Wiatrak w Chrośnie 1634 r.

Wiatraki można podzielić pod wieloma względami. Podstawowy podział to typy wiatraków wg ich konstrukcji. Wtórnym podziałem jest podział wg przeznaczenia ponieważ takie same konstrukcyjnie wiatraki napędzały różne urządzenia, wiatraki zbożowe napędzały koła młyńskie, wiatraki odwadniając napędzały mechanizmy czerpakowe... itd. Wiatraki można podzielić na pięć typów: koźlak, holenderski, paltrak, wiatrak sokólski, wiatrak czerpakowy. ¹

Najstarszym i najpopularniejszym typem wiatraka występującym na ziemiach polskich jest wiatrak kozłowy, czyli "koźlak". Ich nazwa pochodzi od kozła, czyli specjalnej podstawy, na której spoczywał cały korpus budowli. Występowały one już w pierwszej ćwierci XIV wieku na Kujawach i w Wielkopolsce, natomiast rozpowszechnienie ich stosowania przypada na wiek XV.²

Koźlaki dotrwały bez zasadniczych zmian konstrukcyjnych do XX wieku i stanowiły najliczniejszą grupę wiatraków. Ich cechą charakterystyczną jest to, że cały budynek wiatraka wraz ze skrzydłami jest obracalny wokół pionowego, drewnianego słupa tzw. sztembra. Sztember podparty jest najczęściej czterema zastrzałami, a jego dolne zakończenie tkwi w dwóch krzyżujących się podwalinach. Tak skonstruowane podparcie budynku wiatraka nosi nazwę kozła. Ściany wiatraka posiadają konstrukcję szkieletową drewnianą i są ścianami wiszącymi zawieszonymi na koźle za pośrednictwem odpowiednich belek o bardzo dużych przekrojach poprzecznych ("mącznica" i "pojazdy"). Połączenie korpusu z kozłem było ruchome i umożliwiało obracanie wiatraka wokół jego osi.³

Było to konieczne, gdyż młynarz musiał dostosować pozycję wiatraka do kierunku wiatru. W obróceniu całej konstrukcji pomagał mu wystający z tylnej (przeciwnej skrzydłom) ściany wiatraka specjalny długi dyszel współpracujący z kołowrotem, za pomocą którego następowało nastawianie budynku śmigami do kierunku wiatru. Za pomocą dyszla koń lub dwóch mężczyzn mogło obrócić wiatrak, kierując go na wiatr.⁴

Wiatrak koźlak posiadał trzy kondygnacje: kondygnacja dolna była wyłączona z użytkowania, jako że była zajęta przez konstrukcję kozła, zaś na kondygnacji środkowej i górnej odbywała się produkcja mąki. Mechanizm mielący zboże, a więc złożenie kamieni młyńskich, znajdował się na III kondygnacji. Napęd urządzeń młyńskich odbywał się za pomocą drewnianego wału skrzydłowego i osadzonego na nim koła palecznego, którego średnica dochodziła do 4 m. Wszystkie mechanizmy i przekładnie wykonane były z elementów drewnianych łączonych ze sobą bez użycia stali. Tak więc dawniej młynarz musiał być także wytrawnym cieślą.⁵

Wiatrak w Chrośnie to jedyny w powiecie inowrocławskim i jeden z dwóch zachowanych na Kujawach Zachodnich "koźlaków". Drewniana konstrukcja wiatraka pochodzi z 1634 roku, natomiast jego górna część wraz z mechanizmem datowana jest na rok 1857 (inskrypcja na kole palecznym).⁶

Wiatrak jeszcze do 1970 roku w pełni służył mieszkańcom Chrosna. Nazywany był "Gustawem" od nazwiska wieloletniego właściciela Kazimierza Gustawa. Niestety obecny stan techniczny tego pięknego zabytku pozostawia wiele do życzenia. Niezbędny jest jego kapitalny remont.

Mieszkańcy Chrosna w 2006 roku powołali Komitet Społeczny Odnowy Wiatraka. 4 grudnia 2007 roku "Gustaw" wpisany został do rejestru zabytków Województwa Kujawsko-Pomorskiego.⁷

Wiatrak położony nieco ponad okolicznymi polami, na niewielkim wzniesieniu widoczny jest z daleka i stanowi piękną, i jakże unikalną część kujawskiego krajobrazu.⁸

Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski, fot. B. Grabowski, prywatne archiwum.

1http://wiatraki1.home.pl/

2Ibidem,

3Ibidem,

4Ibidem,

5Ibidem.

6http://www.polskaniezwykla.pl/

7Ibidem,

8Ibidem.