967 nastąpiło "zatarcie skazania" przez Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy.

Akta administracyjne Raporty dzienne oraz sprawozdania miesięczne, tablice statystyczne Ref. Śledczego PUBP Inowrocław za rok 1951. S. Nowak figuruje w "Sprawozdaniu miesięcznym z pracy referatu śledczego PUBP w Inowrocławiu za miesiąc luty 1951 r." sporządzonym 28.02.1951 i dot. likwidacji nielegalnej organizacji "MAK" oraz w "Raporcie z pracy ref. śledczego PUBP w Inowrocławiu za okres od dn. 1-10 marca 1951 r., od 1 - 10 kwietnia", jako przesłuchiwany w charakterze podejrzanego o przynależność do "MAK-u".

Akta administracyjne Telefonogramy Szefa WUBP do MBP dot. "wrogiej działalności" na terenie woj. bydgoskiego za 1951. Stefan Nowak figuruje w meldunku sytuacyjnym Szefa WUBP w Bydgoszczy nr 09/51 do Ministra Bezpieczeństwa Publicznego dot. likwidacji przez Wydz. V PUBP Inowrocław organizacji "Młodzieżowa Armia Krajowa-Nadzieja", której był członkiem. Materiały o sygn. 22 S/51 zmikrofilmowano 24.04.1985.

Akta administracyjne Raporty dzienne z pracy Ref. Śledczych PUBP woj. bydgoskiego za 1951. S. Nowak figuruje w raporcie dziennym z 4.08.1951 dot. skazania członków "MAK-u" 28.07.1951 przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Bydgoszczy. Charakterystyka organizacji "Młodzieżowa Armia Krajowa-Nadzieja" działającej w okresie od sierpnia 1950 do stycznia 1951 na terenie Mątew. W materiałach znajduje się kwestionariusz osobowy Stefana Nowaka jako członka organizacji.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: dotyczące Stefana Nowaka: IPN By 09/106 IPN By 070/2938 t. 1-3 (3014/III,Sl-3014/56) IPN By 141/122 IPN By 66/2577-2578 IPN By 052/23 (NR-23-S), IPN By 052/79 (NR-83-S) IPN By 030/22 (22 S/51) IPN By 031/17 (NR-18-S); dotyczące Jerzego Dolińskiego: IPN By 069/263 t. 1 (0-263; 263/IV) IPN By 070/2938 t. 1-3 (3014/III, SL-3014/56) IPN By 66/2577-2578 IPN By 044/39 (177/II) IPN By 09/106 (106/0), IPN BU 0176/187 (106/0).

Wójcin – parafia pw. św. Jana Chrzciciela

Lokacja wsi i erekcja parafii nastąpiła na przełomie XIII i XIV w. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1438 r. Po pożarze kościoła w 1628 r. został zbudowany nowy, który w 1728 r. chylił się ku upadkowi. W 1734 r. zbudowano kościół drewniany pochodzący z fundacji Jana Roskowskiego, opata mogileńskiego, odnowiony w 1873 r., a rozbudowany w 1914 r.  Obecny kościół został zbudowany w 1916 r. w stylu neobarokowym, murowany, otynkowany. Kościół konsekrowano w 1924 r.

Do ciekawych zabytków należą: dwa ołtarze boczne architektonicznie z końca XVIII w., w zakrystii tabernakulum rokokowe z 2 połowy XVIII w., krzyż z wieży starego kościoła drewnianego, tablica upamiętniająca dwóchsetną rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, rzeźba św. Józefa z Dzieciątkiem, późnobarokowa z XVIII w., trzy dzwony (św. Wojciecha, św. Jana i św. Innocentego). Dzwony pochodzą z 1948 r. księgi metrykalne ochrzczonych od 1825 r., małżeństw od 1821 r., a zmarłych od 1850 r. Proboszczami po wojnie byli: ks. Stanisław Badura 1945-1947; ks. Inocenty Niewitecki 1947-1951; ks. Franciszek Antoniewicz 1951 r.; ks. Bernard Witucki 1951-1952; ks. Jan Domżalski 1952-1961; ks. Tadeusz Dziel 1961-1974; ks. Feliks Majewski 1974-1980; ks. Eugeniusz Ryszka 1980-2002; ks. Andrzej Urbański 2002 r. 

Parafia liczy około 1400 wiernych, święto patrona przypada na 24 czerwca, a adoracja odbywa się 13 marca. W granicach parafii znajdują się miejscowości: Gaj, Kożuszkowo, Nowa Wieś, Pomiany, Wójcin, Wysoki Most – leśniczówka. Cmentarz parafialny w Wójcinie został założony w XIX w.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. polskiezabytki.pl

Jan Drecki – powstaniec wielkopolski 3 pp

Urodził się 2 czerwca 1888 r. w Miłosławiu. Studia medyczne ukończył w 1917 r. brał udział w Powstaniu Wielkopolskim. Naczelny lekarz medycyny w 3 Pułku Wielkopolskim, w stopniu kapitana. W szeregach 3 pp przechodzi cały szlak bojowy.

W 1927 r. przybył do Gniewkowa i z tym miastem związał swój los do ostatnich dni swego życia.

W 1939 r. zmobilizowany jako lekarz, wyjeżdża do szpitala wojskowego we Włocławku. Po kapitulacji przedostaje się do Warszawy, gdzie zostaje aresztowany i przebywa w niewoli do 1940 r. Zwolniony, zostaje następnie przymuszony do pracy w błoniach pod Warszawą, pracuje jako lekarz medycyny.

Po wyzwoleniu wraca do Gniewkowa i prowadzi praktykę medyczną. W 1949 r. zostaje powołany na stanowisko Kierownika Ośrodka Zdrowia. W tym czasie podejmuje również pracę w Domu Małych Dzieci.

Doktor Jan Drecki był powszechnie znanym, szanowanym i lubianym lekarzem. Był jednym z niewielu lekarzy w województwie, który w sędziwym wieku pracował zawodowo i społecznie. Zawsze czynny, uśmiechnięty, pełen energii i humoru.

Zmarł 15 stycznia 1970 r. na pamiątkę doktora Jana Dreckiego, mieszkańcy Gniewkowa nazwali jego imieniem jedną z ulic. 

Za swą walkę, pracę zawodowa i społeczna został odznaczony: Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Złotym krzyżem zasługi oraz Odznaka Wzorowego pracownika Służby Zdrowia.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993. 

Strzelce – parafia pw. Narodzenia NMP

Wieś wzmiankowana w 1065 r. w falsyfikacie mogileńskim jako własność klasztoru bernardynów w Mogilnie. Erekcja parafii nastąpiła prawdopodobnie wraz z lokacją wsi w XIII/XIV w. Pierwszy kościół pochodzący z przełomu XIII/XIV w. uległ spaleniu. Obecny kościół został zbudowany w stylu rokokowym w I połowie XVII w. Był wielokrotnie odnawiany i przebudowywany co spowodowało zatarcie cech stylowych. 

Do cenniejszych zabytków parafii należą: ołtarz rokokowy z II połowy XVIII w. z obrazem MB z Dzieciątkiem, ołtarz boczny prawy z I połowy XVII w., krzyże z XVIII-XIX w.,  dzwon pochodzący z 1766 r. odlany w Toruniu. Plebania została postawiona w XIX w. w stylu chaty wiejskiej. Księgi metrykalne pochodzą już z 1854 r.

Parafia liczy około 800 wiernych, święto patronalne przypada na Narodzenie NMP, a adoracja odbywa się 16 czerwca. W granicach parafii znajdują się miejscowości: Białotul, Głogówiec, Góra, Krzyżanna, Lubieszewo, część Kunowo, Ratowo, Strzelce i Strzelce-Huby. Cmentarz parafialny w Strzelcach został założony w XIX w. Przy parafii działają: Mały Pomocnik Maryi; Żywy Różaniec, Bractwo Trzeźwości.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. mapio.net

Siedziba Astera Loge w Inowrocławiu

Przy ul. Solankowej 24 znajdowała się siedziba założonego przez Żydów paramasońskiego stowarzyszenia „Astera Loge” (1879-1938, niezależny zakon ODD Fellows). Głównym celem loży była działalność charytatywna, czynienie dobra, propagowanie tolerancji… W jej skład wchodzili inowrocławscy Żydzi i Niemcy. Dnia 28 kwietnia 1938 r. doszło do samorozwiązania loży, jej ostatni nadmistrz dr Leopold Levy postanowił przekazać majątek stowarzyszenia miastu, a budynki loży na potrzeby powstających muzeum i biblioteki. 8 września 1939 r. wkraczający do Inowrocławia Niemcy zburzyli gmach loży, w miejscu której wybudowali schron przeciwlotniczy. Pozostały jednak drzewa, kasztanowce i lipy tworzące pierwotnie ogród, część rekreacyjna loży. 

Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Gniewkowo w okresie międzywojennym

W pierwszych latach pod odzyskaniu niepodległości, Gniewkowo przeżywało zastój w rozwoju gospodarczym. Obniżyła się liczba mieszkańców. Duży wpływ na to miały straty na froncie.

Według spisu z 1919 r. , ilość mieszkańców Gniewkowa liczyła troszkę ponad 3 tysiące osób, w tym 2062 Polaków, 1301 Niemców i 88 Żydów. Ta liczba zmniejszała się stale przez następne lata aż do 1931 r. Wówczas nastąpił wzrost liczebności mieszkańców miasta. Na tendencję wzrostową składały się przyrost naturalny i napływ Polaków z Niemiec, którzy wcześniej wyjechali w poszukiwaniu pracy.

Gniewkowo opuścili przede wszystkim niemieccy urzędnicy, funkcjonariusze oraz część przedsiębiorców, którzy sprzedali Polakom swoje zakłady lub warsztaty. Pozostała natomiast duża część rolników niemieckich zamieszkałych w pobliskich wsiach, jak Gąski, Płonkówko, Szpital i inne. Pozostali również właściciele niektórych wielkich folwarków, jak: Lipie, Wierzbiczany, Ostrowo i inne.

Gniewkowo w omawianym okresie dotknął kryzys ekonomiczny. Miasto dotknęła plaga bezrobocia. Zamknięto część zakładów; tartak, cegielnię w Michałowie. Zakłady te dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych zostały uruchomione, a niektóre z nich poprzedni stan zatrudnienia osiągnęły dopiero pod koniec lat trzydziestych. W zakładach zatrudnionych było niewiele osób, bezrobocie w Gniewkowie utrzymywało się aż do II wojny światowej. Bezrobocie sięgnęło 70 % mieszkańców w latach 1938-1939, jak podawał Zarząd Miejski w sprawozdaniu.

Z ciekawostek dotyczących Gniewkowa, należy nadmienić, że w mieście istniała stacja benzynowa, a czterech jego mieszkańców było właścicielami samochodów osobowych. Przy drodze do Wierzbiczan stały dwa wiatraki, przy czym jeden z nich czynny aż do spalenia go przez wojska niemieckie we wrześniu 1939 r.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Stodoły – parafia pw. św. Wojciecha

Wieś była własnością klasztoru trzemeszeńskiego. Później dzierżawiona przez klasztor norbertanek ze Strzelna. Parafia erygowana była zapewne w XIV w. przez kanoników regularnych z Trzemeszna. Pierwsze wzmianki o proboszczu pochodzą z 1415 r. Początkowo wybudowano kościół drewniany w 1589 r. (konsekrowany przez biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego 20.VII.1590 r.), do którego dobudowano w 1820 r. kaplicę. Obecny kościół, neogotycki, murowany, zbudowano w 1897 r. W 1956-57 został rozbudowany przez przedłużenie prezbiterium. Kościół konsekrowany w 1993 r.

Zabytki: dwa boczne ołtarze barokowe z 1700 r., krucyfiks z II połowy XVI w. Plebania pochodzi z 1890 r. Księgi metrykalne prowadzone od 1851 r. Proboszczami po 1945 r. byli: ks. Ksawery Krawczyk 1948-1954; ks. Leon Jasiek 1954-1958; ks. Henryk Huchro 1958-1969; ks. Stefan Nowak 1969-1972; ks. Eugeniusz Ryszka 1972-1980; ks. Ryszard Kołecki 1980-1992; ks. Stanisław Kotowski 1992-1993; ks. Ryszard Fluder 1993 r. Parafia liczy około 500 wiernych, święto patrona przypada na 23 kwietnia, a adoracja odbywa się 12 marca. Do parafii należą miejscowości: Kraszyce, Książ, Starczewo, Stodoły i Stodólno. Cmentarz znajduje się w Stodołach.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. archidiecezja.pl

Gniewkowo w 1945 r.

Pierwszorzędną sprawą dla nowych władz w powojennym Gniewkowie było zabezpieczenie dostaw żywności dla miasta oraz uruchomienie zakładów komunalnych. Żywność dla miasta zabezpieczała Komisja Żywnościowa. Uruchomiono elektrownię, wodociągi i rzeźnię miejską.

W kwietniu 1945 r. w mieście zostaje powołana Powszechna Spółdzielnia Spożywców, która otworzyła swój pierwszy sklep spożywczy. Już wcześniej były otwarte sklepy prywatne.

Po zakładach komunalnych, uruchomiono w Gniewkowie: Przetwórnie Owocowo-Warzywną, Zakłady Bednarskie, Fabrykę Świec oraz szereg zakładów rzemieślniczych. Władze miasta zajęły się także remontem zdewastowanych budynków komunalnych.

W 1945 r. dokonano kapitalnego remontu „Domu Strzelca” i otwarto Ośrodek Zdrowia. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Siedlimowo – parafia pw. św. Michała Archanioła

Wieś wzmiankowana w 1357 r. w dokumencie Kazimierza Wielkiego jako własność arcybiskupów gnieźnieńskich, którzy ufundowali kościół parafialny. Data fundacji i erekcji parafii wraz z lokalizacją wsi nastąpiła w XIII/XIV w. Najwcześniejsza wzmianka pochodzi z 1360 r. i wspomina proboszcza Antoniego. W miejsce poprzedniego kościoła w 1786 r. staraniem ks. Karola Orchowskiego również drewniany kościół, orientowany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany, na podmurówce z kamienia, z wieżą konstrukcji słupowo-ramowej. Szersza nawa zbliżona jest do kwadratu, z wieżą od zachodu. W tęczy belka profilowana, z wyciętym napisem dotyczącym budowy, na niej rzeźbiona grupa ukrzyżowania. 

Do ciekawszych zabytków świątyni należą; grupa rzeźbiarska złożona z figury Ukrzyżowanego i asystującej Maryi i św. Jana (4 ćw. XV w.), ołtarz główny późnobarokowy (1786 r.), z rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem (1420-1430 r.), dwa ołtarze boczne barokowo-klasycystyczne, częściowo przerobione, lewy z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem (1789), prawy z obrazem św. Mikołaja (XVIII w.), ambona neobarokowa, krucyfiks procesyjny późnobarokowy, z rzeźbą baranka eucharystycznego. Wystrój kościoła przeważnie późnobarokowy (4 ćw. XVIII w.). Plebania pochodzi z 1873 r; a budynki gospodarcze z 1950 r. Salka parafialna była wzniesiona w 1992 r. Księgi metrykalne spisane od 1945 r. Proboszczami po 1945 r. byli: ks. Stanisław Badura 1945 r.: ks. Tadeusz Ziółkowski 1946-1947: ks. Franciszek Trombala 1948 r.: ks. Ireneusz Steinbor 1949 r.: ks. Franciszek Antoniewicz 1949-1988l ks. Zenon Lewandowski 1988-1994; ks. Władysław Matuszczak 1994-1995; ks. Tadeusz Galicz 1995 r.

Parafia liczy około 1475 wiernych, święto patrona przypada na św. Michała Archanioła, a całodzienna adoracja odbywa się 10 marca. Do parafii należą miejscowości: Berlinek, Jeziora Wielkie, Kuśnierz, Lenartowo, Nożyczyn, Siedlimowo i Wola Kożuszkowa. Cmentarz parafialny w Siedlimowie został założony w XIX w., a w Jeziorach Wielkich w 1990 r. Przy kościele działają: Matki Żywego Różańca, Zespół Charytatywny, Ognisko Misyjne Dzieci i Świętowojciechowa Rodzina Misyjna.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. polskiezabytki.pl

Jednostki monetarne do połowy XV wieku

Do połowy XV wieku na ziemiach polskich posługiwano się Korona. Miała ona wartość równą 1 grzywny polskiej. Przeliczając dalej korona = 4 wiardunki = 24 szkojce = 48 groszy = 96 kwartalników.

W Prusach obowiązywała 1 grzywna pruska = 4 wiardunki = 24 szkojce = 60 szelągów = 720 denarów.

Monetą węgierską był 1 złoty węgierski = 1 grzywny pruskiej.

1 złoty reński = grzywna pruska 15 szelągów. Od 1000 grzywien dochodu wystawiano jednego kopijnika.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Rzadkwin – parafia pw. św. Rocha

Parafia erygowana została na przełomie XIII i XIV w. Pierwszy kościół zbudowano z drewna, po nim wybudowano drugi kościół drewniany z wieżą w 1714 r. Obecny kościół został zbudowany z cegły przed 1882 r. w stylu neogotyckim, orientowany, z elementami neoromańskimi. Kościół konsekrowany w 1933 r.

Do ciekawszych zabytków parafii należą: trzy ołtarze neogotyckie, figurka Chrystusa Zmartwychwstałego, monstrancja, kielich mszalny i relikwiarz Piusa X, trzy dzwony (św. Izydor, św. Józef i NMP). Plebania wybudowana została w latach 1845-1847, przebudowana w 1929 r. w stylu dworkowym, organistówka, dom katolicki. Księgi metrykalne ochrzczonych prowadzone są od 1900 r., małżeństw od 1875 r., zmarłych od 1899 r. Po 1945 r. proboszczami byli: ks. Walter Gajda 1946-1947; ks. Jerzy Dudek 1947-1948; ks. Stanisław Piotrowski 1948-1955; ks. Heliodor Spychalski 1956-1967; ks. Zenon Kubiak 1967-1981; ks. Wacław Mruk 1981-1987; ks. Antoni Adamczak 1987-1988; ks. Piotr Franków 1988 r.

Parafia liczy około 900 wiernych, święto patrona przypada na św. Rocha, a adoracja na 9 marca. W skład parafii wchodzą miejscowości: Bronisław, Ciechrz, Ołdrzychowo, Rzadkwin. Cmentarz parafialny w Rzadkwinie został założony na przełomie XIII/XIV w., nowy działa od około 1892 r. Przy parafii działają: Żywy Różaniec Matek i Stowarzyszenie Wspierania Powołań Kapłańskich.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. zabytrk.pl

Zmarł Tadeusz Chęsy – Honorowy Obywatel Miasta Inowrocławia

Tadeusz Chęsy urodził się prawie 74 lata temu w Bydgoszczy, ale od 1968 r. był związany z Inowrocławiem. Pracował w „Transbudzie”, „Inofamie” i Drukarni CRS „Samopomoc Chłopska”. W 1968 r. założył znaną w całym kraju Drukarnię „Pozkal”. Przez ostatnie dziesięć lat rozwijał Soalnki Uzdrowisko Inowrocław.

Chęsy wpierał rozwój sztuki, nauki, sportu, kultury i ekologii. Pomagał fundacjom, parafiom, szkołom. Za jego pośrednictwem do szkół za granicą trafiło wiele podręczników.

Honorowy Obywatel był inicjatorem inowrocławskich wydawnictw m.in. „Po prostu Inowrocław’, „Miasto na soli”, „Uroki starego Inowrocławia”, czy „Drukarnie i drukarze inowrocławscy”.

Wspierał również wiele innych inicjatyw społecznych tj. pomnik Jana Pawła II, pomnik Polaków pomordowanych na Kresach i tablicę ku czci Józefa Aleksandrowicza.

Kierował również Radą Rejonową Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT w Inowrocławiu. Za swoją działalność został uhonorowany Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie publikacji: W Tygodniku Informacyjnym, Kochał Inowrocław, FI, z piątku 6 listopada 2020.

Tajemnice ulicy Wałowej 25 w Inowrocławiu

W XVII w. ul. Wałowa wzmiankowana była jako ul. Żydowska. Później do 1929 r. ul. Synagoska, a  w czasach pruskich zwana również Synagogenstrasse. 

Dziś jest tu parking, niegdyś stanowiło to miejsce centrum życia religijnego i społecznego inowrocławskiej żydowskiej społeczności, zamieszkującej właśnie tę część miasta. Stały tutaj wokół synagogi, studnia, łaźnia rytualna, jatki koszerne, piekarnia mac, przytułek dla ubogich (szpital), dom nauki.

Pierwsza inowrocławska synagoga powstała w średniowieczu. Prawdopodobnie niewielka budowla wzniesiona była na osi wschód-zachód (orientowalna) i wyposażona w Aron ha-kodecz (szafę na Torę ustawioną przy wschodniej ścianie), bimę (podium do czytania Tory) i ośmioramienny świecznik (chanukiję), po raz pierwszy wzmiankowana w lustracji z lat 1564-1565. W 1685 r. w czasie „potopu szwedzkiego” Żydzi oskarżeni o współpracę z najeźdźcą zostali wygnani, a synagoga rozebrana, cmentarza nie zniszczono, przetrwał do czasów II wojny światowej. 

W 1681 r. Żydzi wracają do Inowrocławia i budują kolejną bożnicę. Dnia 30 sierpnia 1775 r. podzieliła ona los miasta, ulegając zniszczeniu w wielkim pożarze. Wzmiankowana jest wówczas pod nazwą Wielka Synagoga, co pośrednio świadczy o istnieniu drugiej, Małej Synagogi – zlikwidowanej w 1804 r. 

Około 1780 r. Wielka Synagoga zostaje odbudowana w klasycystycznym kształcie. Wzniesiona na planie prostokąta. Od zachodu z wejściem i Gwiazdą Dawida w zwieńczeniu szczytu dachu. Salę modlitw dla mężczyzn i osobną dla kobiet oświetlono 12 wielkimi prostokątnymi oknami (po pięć w elewacjach bocznych i dwa od wschodu) nawiązujących do 12 bram Jerozolimy. Budowa w latach 20 XIX w. zamieniona została na fabrykę cygar, nie była bowiem świątynią w rozumieniu chrześcijan. Przebudowana, lecz nazywana Starą Synagogą dotrwała do II wojny światowej, kiedy to została zniszczona. Jedyną pamiątką po inowrocławskiej Starej Synagodze jest tass, czyli srebrna tarcza na Torę.

XVIII-wieczny tass zawiera inskrypcję „szabat”. Barokowatarcza znajduje się w Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu. W 1805 r. po sąsiedzku wybudowano beit ha-midrasz, pełniący funkcję miejsca studiów i dysput religijnych a także noclegowni dla podróżujących Żydów. Budynek przybrał kształty niewielkiego dworku stojącego między murami obronnymi a Starą Synagoga. W latach 30 XIX w., w związku z włączeniem z funkcji modlitewnych Starej Synagogi, do budynku bejt ha midraszu dobudowano od południa salę modlitewną, którą nazywano Małą Synagogą. Pełniła ona swoje modlitewne funkcje od 9 września 1836 r do 19 września 1908 r. Zastąpiła ją w tej roli Nowa Synagoga przy ul. solankowej. Był zatem czas w Inowrocławiu, między 1908 a 1939 r., że w mieście stały trzy bożnice: Star, Mała i Nowa.

Mała Synagoga przetrwała II wojnę światową, niestety w 1980 r. została zburzona. Stojący w miejscu małej Synagogi klasycystyczny budynek mieszkalny nawiązuje do zniszczonego zabytku.

W pobliżu Małej Synagogi znajdował się jeden z żydowskich cmentarzy, założony w związku z epidemią cholery w 1831 r. pochowano tutaj blisko 120 inowrocławian wyznania mojżeszowego.

Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Rechta – parafia pw. św. Barbary i Matki Kościoła

Wieś należała do dziedziców dóbr Sukowy, którzy około 1570 r. wznieśli tam drewnianą kaplicę publiczną pod wezwaniem św. Barbary. Drugą świątynie zbudowano z drewna w 1758 r. w stylu barokowym. Parafię erygowano dopiero w 1962 r. 

Do najcenniejszych zabytków Rechty należą: ołtarz pochodzący z XVIII w., obraz św. Barbary (II poł. XVIII w.), krucyfiks (XIX w.). Plebania pobudowana w 1989 r. Księgi metrykalne prowadzone są od 1962 r. proboszczowie po 1945 r.: ks. Roman Schoepe 1962 r.: ks. Jerzy Witucki 1969 r.: ks. Krzysztof Nawrocki 1969 r.: ks. Henryk Poliński 1978.: ks. Andrzej Siewniak 1981 r.: ks. Otton Szymków 1987 r.: ks. Henryk Kucharski 1994 r. parafia liczy około 580 wiernych, święto patrona przypada w św. Barbary i Matki Kościoła, a adoracja odbywa się 2 lipca. Cmentarz założony był 29 czerwca 1993 r. Przy parafii działają: Żywy Różaniec i Chórek Dziewczęcy.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. manowce.pl

Janikowo w okresie międzywojennym 1918-1939

W powstaniu wielkopolskim brali udział mieszkańcy gminy Janikowo. Wśród nich byli; Władysław Mąka, Kazimierz Wiśniewski z Kołodziejewa i Andrzej Sokół z Dębiny oraz Franciszek Budnik, który poległ w czasie wojny polsko-bolszewickiej pod Tarkowem 3 czerwca 1919 r. 

W 1922 r. zakończono budowę szkoły w Janikowie. Placówka była otwarta 24 maja. Początkowo istniała w Janikowie jednoklasowa szkoła wyznaniowa, majątek szkoły ewangelickiej został przejęty przez władze polskie. W 1922 r. nauczycielem w Janikowie był Jan Wojciechowski, który kierował również tą placówką. Uczył w tym okresie również Czesław Stojaczyk. Do szkoły uczęszczało 196 dzieci, które uczyły się w czterech klasach. Pracę nauczyciela podjęła również pani Strancówna. W 1923 r. uczyło trzech nauczycieli. Trzy lata później zwiększono liczbę oddziałów w szkole janikowskiej do sześciu. W 1932 r. do szkoły w Janikowie chodziły także dzieci z Kołudy Wielkiej i Kołudy Małej. 

Rozkwit przemysłu janikowskiego zawdzięczają mieszkańcy Cukrowni. W latach 1920-1929 Cukrownia w Janikowie rozbudowała się znacznie. Posiadała stolarnie, pakownię, parowozownię, suszarnię, magazyn techniczny, wagę wazową i parowozową, kotłownię z siłownią, uruchomiono produkcję cukru w kostkach. Powstały domy dla robotników, dom gospodarczy i administracyjny. W późniejszym okresie, w latach 1937-1939 kontynuowano rozbudowę infrastruktury Cukrowni w Janikowie. Zastosowano wówczas szereg nowych technologii. Cukrownia wzbogaciła się o parowozownię i turbinownię. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: E. Krause, Monografia historyczna Gminy i Miasta Janikowo – od pradziejów ludzkości do końca XX wieku, Janikowo 2002; Zarys monograficzny Kruszwicy, pod red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965.

Stowarzyszenia w Gniewkowie – lata 1900-1920

Na terenie miasta Gniewkowa działało „Towarzystwo Piusa”. Stowarzyszenie powstało w 1865 r. Członkami jego byli rzemieślnicy i kupcy. Kierowane było z początku przez nauczycieli Polaków, później przez proboszczów lub wikariuszy. Nauczyciele pod wpływem władz pruskich, po roku 1872 musieli opuścić towarzystwo.

Robotnicy w XIX wieku nie mieli własnej klasowej organizacji. Przyczyną tego była mała ilość proletariatu, w dodatku rozbitego, pracującego w małych, kilkuosobowych zakładach. Większe zakłady pracy, jak Cegielnia Michałowo czy cukrownia we Wierzchosławicach zatrudniały przede wszystkim pracowników sezonowych. Dopiero pod wpływem katolickiego duchowieństwa i Towarzystwa Przemysłowego, w 1890 r. powstało Towarzystwo Robotników, które ze swego rodowodu posiadało krenelowany charakter. Towarzystwo to po 10 latach istnienia skupiało w swych szeregach około 130 członków.

W 1906 r. powołana została filia Polskiego Związku zawodowego, do którego należały 53 osoby. Na czele filii stał dr Sujkowski, jego zastępcą został młynarz J. Jankowski, a sekretarzem organista kościoła rzymsko-katolickiego.

W rok później powstaje w Gniewkowie filia konkrecyjnego w stosunku do PZZ, Bochumskiego Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, które miało charakter robotniczy. 

W grudniu 1908 r. obydwie organizacje połączyły się i powstał jeden związek. Związek ten również nie przejawił aktywnej walki na polu ekonomicznym.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

Ostrowo Mogileńskie – parafia pw. Najśw. Serca Pana Jezusa

Wieś wzmiankowana w 1446 r. jako własność klasztoru sióstr norbertanek w Strzelnie. Kościół być może istniał już w 1446 r. W miejsce drewnianego kościoła zbudowano kolejny drewniany kościół w początkach XVIII w. staraniem Jana Teofila Grzembskiego, prepozyta i infułata strzeleńskiego. Kościół konsekrowano w 1718 r. Obecną świątynię, murowaną z cegły, wzniesiono w 1869 r. w stylu neoromańskim. Kościół konsekrowany w 1965 r.

Zabytki: obraz przedstawiający koronację Matki Boskiej, manierystyczny, pochodzący z początku XVII w., malowany na desce., kielich manierystyczny (1630 r.)m z bogatą dekoracją odlewaną i trybowana i motywach wstęgowo-roślinnych, relikwiarz rokokowy z glorią promienistą i datą 1767 oraz literami X I N P. W P. O, dzwon z 1720 r. z inicjałami toruńskiego ludwisarza Henryka Wredena. Plebania pobudowana w 1869 r. Księgi metrykalne ochrzczonych od 1883 r., małżeństw od 1945 r., zmarłych od 1941 r. Proboszczowie po 1945 r.: ks. Stanisław Badura 1945; ks. Józef Staszak 1947-1963; ks. Edmund Rosiński 1963-1968; ks. Władysław Gaszak 1968-2001, ks. Jerzy Cytryński 2001 r. W parafii jest około 1200 wiernych, którzy świętują w Najśw. Serce Pana Jezusa. Całodzienna adoracja odbywa się 6 marca. 

W skład parafii wchodzą miejscowości: Bielsko, Ciencisko, Jaworowo, Ostrowo Mogileńskie, Ostrowo-leśne., Podbielsko, Przedbórz-leśn., Przyjezierze, Siedluchna-leśn, Zbytowo. Cmentarz został założony w XVII w. Przy kościele działają: Bractwo Świecowe i Bractwo Żywego Różańca.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. polskaniezykła.pl

Kilińska Urszula (ur. 1929 r.)

Kilińska Urszula urodzona 6 czerwca 1929 r. w Kruszwicy. Sportowiec, zasłużona dla wioślarstwa kruszwickiego. Czynna zawodniczka klubu. Największe sukcesy w latach 1949-1952 będąc Mistrzynią i Wicemistrzynią Polski w czwórce ze sternikiem. W latach 1974-2005 pracowała w Zarządzie Klubu Wioślarskiego w Kruszwicy na stanowiskach: gospodarz Klubu, protokólant przez kilka kadencji, członek, a następnie Przewodnicząca Komisji Rewizyjnej. Przez okres 25 lat była zatrudniona w Kujawskich Zakładach Przemysłu Tłuszczowego na stanowisku Kierownik Działu Zbytu. Wielokrotnie wyróżniona i odznaczona za działalność społeczną na rzecz społeczeństwa miasta i gminy Kruszwica.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Z. Szafkowski, 95 lat polskiego wioślarstwa na Gople (1911-2006), Gorzów Wielkopolskim – Kruszwica 2006.

Kwieciszewo - parafia pw. św. Marii Magdaleny

Wieś pierwotnie była własnością książęcą. W 1145 r.. stała się własnością kanoników regularnych w Trzemesznie. Parafia erygowana została przed 1326 r. Obecny kościół wzniesiony został z fundacji kapituły gnieźnieńskiej w 1522 r. Odnawiany – po spaleniu w 1708 r., 1833, 1877 i 1905 r. W 1913 r. został przedłużony o jedno przęsło ku zachodowi. W 1945 r. został ponownie spalony, a następnie w latach 1954-1960 odnowiony. Kościół zbudowano w stylu późnogotyckim, orientowany, murowany z cegły, a prezbiterium przy użyciu kamienia polnego. Kościół konsekrowany został w 1622 r.

Zabytki: w ołtarzu głównym kopia obrazu MB z Dzieciątkiem z II poł. XVI w. wykonana przez Leonarda Torwirta z Torunia, dzwon odlany w 1711 r. przez Henryka Wredena w Toruniu. Plebania zbudowana w 1899 r., dom katolicki zbudowany prawdopodobnie między 1930 a 1938 r. bez stylu, z płaskim dachem.

Księgi metrykalne prowadzone od 1724 r. Proboszczami po wojnie byli: ks. Czesław Dzikowski 1946-1968; ks. Lech Ciesielski 1968-1995; ks. Józef Wędzikowski 1995-2003, ks. Jarosław Zimny od 2003 r. Parafia liczy około 1500 wiernych. Święto patrona odbywa się 22 lipca, a całodzienna adoracja 7 stycznia. Cmentarz założony został w XIX w. przy kościele działają: Towarzystwo Czytelni Ludowych, Stowarzyszenie Wspierania Powołań Kapłańskich i Schola Dziecięca.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005.

Solec Kujawski w czasie zaboru pruskiego

Folwark Zamkowy, tak jak i pozostałe starostwa na zajętym terenie, przejął w posiadanie rząd i przekazał je staroście Bucholzowi w dziedziczna dzierżawę. Tym samym objął on prom oraz karczmę. Folwark należał, tak jak inne wsie holenderskie, Kabat, Jezierce, Rudy, Żółwin i Otorowski Młyn, do nowo założonego urzędu w Niszczewicach, podczas gdy Przyłubie i Grodzyna dołączone zostały do urzędu dóbr skarbowych w Gniewkowie, a Łęgnowo, Otorowo, Plątnowo i Makowiska do urzędu w Bydgoszczy. 

Wprowadzenie pruskich ustaw i administracji odbywało się wszędzie bez trudności i sprzeciwu. Trudności powstały jedynie przy przedłużaniu umów dzierżawnych dla należących do Urzędu Domeny Państwowej w Bydgoszczy wsi holenderskiech, dotyczących emfiteutyczne umowy czasowo-dzierżawne, zamieniał na umowy o wieczystą dzierżawę dziedziczną oraz nałożył przy tej okazji chłopom pańszczyznę ręczną i z zaprzęgarni. Głównie chodziło tu o podwody budowlane oraz udział w polowaniach na wilki. Podczas gdy Łęgnowo podporządkowało się tym warunkom, świadczeniu pańszczyzny stanowczo sprzeciwiły się trzy gminy: Otorowo, Makowiska i Fordonek. Już przed upływem umowy dzierżawnej, a mianowicie w roku 1781, zachodnio-pruska Komisja Wojny i Domeny Państwowej, powołując się na wypowiedzi starych ludzi, że już za polskich czasów na prośby bydgoskich władz takie świadczenia wykonywano w zamian za piwo i wódkę, próbowała wymóc podobne świadczenia. W projekcie umów spadkowych żądano zatem dla Otorowa trzech dni robót szarwarczych, a od pozostałych dwóch wsi o jeden dzień mniej. Kiedy wsie nadal się opierały i nie chciały przyjąć tych warunków, potraktowano ich zachowanie jako opór i „bardzo złą i niestosowną wyniosłość”, a nawet nieposłuszeństwo. W razie gdyby nadal się opierały, groziła im sprzedaż gospodarstw innym chłopom, którzy gotowi byli takie usługi świadczyć. Oni musieliby natomiast sobie zawczasu szukać nowego miejsca pobytu, a gdyby takiego jako chłopi nie znaleźli, to musieliby wyżywić się jako robotnicy dniówkowi. Ich gospodarstwa zostały faktycznie zgłoszone do sprzedaży i znalazło się wystarczająco dużo rolników z okolic Torunia i Grudziądza, którzy te wyborne gospodarstwa chętnie chcieli przejąć. Pomysł wsi, aby świadczenia zamienić na pieniądze, rozgniewany rząd odrzucił i ostrzegł, że nie będzie płacił wyrównania za budynki i ogrodzenia. Pokorną prośbę skierowano bezpośrednio do króla, ten zaś ustosunkował się do niej negatywnie i wydał odpowiednie polecenia. Na specjalny rozkaz Jego Królewskiej Wysokości i z dnia 22 października 1785 r. bydgoska Deputacja Kameralna miała chłopom nakazać prawne środki przymusu. W końcu chłopi ustąpili i zmuszeni zostali do przestrzegania prawa. Jednak w 1792 r. od podpisania umowy uchylili się jeszcze gospodarze: Andreas Schallkom, Daniel Pittekau i David Fritz, ich gospodarstwa miały być odebrane i zlicytowane. W końcu i ta ustąpiła i ostatecznie w roku 1797 zawarta została umowa dziedzicznej dzierżawy.

W 1783 r. utworzony został Powiatowy Urząd Sądowniczy w Fordonie, do którego przydzielono Solec oraz wsie szlacheckie. Wsie królewskie należały do sądu bydgoskiego. Powiatowy Urząd Sądownictwa w Fordonie w kolejnych latach coraz częściej zajmował się sprawami soleckimi, szczególnie związanymi z burmistrzami. Na pełnego temperamentu burmistrza Graffa, który objął stanowisko po tymczasowym burmistrzu Schroederze, niejednokrotnie skarżył się solecki urzędnik skarbowy do spraw konsumenckich. Graff, który nie cieszył się najlepszym uznaniem wśród obywateli i chłopów z Olędrów Miejskich, utopił się 30 września 1795 r. w Wiśle i w ten sposób zakończył wszelkie sporne sprawy. Sytuacja nie uległa jednak poprawie także pod rządami jego następcy burmistrza Wicherta, który często egzekwował swoje żądania kijem i którego dopiero groźba „transakcji” zmusiła do poprawnego postępowania”.

W 1794 r. Solec stał się widownia wywołanego przez Tadeusza Kościuszkę powstania narodowego. Na polecenie przywódcy narodowego generał Jan Henryk Dąbrowski wyruszył z rzeszą około 8 tys. powstańców przeciwko Inowrocławiowi i Bydgoszczy, dotkliwie pobił koło Łabiszyna pruskiego pułkownika huzarów Szekeleyego i zawrócił go do Bydgoszczy. Dnia 2 października zajęto Bydgoszcz, a w walkach ulicznych Szekely został śmiertelnie ranny. Zamierzając niespodziewanym uderzeniem zdobyć Toruń i Bydgoszcz, Dąbrowski przeprowadził swoje wojsko przez przez Wisłę koło Fordonu i Solca. Plan się nie powiódł i dąbrowski zmuszony był ponownie wycofać się za Wisłę. Przez czternaście dni Solec był wielkim polskim obozem wojennym i oczywiście bardzo przy tym ucierpiał. W podaniu obywateli z listopada 1794 r. do króla pisano, że są „prawie totalnie zrujnowani, a przy tym tak upadli”, że nie są w stanie naprawić szkód. Należy dodać, że część ludności dwa lata wcześniej dotknięta została przez pożar. W 1792 r. spaliły się doszczętnie budynki ośmiu obywateli, w tym browar i spichrz Johana Fischa oraz gospodarstwa Adama Lieserta i Petera Vogta. Rząd wsparł poszkodowanych dostarczając drewno budowlane z soleckiego lasu. Las, który obywatele otrzymali w posiadanie na podstawie przywileju z roku 1325, władza pruska zajęła. Był on – w związku ze złą gospodarką w ostatnich stuleciach – w złym stanie, tak, że nadleśniczy von Seydlitz w sprawozdaniu do ministerstwa sprawę tę dokładnie naświetlił. Rewir ten określił jako „szczególnie zły, prawie całkowicie wypalony, grunty tak zniszczone, że zarośla i samosiew nie odżyją. Rewiry pozbawione są gęstwiny i zwierzyny”.

Starania miasta w pierwszych latach nowego stulecia odzyskanie swojego lasu zostały przez wojnę 1806-1807 przerwane. I tym razem nie oszczędzano Solca od przemarszu wojsk, kwaterników i rekwizycji. Francuzi spustoszyli miasto, a szczególnie okropnie grasowali w katolickiej farze. Okrutnie postąpili z księdzem, zakuli go i obrabowali kościół z najbardziej wartościowych przedmiotów. Przy tej okazji zniszczono wiele dokumentów kościelnych. Również ciężko dotknięte zostały okoliczne wioski. Szkody, których Francuzi dokonali w samych tylko 23 gospodarstwach Niemieckich Przyłubia w latach 1806-1807 wyniosły 3332 talarów i 12 srebrnych groszy.

W wyniku paktu pokojowego w Tylży w 1807 r. okręg nadnotecki, a tym samym Solec o okoliczne wsie przeszły pod panowanie Księstwa Warszawskiego. Przekształcenie administracji na wzór francuski nie przyniosło żadnych zmian dla Solca. Niemiecki burmistrz Otto pozostał na swoim urzędzie.

W drodze do Rosji przemaszerował przez Solec i położone nad Wisłą niemieckie wsie oddziału Wielkiej Armii. Starzy gospodarze z Przyłubia słyszeli od swoich dziadków, którzy byli naocznymi świadkami wydarzeń, jak aroganccy byli Francuzi i jak niemieccy chłopi próbowali swoje bydło i konie chować w lesie i tylko potajemnie nocą przywozić im siano z łąk. Mimo to nie byli w stanie przeszkodzić kradzieży 27 koni o wartości 6503 złotych. Poza tym musiano dostarczyć za 5633 złote artykuły żywnościowe i za 2171 złotych paszy dla koni. Ale również opowiadali ludzie, jak skromni francuscy żołnierze, opatuleni w szmaty, po wielkim nieszczęściu w Rosji, prosili o kawałek chleba. Podczas wojny Solec był magazynem wojskowym do którego okoliczne wsie musiały dostarczać zboże, słomę i siano.

Wsie musiały zapewnić tyle podwód i zakwaterowania, że „sąsiedztwo” nie było już w stanie płacić odszkodowania, a sołtys należycie rozliczyć się wobec gminy. Nie wiemy, w jakim stopniu wystawione poszczególnym gminom przez rosyjskich dowódców listy żelazne uchroniły chłopów przed zaborczymi czynami rosyjskich żołnierzy. W wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego  Solec powrócił do Prus, a zarazem rozpoczął się dla miasta i jego okolicy czas odbudowy.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: P. Rudolf, Z historii Solca Kujawskiego i okolicznych wsi, Solec Kujawski 2003; Akta archiwum soleckiego, W. Kothe, Deutsche Bewegnug und pressische Polityk im Posener Lande 1848-1848, Posen 1931; P. Rudolf, die Entstehung der evangelischchen Kirche in Schulitz, [w:] deutsche Rundschau in  Polen, R. 58, nr 107.