Sytuacja szkolnictwa w Kruszwicy przed strajkiem w 1906 r.

Stale wzrastająca liczba uczniów w Kruszwicy, pod koniec XIX w. zmusiła gminę szkolna do powiększenia placówki. Postanowiono podzielić dotychczasowa wspólnotę szkoły dla wsi i miasta, na dwie oddzielne szkoły. Rozdział miał wejść w życie 1 stycznia 1900 r., w tym samym dniu wygasło prawo z tytułu własności gminy miejskiej w dotychczasowym majątku wspólnej szkoły. Uchwała ta została przez gminę miejska, jak i przez regencję zatwierdzona 27 lutego 1899 r., po czym wybrano oddzielne dozory szkolne dla obu szkół, i to dla miasta w osobach: Leonarda Łożykowskiego, Hieronima Jackowskiego, Edmunda Pomianowskiego i asystenta cukrowni Stefana Wilkońskiego. Dotychczasowy kierownik szkoły Woydych został przez regencję przeniesiony do szkoły miejskiej jako jej kierownik. Mieszkanie i izbę dla kierownika wynajęła gmina szkolna Kruszwica-wieś na roczną dzierżawę. Utworzona, nowa katolicka szkoła miejska liczyła na początku stycznia 1900 r. 281 uczniów, szkoła wiejska – 124.

Po rozdziale szkół podzielono dzieci miejskie na 4 klasy, a ponieważ trzeci nauczyciel nie został na razie przydzielony, uczyło w nich tylko dwóch nauczycieli: Woydych i Pawłowski – przy ogólnym stanie liczebnym 281 uczniów. Mieszkanie dla nauczyciela i izbę lekcyjną dla drugiego nauczyciela wynajęto w budynku miejskim przy ul. Rybackiej. Gmina szkolna zakupiła przy nowo założonej ulicy Szkolnej dwumorgową parcelę budowlaną.

Trzeciego nauczyciela zatrudniono 1 marca 1901 r., Władysława Kosteckiego z Mirosławic (pow. wągrowiecki).

W 1902 r. wzrosła liczba dzieci klasy IV (najniższej) do 121 – wskutek przyjęcia nowych dwóch roczników – podzielono ją na 2 oddziału równoległe i wynajęto w domu Knapkiewicza przy Rynku lokal, który mógł jednak pomieścić tylko 35 dzieci, był niski i bardzo duszny. Wskutek zupełnie nieodpowiednich na naukę izb lekcyjnych, a do tego i chorób dzieci, frekwencja zmalała do 80 %.

Dnia 1.VIII 1903 r. obsadzono czwartą posadę nauczyciela. Objął ją nauczyciel Kamiński z Młynów pod Strzelnem. Szkoła była odtąd pięcioklasowa z ogólna liczbą 294 uczniów. Pomimo zakupienia już w 1900 r. parceli budowlanej pod nową szkołę, dopiero w 1903 r. regencja poleciła budowniczemu powiatowemu wykonanie kosztorysu na koszt gminy, w lecie zaś polecono budowę budowniczemu Conradowi z Gniewkowa.

Uroczyste poświęcenie i oddanie szkoły do użytku nastąpiło 20.X.1904 r. Nowa szkoła obejmowała 6 izb lekcyjnych, 2 mieszkania dla samotnych nauczycieli i mieszkanie dla woźnego w suterenie. W nowym gmachu umieszczono na razie klasy I-IV. Klasa V uczyła się w lokalu wynajętym, lecz z powodu wzrostu liczby uczniów tej klasy do 100 i niemożności nauki w jednej sali, cukrownia na wniosek Dozoru Szkolnego oddała do dyspozycji szkoły salę w baraku dla robotników kampanijnych, która jednak na czas kampanii musiała być znów opróżniona. Gdy liczba uczniów kl. V w 1905 r. wzrosła do 125, musiano ją podzielić na 2 oddziały równoległe i szkoła stała się sześcioklasowa z 5 nauczycielami.

Budowę domu nauczycielskiego, obok szkoły, dla żonatych nauczycieli powierzono 12 lutego 1905 r. miejscowemu budowniczemu Appeltowi za 44 tys. marek. Mimo nie wykończenia jej do wyznaczonego terminu 1 października 1905 r., nauczyciele musieli wprowadzić się do nowego gmachu, w którym mieszkania znajdowały się jeszcze w stanie surowym, a drzwi i okna były bez okuć. Prace malarskie, postawienie parkanu przy ulicy i drewnianego płotu dookoła ogródków nauczycielskich zrealizowano dopiero w listopadzie i grudniu 1905 r. Nowy budynek był jak na owe czasy okazały i stanowił ozdobę miasta.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie artykułu M. Jackowaik, Utworzenie dwóch oddzielnych szkół i szkoła w Kruszwicy-mieście, Monografia Kruszwicy, pod. Red. J. Grześkowiak, Toruń 1965.