Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

Romański kościół pod wezwaniem Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu jest najstarszym zabytkiem Inowrocławia. Granitowa świątynia zbudowana była na dawnym miejscu pochówku. Ślady osadnictwa w miejscu budowy świątyni sięgają nawet 500 lat p.n.e. do epoki żelaza. Ludność kultury łużyckiej składała tu, w glinianych naczyniach, spalone kości zmarłych.

Kościół powstał prawdopodobnie z inicjatywy księcia Leszka Bolesławowica, za datę budowy przyjmuje się rok 1186, koniec panowania Leszka, fundatora kościoła. Kościół budowano długo, w kilku etapach, dlatego potrzebne były pieniądze i nowi fundatorzy. I tak współfundatorami kościoła stali się: Konrad, Bolesław, ojciec jego Mieszko Stary i może jeszcze syn Konrada Kazimierz, od 1231 r. władca suwerennych, wydzielonych z dzielnicy mazowieckiej Kujaw. Kościół oddano do użytku 6 października 1233 r., w tym dniu biskup Michał wraz z Duchowieństwem kujawskim odbyli w nim synod diecezjalny. Możemy się domyślać, że Synod obradował w ukończonym, poświęconym i konsekrowanym kościele parafialnym.

Od 1231 r. dzielnicą władał Kazimierz I, a na stolicę swych ziem wyznaczył Inowrocław, miasto bogate w sól. Podniosło to rangę kościoła - kolegiaty jako jednego z ważniejszych kościołów książęcych w księstwie. Rezydujący przy kościele kanonicy pewnie uczestniczyli w życiu dworu i pracowali w kancelarii książęcej. Obsługiwali także drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona kupców, zbudowaną około przełomu XII i XIII wieku pośrodku nowego placu targowego miasta, położonego niedaleko targu, zlikwidowanego po wzniesieniu kościoła Im. NMP.

W dokumentach pochodzących z XIV w. pojawia się pierwszy znany z imienia proboszcz kolegiaty – magister Piotr, kapłan z uniwersyteckim wykształceniem, wcześniej był proboszczem gniewkowskim. Był kapelanem książęcym, na dworze pełnił funkcję podkanlerza, od 1325 r. był także kanonikiem kruszwickim i dziekanem inowrocławskim. Inowrocławskim proboszczem był w latach 1318-1328.

Parafia inowrocławska należała do diecezji włocławskiej. Inowrocław należał do archidiakonatu kruszwickiego, istniejącego już w XII w., na pewno w pierwszej połowie XIII wieku. Miasto było siedzibą dekanatu. Po raz pierwszy dekanat inowrocławski wzmiankowany w źródłach był w 1325 r. (był jednym z najstarszych w diecezji). Dekanat obejmował 16 parafii: Barcin, Branno, Brudnię, Dźwierzchno, Gniewkowo, Górę, Inowrocław, Jaksicę, Kobielice, Kościelec, Lisewo, Liszkowo, Parchanie, Pieranie, Płonkowo i Tuczno. W XVI w. do dekanatu należały 23 parafie i kościół filialny z okręgiem duszpasterskim.

We wrześniu 1431 r. w wyniku wojny z krzyżakami, miasto i kościoły zostały spalone. Kościół znalazł się w tarapatach finansowych. Kolejne wojny niszczyły miasto i ludność, nie oszczędzały kościołów. W XVII stuleciu wojna ze Szwedami, wojna północna z lat 1700-1721. Za każdym razem zbierano fundusze na remont i ocalenie kościoła. W drugiej połowie XVIII w. kościół był w ruinie, budynek groził zawaleniem. W drugiej połowie XVIII w. dokładniej w 1779 r. zwaliła się jedna ze ścian (przy prezbiterium) i sklepienie. Próbowano szybko wyremontować kościół jednak zrobiono to niedokładnie. W 1816 r. władze pruskie zamknęły kościół, spękane mury zagrażały życiu przebywających w nim ludzi. Dodatkowo w nocy, z 3 na 4 grudnia 1834 r. wybuchł pożar w świątyni, niedaleko uderzył piorun i zajął się folwark kościelny pożerając także świątynie. Spłonęły wszystkie sprzęty kościelne, sam kościół spłonął doszczętnie. Po takim ciosie został nazwany Ruiną.

Mijały lata, ruiny dawnego kościoła stały się symbolem miasta, opisywanym w licznych publikacjach. Ukazywały się na obrazach, powstawały szkice itp. Władze pruskie otoczyły obiekt opieką. Ruina doczekała się kapłana, który doprowadził ją do dawnej świetności. Mowa o księdzu Antonim Laubitzu (1861-1939). Dzięki jego staraniom odbudowano w zachwycającym tempie kościół. Roboty rozpoczęły się w 1900 r. a już w 1901 r. zaczęto wyposażać wnętrze świątyni. Kościół rekonsekrował w dniu 25 sierpnia 1929 r. jego odnowiciel ksiądz Antoni Laubitz, wówczas biskup sufragan gnieźnieński.

W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945, kościół został zamknięty i zamieniony z rozkazu władz na magazyn. Świątynie zrabowano, a księdza proboszcza Grzegorza Handke aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych, między innymi w Stuthofie i Dachau. Co ciekawe kościół kolejny raz odbudowano (właściwie odremontowano, jego stan nie był tak kiepski jak po wojnach z Szwedami) i oddano do użytku w 1966 r. Po 400 latach, ponownie erygował parafię Imienia Najświętszej Maryi Panny, w dniu 3 maja 1980 r. kardynał prymas Wyszyński.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Wizytacje 1582, 1585, 1669, 1721, 1730, 1743, 1779-1780; Archiwum Parafii Imienia Najświętszej Maryi Panny; kronika parafialna; C. Sikorski, Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, Inowrocław 1991; Dokumenty kujawskie i mazowieckie, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1888, s. 177, nr 7; Rocznik kapituły gnieźnieńskiej, Monumenta Poloniae historica, series nowa, Warszawa 1962, s. 4; M. Biskup, Dzieje miasta w średniowieczu, (w:) Dzieje Inowrocławia, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1978.