Bolesław Lewański (1881-1952)

 

Malarz urodził się 4 listopada 1881 r. w Zakrzewie, syn Wincentego i Heleny zd. Knowskiej. Szkołę średnią ukończył w Poznaniu, później uczęszczał do berlińskiej Szkoły Sztuk Pięknych (Berliner Kunstschule), którą ukończył w 1905 r. Malarstwa uczył się także w Monachium i Paryżu. Początkowo związał się ze środowiskiem artystycznym z Poznania, gdzie w 1919 r. uczestniczył w wystawie. Znamy trzy obrazy z tego etapu twórczości: Przed św. Janem (przed 1914 r.), Pierwsze obowiązki  (ok. 1915 r.) oraz Z Poznania (1817 r.).

Fotografia przedstawia Ewę Lewańską i Bolesława Lewańskiego, ź: B. Chojnacka, artykuł Bolesław Lewański.

W 1920 r. Lewański zamieszkał w Bydgoszczy, przy ul. Świętej Trójcy 15. Od początku lat dwudziestych czynnie uczestniczył w bydgoskim życiu artystycznym, angażując się w organizację Państwowej Szkoły Przemysłu Artystycznego (1920-1923) i Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1921-1923). W bydgoskiej szkole artystycznej prowadził zajęcia z rysunku, równocześnie był kierownikiem kursów wieczorowych rysunków odręcznych.

Na początku lat dwudziestych artysta namalował obraz  Najświętsze Serce Jezusa  (1920 r.) do retabulum ołtarza głównego kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bydgoszczy, stanowiący niewątpliwie jedną z pierwszych realizacji malarskich wykonanych w Bydgoszczy. Dzieło finansował Okręgowy Fundusz Sztuki. Malowidło wzbudziło wiele kontrowersji wywołanych sposobem potraktowania tematyki i zostało usunięte z ołtarza pomimo pozytywnej recenzji ks. profesora szczęsnego Dettloffa, uznanego wówczas historyka sztuki, związanego ze środowiskiem poznańskim. Profesor napisał spory artykuł dotyczący płótna bezpośrednio po umieszczeniu jego na ołtarzu. Recenzja, akceptowała aspekty nowatorskie w zakresie ikonografii, formy, sposobu malowania i kolorystyki, tak dobitnie podkreślane przez cenionego historyka sztuki, poświęcona zaginionemu obrazowi. W 1921 r. obraz mieścił się jeszcze w ołtarzu głównym, wspominał o tym Stanisław Łabendziński w Ilustrowanym przewodniku po Bydgoszczy.

W styczniu 1921 r. artysta zajął stanowisko w kwestii oceny figury  Łuczniczki  w Bydgoszczy. W sierpniu tego roku Lewański wraz z Antonim S. Procajołowiczem, Kazimierzem Ulatowskim oraz grupą działaczy i miłośników sztuki zorganizował w Bydgoszczy Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. W zarządzie bydgoskiego TZSP pełnił funkcję wiceprezes i gospodarza wystaw.

Lewański uczestniczył w pierwszej wystawie Zachety -  Wystawie artystów polskich,  zorganizowanej 18 września 1921 r., wystawiając obrazy olejne, wymienione w katalogu, obecnie nieznane:  Młyny miejskie, Sosny, Święto małżeństwa pierwotnych Słowian i  Z pod Bydgoszczy.

Uczestniczył także w trzeciej wystawie TZSP – Wystawy zbiorowe Henryka Szczyglińskiego i Józefa Czajkowskiego oraz innych artystów polskich – Wystawa gwiazdkowa,  w grudniu 1921 – styczniu 1922 r.

W 1923 r. Lewański pracował na stanowisku nauczyciela rysunku w Państwowym Gimnazjum Klasycznym. W 1924 r. przez kilka miesięcy uczył w Gimnazjum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

W październiku 1926 r. malarz uczestniczył w kolejnej wystawie zbiorowej  Wystawa artystów malarzy bydgoskich. W tym samym roku od 14 listopada do 10 grudnia, w Muzeum Miejskim odbyła się wystawa indywidualna malarza:  Wystawa prac Bolesława Lewańskiego. Artysta zaprezentował trzydzieści pięć płócien o różnej tematyce, m.in. pejzaże z Polesia, liczne sceny rodzajowe, portrety i kompozycje symboliczne. Prasa zwracała uwagę na główne kompozycje symboliczne dużych rozmiarów: i Nowe latko i Skon,  a także na  Wodnik.  

W kolejnych latach autor nie uczestniczył w wystawach środowiskowych. W 1928 r. został zaproszony do udziału w  Wystawie obrazów, rzeźb i grafiki artystów Nadnotecia i Pomorza, jednak nie brał udziału w tej ekspozycji, informując, że wszystkie jego obrazy znajdują się na wystawach poza Bydgoszczą. Sprzeciwił się umieszczaniu w obrębie wystawy płócien stanowiących własność muzeów.

Druga wystawa prac Bolesława Lewańskiego miała miejsce w Muzeum Miejskim w Bydgoszczy w 1933 r. Obejmowała czterdzieści trzy obrazy olejne i pięć szkiców. Wyróżniały się obrazy:  portret żony, Portret matki, Portret konsula Rolbierskiego, Portret rodzinny dr. Sz. Oraz Portret rodzinny rzeźbiarza M.  Kilka tytułów o wymowie symbolicznej:  Trudny wybór, Wyżej, Trwoga, Dobre początki, Przestroga. Artysta przedstawił także widoki Bydgoszczy i okolic:  Młyny miejskie, Marzec (fragment z Rynkowa) i Fragment ze Smukały. Obraz rodzajowy -  Niedzielę za miastem. W twórczości Lewańskiego zaczęły się pojawiać portrety osób współczesnych: Portret Ks. Jana Kleina pierwszego Dyrektora Muzeum.

Lewański jest autorem:  kaczor i Jesień, Wiano, Bamberki,  obrazów należących do zbiorów bydgoskiego muzeum. W latach 1928-1935 brał udział w wystawach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, którego był członkiem. Dwukrotnie otrzymał wyróżnienie za obrazy:  Połów Ryb (1931 r.) i Wesele (1935).

Autor zajmował się również rysunkiem – ilustracją książkową. Wykonał ilustrację do kilku opracowań np. Marii Bogusławskiej Młodzi (Poznań 1919,1921), Teodora Bernadzikiewicza  Początki pisania i czytania, czyli elementarz (Poznań 1921, 1926, 1929 i 1932 r.) oraz Ireny Gajewskiej  Kierdej (Poznań 1922 r.). Szkice wystawił w 1933 r. Lewański projektował również dyplomy, a w 1924 r. wykonał projekt odznaki pamiątkowej 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. W 1929 r. powstał projekt pomnika ku czci poległych żołnierzy 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. Dla pułku zaprojektował Tablicę dla poległych żołnierzy 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej,  umieszczoną na dziedzińcu koszar przy ul. Warszawskiej.

Artysta był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona była Helena Priebe, siostra malarza Henryka Priebego-Opolskiego. W 1938 r. ożenił się powtórnie z Ewą Ryczek (1900-1980), malarką, wówczas przeniósł się do Kruszwicy. Z żona zamieszkał w pobliżu Półwyspu Rzepowskiego na jeziorze Gopło. W 1940 r. małżeństwo zostało wysiedlone do Woli Okrzejskiej na Podlasiu, gdzie zamieszkali w domu rodzinnym żony przy ul. Zamkowej. Artysta zmarł 7 lutego 1952 r. w Kruszwicy, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Kruszwicy.

Do dziś zachowało się niewiele obrazów Bolesława Lewańskiego, w stosunku do całokształtu warsztatu artysty. Podczas wojny uległy zniszczeniu wszystkie obrazy znajdujące się w pracowni bydgoskiej i w domu artysty nad Gopłem. W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu znajdziemy trzy obrazy z poznańskiego etapu twórczości. W Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. W zbiorach Muzeum Miejskiego mieściły się trzy obrazy olejne: Motyw z Pińska, Powrót z połowu i  Wianek;  które zaginęły w 1945 r. W kolekcji prywatnej w Inowrocławiu zachowało się kilka portretów, m.in. Portret żony i sceny symboliczne oraz późniejsze szkicowniki artysty.

 

Źródła: Księga Adresowa miasta Bydgoszczy rocznik 1936/1937, s. 359; B. Chojnacka, Historia jednego obrazu… Bolesława Lewańskiego (obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa), „Kalendarz Bydgoski 2009”, Bydgoszcz 2008, s. 111-117; Ks. prof. Szczęsny Dettloff, Obraz Serca Jezusowego w Bydgoszczy, Dziennik Bydgoski z 27 VIII 1920, nr 189, s. 2; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski (APB, UWP), inw. 24608, s. 126; K. Borucki, Materiały do prelekcji 40 lat plastyki bydgoskiej, 1960, mpis, wł. prywatna; M. Przybylski, Dzieje Gębic, Fakty i wydarzenia z dziejów Gębic, Bydgoszcz-Gębice 2002, s. 39; Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (AAG), AKM 400131 Akta wizytacji kościelnych 1901-1966, Wizytacja ks. bpa Lucjana Biernackiego w dniach 21-22 V 1952; AAG, AKM 400131 Akta wizytacji kościelnych 1901-1966, Wizytacja 1957 r., B. Lewański, W sprawie „Pięknej Łucznicy (list), Dziennik Bydgoski, 12 I 1921, nr 8; B. Chojnacka, Od bydgoskiej „Zachety” do „Salonów Bydgoskich”. Związki i grupy artystyczne w latach 1921-1939, [w:] 100 lat Związku Polskich Artystów Plastyków, pod red. E. Kantorek, Bydgoszcz 2011, s. 35-43; Katalog wystawy TZSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1921, b.s. poz. 1-4; K. Ulatowski, Stała wystawa TZSP II, Dziennik Bydgoski, 1 X 1921, nr 225, s. 3; Wystawa obrazów malarzy bydgoskich w Muzeum Miejskim, Dziennik Bydgoski, 17 X 1926, nr 240, s. 17; Dr. J. Mirwiński, Z wystawy dzieł sztuki, Dziennik Bydgoski, 11 I 1922, nr 8, s. 4; Muzeum Okręgowa im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, teczka 22 z dn. 27 III 1928 r. i 12 V 1928; MOB, Ksiega protokołów ZPP: Protokół posiedzenia organizacyjnego Związku Plastyków w Bydgoszczy w dn. 24 X 1929 r., s. 1-3; Wystawa prac Bolesława Lewańskiego w Muzeum Miejskim w Bydgoszczy, marzec-kwiecień 1933, Bydgoszcz 1933, okładka; K. Borucki, Pomniki w Bydgoszczy zniszczone przez okupanta 1939-1945, Seria D, nr 3, Bydgoszcz 1965, s. 46; Pomnik ku czci poległych 62. pp., Dziennik Bydgoski z 24 VII, nr 168, s. 7; K. Borucki, Tablice pamiątkowe Bydgoszczy, BTNPWNH, Seria D, nr 2, Bydgoszcz 1963, s. 28; E. Piechocka, Dom nad Gopłem, Rocznik Kultury Kujaw i Pomorza 2012, XVI, s. 174-178; MOB, Księga depozytów Muzeum Mijeskiego: poz. 27; MOB, Księga braków: poz. 551, 552, 553.