Słowo o Brześciu Kujawskim XIII-XVIII w.

Brześć Kujawski pojawia się w dokumentach już w roku 1228, wówczas Konrad I, książę kujawski i mazowiecki prowadził rokowania z posłami wielkiego mistrza Hermana de Salza i zawarł układ z Krzyżakami w tym mieście, dając im na własność wsie: Dybów, Orłowo i Murzynno leżące na Kujawach. Umieszczenie w roku 1255 w Brześciu siedziby książąt kujawskich podniosło znaczenie polityczne miasta, reszty dokonało położenie na drodze handlowej krakowsko-toruńskiej. Część handlu z Rusią idącego drogą lądową musiała przechodzić przez Brześć. W XIII i XIV w. z wielkiej metropolii gospodarczej Torunia przechodził szlak handlowy do Lwowa przez Brześć, Przedecz lub Kowal i do Krakowa przez Brześć i Przedecz. 

Brześć Kujawski przez długie lata był terenem bezpośrednich działań wojennych. W roku 1300, w czasie rozbicia dzielnicowego, Wacław II czeski wspierany przez Krzyżaków zdobywa miasto, które w rękach czeskich pozostało do roku 1306. Rada Miejska Brześcia Brześcia została upoważniona do pertraktacji z Władysławem Łokietkiem w sprawie jego powrotu. Doszło wówczas do rozejmu 28 września 1306 r. 

W czasie wojen krzyżackich Brześć był miejscem częstych obrad polsko-krzyżackich. W roku 1311 Władysław łokietek chcąc odzyskać Pomorze zwrócił się do papieża z prośbą o rozstrzygnięcie sporu. Papież wyznaczył komisje, na czele której stanął Janisław arcybiskup gnieźnieński. Obie strony zjechały się w roku 1320 w Brześciu, lecz Krzyżacy nie zaakceptowali orzeczenia sadu i zwrócili się z apelacja do papieża.

W miesiącach jesiennych 1324 r. odbył się w Brześciu zjazd polsko-krzyżacki, na którym Władysława łokietka jako króla polskiego do Pomorza Gdańskiego dawał 10 tys. grzywien czystego srebra i wszystkie posiadłości krzyżackie na Kujawach. Po odrzuceniu przez łokietka propozycji krzyżackich doszło do wojny. Krzyżacy, popierając księcia płockiego Wacława, wtargnęli 31 lipca 1327 r. na Kujawy, próbując opanować Brześć. Brześć jednak bronił się skutecznie i Krzyżacy poprzestali na spustoszeniu okolicy.

W dalszej części wojny książęta mazowieccy zerwali z Władysławem Łokietkiem sojusz i doszło do walk w roku 1329. I tym razem szturm na Brześć nie udał się. W roku 1332 armia krzyżacka pod wodzą komtura chełmińskiego Ottona von Luterberga posuwając się od strony Płocka w kierunku południowo-zachodnim, paląc i niszcząc wsie i miasta leżące po drodze, znów przystapiła 9 kwietnia do oblężenia Brześcia. W czasie dwunastodniowego oblężenia miasta bronił wojewoda Wojciech z Kościelca z rodu Leszczyców, wraz z Chebdą kasztelanem brzeskim, Pawłem kasztelanem łęczyckim – dowódcą przysłanych przez księcia Władysława i Michałem podsędkiem łęczyckim. 

Po bohaterskiej obronie Brześć został w dniu 21 kwietnia 1332 r. zdobyty. Wobec stronników królewskich zastosowano konfiskatę dóbr i wygnanie. Represje dotknęły nie tylko szlachtę ale i mieszczaństwo. Ze względów gospodarczych Krzyżacy wybudowali port na rzece Zgłowiązce. Dla utrwalenia swego panowania przenieśli zamek na nowe miejsce, a miasto otoczyli murami. W swych rękach posiadali Brześć przez 11 lat, aż do traktatu kaliskiego w roku 1343, na mocy którego Brześć został zwrócony Koronie. Jednak załogi krzyżackie opuściły miasto dopiero na początku 1346 r.

Fakt potwierdzenia przez Brześć traktatu kaliskiego świadczy o jego roli i wzroście znaczenia politycznego.

W roku 1383 Ziemowit książę mazowiecki obsadziwszy zamek brzeski swoimi ludźmi, wziął do niewoli najznakomitszych mieszczan, a domy miejskie zburzył. To samo zrobił Zygmunt margrabia brandenburski, zdobywając miasto po oblężeniu w roku 1389. 

Brześć Kujawski ponownie zostaje włączony w orbitę polityki polsko-krzyżackiej w czasie wojny 1409-1411. Rozejm pokojowy po działaniach wojennych zawarty w Toruniu potwierdza Brześć obok innych miast polskich. Również poręczycielami przedłużeni rozejmu z roku 1418 są mieszczanie brzescy.

Po odbytym w roku 1425 w Brześciu kujawskim zjeździe, który stanowił o warunkach elekcji synów królewskich, miasto wraz z całą dzielnicą zostało zrównane w prawach z ziemiami Korony.

Po wspólnej polsko-czeskiej wyprawie w roku 1432 na ziemie krzyżackie zostaje w dniu 31 grudnia 1432 r. zawarty pokój w Brześciu, gwarantujący swobodę handlową.

W przywileju koronacyjnym Władysława Warneńczyka z r. 1434, zatwierdzającym przywileje wszystkich stanów, stwierdza się, że na tron został wybrany nie tylko przez dostojników państwowych,magnatów, rycerstwo, lecz również przez miasta, w tym Brześć Kujawski.

Kazimierz Jagiellończyk wyprawiając się na wojnę z krzyżakami, przed bitwą pod Chojnicami w roku 1454 rozbił obóz wojskowy pod Brześciem, mając główną kwaterę w zamku brzeskim. Sam Brześć na wojnę trzydziestoletnią wystawił w roku 1459 – 30 uzbrojonych. W okresie trwania tej wojny w dniu 1 maja 1463 r. właśnie do Brześcia zjechali się pełnomocnicy obu stron w celu przeprowadzenia pertraktacji pokojowych. Pośrednikiem był legat papieski Hieronim arcybiskup kreteński.

Z okazji pobytu króla Kazimierza Jagiellończyka w Brześciu, odbył się tu 3 lipca 1469 r. sejmik, na którym uchwalono statut o wnoszeniu pozwów przed sądem królewskim.

Do rozwoju gospodarczego i politycznego miasta przyczyniły się nadawane przywileje. Kazimierz Wielki w roku 1361 nadał zwolnienie celne na sól bocheńską, co świadczy o rozległych kontaktach handlowych Brześcia, skoro aż tu docierała sól z południa Polski. W roku 1557 miasto otrzymuje przywilej zwalniający mieszczan od płacenia cła wodnego, co było dodatkowym ułatwieniem w prowadzeniu handlu zbożem. Dla Brześcia jednak przywilej ten miał o wiele mniejsze znaczenie niż dla Włocławka. Brześć bowiem nie było ośrodkiem handlu zbożem, choć taki prowadził, bo już w rejestrze z roku 1494 wymienia się 22 spichrze zbożowe jakie posiadał.

Jan III Sobieski przywilejem z roku 1681 pozwolił na produkcję piwa oraz zatwierdził ordynację dla cechu piwowarów.

Okres świetności nie trwał jednak długo. Upadek miasta zapoczątkował wiek XVII, który przyniósł ze sobą proces kurczenia się handlu zbożem. Szalejąca epidemia cholery w roku 1623 zdziesiątkowała ludność, a wojny szwedzkie zrujnowały miasto. Jeszcze na sejmiku pod Bronisławem w roku 1655, postanowiono powołać z województwa 20 ludzi i 400 Kozaków, tj. dwie chorągwie do obrony przed wojskami szwedzkimi. Postanowiono również ściągnąć podatki z dóbr królewskich, duchownych i szlacheckich na zaciąg żołnierzy. Podatek składano w Brześciu, a chorągwiami dowodził płk. Działyński.

Wojska szwedzkie okupowały miasto do roku 1657, rujnując całkowicie ludność przez nakładanie kontrybucji i rekwizycje. Dlatego też na sejmiku w Radziejowie postanowiono przyznać zwolnienia podatkowe, aby pomóc ludności w podciągnięciu się z upadku gospodarczego (od akcyzy piwnej płacili tylko 2 gr od złotego).

Ogromne straty w stanie ludnościowym spowodowały szerzące się w czasie wojny i głodu choroby epidemiczne. Do tego jeszcze wielki pożar w roku 1685 obrócił w zgliszcza pozostałe zabudowania miejskie, które ocalały po pożodze wojennej. Dowiadujemy się o tym z uchwał sejmiku odbytego w Radziejowie w tym samym roku, który zwalnia pogorzelców od płacenia podatków na okres 4 lat. Przyznano także 100 złotych na rzemieślników i poprawę budynków O.O. dominikanów, oraz zwolnienie na ½ roku pogorzelców od płacenia czopowego.

Po okresie ‘potopu szwedzkiego” proces odbudowy miasta dokonywał się bardzo powoli. Podczas najazdów wojsk litewskich i saskich w latach 1702 i 1705 miasto zostało ostatecznie zrujnowane i zrabowane. Pozostało tylko 3 gospodarzy. Znaczne spustoszenie poczyniły następnie w latach 1707-1709 epidemie.

W roku 1771 Brześć wraz z całą dzielnicą opanowany został przez konfederatów. Pruski generał Belling po wyparciu konfederatów w grudniu 1771 r. opanował te tereny nakładając wysoka kontrybucję.

Po wkroczeniu wojsk pruskich pod dowództwem gen. Molensdorfa w dniu 16 stycznia 1793 r. na Kujawy, Brześć wraz z całym województwem został włączony w skład ziem zaboru pruskiego.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Borucki, Ziemia Kujawska, Włocławek 1882; M. Baliński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; T. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951; Dzieje Ziemi kujawskiej, t. I-V, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i I połowie XVII w., Prace Komisji Historii BTN, t. 1, Bydgoszcz 1963; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z r. 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza II: 1956, z. 2, Poznań 1957; J. Karwasińska, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343, Warszawa 1927; R. Kozłowski, Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 5, Bydgoszcz 1968; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzk-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, cz. 2, wyd. A Tomczak, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 3, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; a także akta: Akta Magistratu Brześcia Kujawskiego z 1. 1809-1872, PAP włocławek; Akta Komisji Rządowej Spraw Wewn., opisanie historyczne oraz topograficzne-statystyczne miasta Brześcia Kujawskiego z 1820 r., AGAD Warszawa; Kopie przywilejów miasta guberni warszawskiej, KRSW, nr 460 c, AGAD Warszawa; Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, Relacje i Dekrety B, 1638, n 49, AGAD Warszawa, Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, B. Relacje, 1662, 1664, nr 9, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1616 r., Archiwum Skarbu Koronnego XLVI, nr 10, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1661 r., Archiwum Skarbu Koronnego XVIII, nr 64, AGAD Warszawa; fot. http://brzesckujawski.cba.pl

Wykaz osób szczególnie wyróżniających się w działalności czerwonokrzyskiej w Kruszwicy

Izabela Bożejewicz - urodziła się 17 sierpnia 1915 r. w Inowrocławiu. Emerytowany pracownik Domu Książki w Kruszwicy. Długoletnia działaczka Zarządu Powiatowego PCK w Inowrocławiu, Koła Terenowego PCK w Kruszwicy oraz Zarządu MG PCK. Wyróżniona Odznaką Honorową PCK III i IV stopnia, Odznaką Pamiątkową 50-Lecia PCK. Zmarła 11 listopada 1986 r. Pochowana na cmentarzu w Kruszwicy.

Maria Patyk - ur. 10 sierpnia 1924 r. w Pieckach, emerytowana nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej, w Sławsku Wielkim. Propagatorka folkloru kujawskiego, znany i ceniony fachowiec w zakresie kultury i obrzędów ludowych. Długoletnia opiekunka Szkolnego Koła PCK i Koła Terenowego PCK w Sławsku Wielkim. Wyróżniona Odznaką PCK IV stopnia.

Szymon Owczarek – urodzony w 1920 r. pod Sochaczewem. Długoletni kierownik Spółdzielni – Zakładu Mleczarskiego w Kruszwicy. Członek Komisji Rewizyjnej przy Zarządzie Miejskim w Inowrocławiu, wiceprezes, skarbnik, członek Zarządu Lokalnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK III i IV stopnia. Zmarł 8 maja 2000 r., pochowany w Kruszwicy.

Franciszek Wesołowski – urodzony 21 września 1984 r., syn Stanisława i Katarzyny. Prowadził warsztat krawiecki przy ulicy Jana Kasprowicza w Kruszwicy. W latach 1948-50 był nauczycielem technologii w Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej w Kruszwicy. W latach 1947-50 pełnił funkcję sekretarza Koła Terenowego PCK. Od 1950 r. do 1955 był prezesem tego Koła. Z jego inicjatywy zakupiono łódź ratunkową oraz utworzono Posterunek Ratowniczy Wodnego PCK. Wyróżniony Odznaką Honorową PCK IV stopnia. Opracował kronikę PCK – Koło Terenowe w latach 1945-1955. Zmarł 26 września 1966 r., pochowany w Kruszwicy.

Jan Zawadzki – urodził się 19 czerwca 1906 r. w Lubotyniu, lekarz dentysta. Przed wojną i po wojnie członek Terenowego Koła PCK, a następnie do roku 1955 – wiceprezes. W latach 1955-1966 pełnił funkcję prezesa. W 1939 r. oddaje w Warszawie samochód prywatny marki Fiat – 1100 do dyspozycji Zarządu Głównego PCK. W latach 1945-1948 czynnie pracuje w ekipach lekarskich w ramach higienizacji wsi. Uaktywnił działalność Terenowego Koła PCK, główny organizator wojewódzkich uroczystości PCK w Kruszwicy (16.06.1963). Za swoją pracę na rzecz PCK w Kruszwicy został wyróżniony dwukrotnie: w 1955 i 1961 r. Odznaka Honorową PCK IV stopnia oraz III stopnia, a także pamiątkową 50-Lecia PCK pośmiertnie. Dr Jan Zawadzki zmarł w 1966 r., pochowany na cmentarz w Kruszwicy.

Edmund Zientarski – urodził się 22 września 1908 r. w Berlinie. Po ukończeniu Akademii Medycznej w Poznaniu, otrzymał tytuł lekarza. Pracując w Kruszwicy, brał czynny udział w PCK, prowadząc kursy sanitarne dla członków drużyn ratowniczych. W latach 1936-1939 był członkiem zarządu Koła Terenowego PCK. W czasie wojny pracował w Kijach. Uczestniczył w ruchu oporu. Po wojnie, w latach 1945-48, służył w wojsku. Po odbyciu służby wojskowej wrócił do Kruszwicy i  włączył się w nurt działalności Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PCK – członek zarządu. Wyróżniony Odznaka Pamiątkową 50-Lecia PCK i Honorową Odznaką WOPR. Zmarł 8 kwietnia 1978 r.

Krzysztof Zuchniarek – urodzony 12 kwietnia 1949 r. w Chalno, koło Topólki. Od roku 1984 Prezes Klubu HDK przy Kombinacie PGR i spółki „Kom-Rol”. Wiceprezes Zarządu Miejsko-Gminnego PCK w latach 1983-1989. Organizował zbiorowe odbieranie krwi i był inicjatorem wielu imprez dla krwiodawców i ich rodzin (wycieczki, zabawy taneczne, zbieranie grzybów itp.). Wyróżniony Odznaką Honorową PCK – IV stopnia i Medalem 40-Lecia Honorowego Krwiodawstwa PCK.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: S. Stybor, R. Tschurl, Z dziejów Polskiego Czerwonego Krzyża w Kruszwicy w latach 1919-2002, Kruszwica 2002; T. Brauer, Samorząd miejski Kruszwicy, Dawniej i dziś, Kruszwica 1994 r.

Gąski – parafia pw. Chrystusa Króla Wszechświata

Parafia została erygowana w lipcu 1974 r. Kościół parafialny zbudowali w latach 1906-1909 koloniści niemieccy. Do 1945 r. stanowił on własność gminy protestanckiej. 

Plebania zbudowana w 1977 r. Poświęcona została przez biskupa J. Michalskiego w 1978 r. Na terenie parafii znajduje się dawna pastorówka z 1910 r. 

Księgi metrykalne pochodzą z 1972 r. Po 1945 r. proboszczem był ksiądz Eugeniusz Kuberka. Parafia liczy około 500 mieszkańców. Święto parafialne przypada na Niedziele Chrystusa Króla, a całodzienna adoracja odbywa się 22 listopada, Parafia obejmuje miejscowości: Gąski, Szpital i część wsi Parchanki. Cmentarz został założony w 1990 r. Przy kościele działa Żywy Różaniec matek i Dzieci.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie rocznika Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gaudentinum, Gniezno 2005. Fot. gniewko.eu

Skarby Kościoła Markowickiego

Kościół parafialny, pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, pierwotnie był pw. Matki Boskiej Karmelitańskiej, św. Krzyża, św. Józefa, św. Michała Archanioła i Wszystkich Świętych. W roku 1710 na tyle był wykończony, że 2 lipca została do niego uroczyście wprowadzona Łaskami Słynąca Figura Matki Boskiej. Jest salowy, w stylu barokowym, sześcioprzęsłowy, z dwoma kaplicami: św. Józefa od południa, św. Krzyża od północy. Od zachodu mieści się wieża w kształcie kwadratu, w której znajduje się zakrystia. Od wschodu jest kruchta i główne wejście do kościoła. Pod chórem i pod dwoma kaplicami są krypty. Sklepienie ma kształt kolebowy z lunetami na gurtach parzystych i pojedynczych. U spływu sklepień niezbyt wydatne przyścienne filary z parzystymi lub pojedynczymi pilastrami. Kapitele pilastrów są ozdobione stylizowanymi motywami  draperii. Posadzki kaplic zostały podwyższone o kilka stopni od poziomu nawy. Chór muzyczny jest wsparty na trzech arkadach podtrzymujących żaglaste podsklepienia. Wystroju wnętrza dokonali: mistrz Krzysztof Genelli z Włoch, snycerz Jan Ernest Debes z Torunia, malarz Jan Perti z Torunia i Maciej Gruszczyński z Mogilna.

Ołtarz główny w stylu rokokowym, architektoniczny dwukondygnacyjny wykonał Krzysztof Genelli i Jan Ernest Debers. W niszy środkowego pola została umieszczona Cudowna Statua Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Rzeźbę wykonał w drzewie lipowym nieznany artysta z Trzebnicy koło Wrocławia. Składa się z dwóch części z których górna jest autentyczna, wykonana gdzieś w latach 1390-1470. Uzupełnił ja Henryk Kucharski i konserwował. Ma 105 cm wysokości. Po raz drugi konserwowała ja mgr Kunegunda Ptak z Lublińca Śląskiego. W górnej kondygnacji ołtarza, w późnobarokowej ramie (r. 1765) obraz Nawiedzenia, przypisywany J. Petriemu, który też polichromował wnętrze drewnianego sanktuarium Matki Boskiej w Pieraniu, znajdującego się koło Inowrocławia przy drodze do Włocławka. W zwieńczeniu ołtarza na samym szczycie umieszczono figurę rzeźby: św. Anny i św. Joachima, Rodziców N.M.P. Mensa ołtarzowa murowana, wolnostojąca, na niej tabernakulum z 1763 r., na tle dekoracji grzebykowej z główkami puttów. Antepedium przedstawiające Ostatnią Wieczerzę wg Leonarda da Vinci, wykonane haftem krzyżykowym z drugiej połowy XIX w.

Ołtarz św. Eliasza, po lewej stronie, pochodzi z okresu późnego baroku t.j. z początków XVIII w. W środkowym polu św. Eliasz, patron zakonu Karmelitanów. Po bokach rzeźby nieznanych świętych i kolumny zdobione. W górnej kondygnacji Przemiennie Pańskie na Gorze Tabor. W zwieńczeniu dekoracja z rzeźb.

Ołtarz św. Walentego po prawej stronie, patrona chorych i lekarzy. Obraz św. Walentego  w polu środkowym został domalowany i być może pochodzi z pierwszego kościoła drewnianego z XVII wieku. W górnej kondygnacji bł. Augustyn Mazzingni, Karmelita, beatyfikowany w 1761 r. W zwieńczeniu rzeźby dwóch aniołów, w środku św. Roch. Całość z XVIII wieku.

Z lewej strony znajduje się kaplica św. Józefa z późnobarokowym ołtarzem z I ćwierci wieku XVIII, architektonicznym, dwukondygnacyjnym z lekko wklęsłym i z otaczającą go piękną, bogatą, wstęgowo-akantową dekoracją. Na szczególna uwagę zasługuje obraz św. Józefa z Dzieciątkiem w polu środkowym, barokowym, w srebrnej sukni, bogato trybowanej w ornamenty regencyjne z 1730 r. Obok wartościowe rzeźby. W zwieńczeniu św. Roch w typie malarstwa nazareńczyków a obok rzeźby dwóch papieży. Tabernakulum z płaskorzeźbą kielichową z r. 1763, o bogatej ornamentyce, wykonanej przez J. E. Debesa.

W kaplicy tej jest jeszcze klasycystyczna chrzcielnica z I połowy w. XX na tle ołtarzowego retabulum I ćw. w. XVIII, z parą kolumn i akantowych uszaków. W polu środkowym znajduje się obraz św. Jana Nepomucena, patrona spowiedników, a w górnej części owalnej, akantowej obraz św. Róży z Limy.

Po prawej stronie kościoła jest kaplica św. Krzyża. Ołtarz barokowy, też dwukondygancyjny z XVII w. W jego środkowym polu Chrystus Ukrzyżowany. Rzeźba ta pochodzi z XVII wieku, prawdopodobnie z pierwszego kościoła. Obok figury Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Apostoła. W górnej części obraz w Trójlistnej ramie (w. XIX), przedstawiający świętych polskich adorujących Matkę Boska Częstochowska. W zwieńczeniu postacie czterech aniołów. W tejże kaplicy znajduje się jeszcze mniejszy ołtarz, późnobarokowy, z obrazem św. Katarzyny Aleksandryjskiej z wieku XVII/XVIII w górnej kondygnacji i obraz Najśw. Serca Pana Jezusa w polu środkowym pędzla braci Drapiewskich z Pelplina. Mensa ołtarza sarkofagowa z dekoracja płaskorzeźbową.

Ambona rokokowa z XVIII w., bogato zdobiona z rzeźbami kilku uskrzydlonych i z św. Janem od Krzyża na baldachimie, wykonana przez J. E. Debesa.

Organy znajdują się w tylnej ścianie kościoła. Datę wkomponowano w akantowe ornamenty 1710 r. Prospekt organów późnobarokowy, trójwieżowy z bogata ornamentyka. Po bokach trąbiącego na środkowej wieżycy anioła – dwa inne niżej, na wieżyczkach. Z przodu rzuca się w oczy pozytyw z aniołem grającym na harfie. Chór odgradza drewniana krata, którą wykonał Maciej Gruszynski z Mogilna. Pod kratą na ścianie wersety z pisma św.

Stale jedno i dwurzędowe, rokokowe niegdyś posiadały cenne obrazy, których nie udało się zachować. Obecnie, dekorowane motywami rzeźb z XVIII w. są wypełnione obrazami Czcicieli Matki Boskiej pędzla prof. Zbigniewa Sałaja z Krakowskiej Akademii Sztuk Pieknych.

Konfesjonały również zasługują na uwagę. Wszystkie trzy zabytkowe, pochodzą z XVIII w., ozdobione intarsjami. Znaczone są trzema herbami Łabędź, Lubicz i Ogończyk i inicjałami fundatorów. Pierwszy fundował (DTPK) dziedzic Markowic Dyzma Trzebicki, podczaszy inowrocławski, sędzia kruszwicki (zm 1764). Drugi również intarsjowany z herbem Lubicz z literami A ZN K CHB S S. Trzeci z intarsją herbu Ogończyk oraz z literami IK CH B S S.

Wiele plakietek wotywnych zaginęło w czasie wojny. Wśród pozostałych jest kilka zabytkowych ze srebra, jako widome znaki, że wierni wypraszali sobie upragnione łaski, jak zdrowie, pojednanie z Bogiem lub przezwyciężanie trudności rodzinnych. Wiele matek uprosiło sobie upragnione dzieci. Niektóre pochodzą z XVIII w.

Dzwon pierwszy odlany w 1765 r. przez Mikołaja Petersilego z Torunia; drugi odlany przez Fryderyka Becka w Toruniu w 1765 r.

Paramenta liturgiczne znajdują się w zakrystii. Siedem ornatów z XVIII w. i trzy cenne kielichy z XVII wieku.

Krucyfiksy: barokowy z XVII w., późnobarokowy z XVIII w., w furcie klasztornej barokowy z XVIII w., współczesny rzeźbiony przez Józefa Glanca, ludowego kujawskiego rzeźbiarza. 

Portrety fundatorów: Helena Bardzka z markowskich, spadkobierczyni dóbr markowickich, realizatorka testamentu Szymona Markowskiego i fundatora sanktuarium. Andrzej Bardzki, mąż Heleny, dziedzic Markowic, fundator i dobrodziej klasztoru.

Epitafia: Zuzanna z Walewskich Kossowska, starościna przedecka 91742) Inskrypcja w marmurowym owalu; Gertruda z Bocińskich Zawadzka i jej syn Ignacy. Inskrypcja umieszczona na płycie z brązowego marmuru, fundacji Anny Kąsinowskiej, córki zmarłej, r. 1848; Epitafium trumienne fundowane dla Heleny Bardzkiej przez siostrzeńców w 1665 r. Epitafium trumienne z r. 1668 dla Wincentego Leszczyńskiego kanclerza.

Obrazy: Św. Teresa Wielka od Jezusa z Awila; Nawiedzenie NMP; Św. Barbara; Św. Teresa od Dzieciątka Jezus; na suficie sceny z życia NMP; na dwóch feretronach św. Józef z Dzieciątkiem i Matka Boska Szkaplerzna; naprzeciw ambony figurka św. Antoniego Padewskiego; na ścianach stacje Drogi Krzyżowej pędzla Braci Drapiewskich z Pelplina.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, na podstawie publikacji ks. Kazimierza Józefa Łabińskiego OMI, Bezcenny Skarb Ziemi Kujawskiej, Sanktuarium Matki Boskiej Pani Kujaw Królowej Miłości i Pokoju w Markowicach, Markowice 1987.

Działalność Polskiego Czerwonego Krzyża w Kruszwicy w dwudziestoleciu międzywojennym

Niestety nie zachowało się zbyt wiele materiałów źródłowych dotyczących działalności Czerwonego Krzyża w Kruszwicy, w okresie międzywojennym. Ubogie w opisy są zwłaszcza lata 1922-1934. Przypuszczalnie ziemianki z kruszwickiego koła kontynuowały pracę społeczną na podobnym poziomie i również dużymi sukcesami jak w latach 1919-1921. 

Do 1931 r. Kruszwica należała do powiatu strzelińskiego, a do 1938 do powiatu mogileńskiego, w późniejszych latach zwierzchnictwo administracyjne nad Kruszwicą objął powiat inowrocławski. W latach 30-tych XX w. bardzo dobrze przebiegała współpraca między kołami PCK w Kruszwicy, a Inowrocławiem. Dnia 10 marca 1934 r.  odbyło się w Kruszwicy zebranie Komitetu reorganizacyjnego Polskiego Czerwonego Krzyża, na którym Burmistrz miasta Kruszwicy – Stanisław Borowiak szczegółowo omówił znaczenie powołania do życia Koła PCK. Kilka dni później – 16 marca 1934 r. z udziałem Przewodniczącej Oddziału PCK Mogilno Starościny Stępińskiej i prezeski koła PCK Mogilno – Wójcickiej powołane zostało do życia Koło PCK, które miało działać na ternie miasta i wójtostwa Kruszwica. Celem PCK było przygotowanie odpowiedniego zaplecza medycznego i sanitarnego, sprzętu na wypadek wojny, a w czasie pokoju niesienie pomocy w dobie bezrobocia. 

W skład nowego zarządu Koła weszli: 

• prezes dr Feliks Janczewski,
• wiceprezes Stanisław Maciejowski,
• sekretarz Maria Kuropatwińska,
• z-ca sekretarza Józefa Skarżyńska,
• ławnicy: Anna Krzymuska, Stanisław Borowiak, dr Stanisław Hofmański, Jadwiga Kosiatowa, Hans von Gierke.

Władze zarządu PCK w Kruszwicy głosiły, że przyjdą z pomocą we wszystkich nieszczęściach.

We wrześniu 1935 r. Koło PCK w Kruszwicy staje się samodzielną jednostką i otrzymuje nazwę „Samodzielne Koło PCK w Kruszwicy” podlegając bezpośrednio Zarządowi Okręgu. Zarząd Kruszwickiego koła zobowiązany został do organizowania koła w terenie to jest Kruszwica – wójtostwo oraz na terenie Chełmc. W tym roku nowym prezesem został obrany Stanisław Maciejewski, do składu rewizyjnego wybrano Aleksandra Tomaszewskiego, nowym zastępcą sekretarza została Maria Sajanka. Organizacja  Koła PCK Młodzieży zajmowała się Maria Kuropatwińska. 

Z funduszów, składek, dotacji zakupiono sprzęt ratowniczy, aparat tlenowy, udało się także zorganizować wieczorki i zabawy w latach 1935-37. W 1938 r. rozpoczęto szkolenia ratowniczo-sanitarne, na wypadek wojny. Część uzyskanych pieniędzy przeznaczyło PCK na doposażenie drużyny ratowniczej, kupując taki sprzęt jak maski przeciwgazowe, nosze, mundury itp. 

Drużyna ratownicza w Cukrowni Kruszwica była znakomicie doposażona i ćwiczyła pod okiem kierownika – instruktora II kategorii – Władysława Marka. Drużyna Miejska ćwiczyła jedne raz w tygodniu w świetlicy. Siedzibą drużyny był lokal magistracki. Żeńską drużynę, która rekrutowała się z młodzieży poza szkolnej, ćwiczyła Irena Uklejewska. Kurs ratowniczo – sanitarny prowadził dr Edmund Zientarski i Władysław Marek.

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej kruszwicki PCK prężnie rozwijało swą działalność charytatywną w mieście i okolicach. Członkowie współuczestniczyli w akcjach dożywiania dzieci w szkołach. Organizowali zbiórki w mieście i w okolicznych majątkach.  W 1939 r. Kruszwicki PCK miał przygotować się do obchodów 20. rocznicy powstania Koła.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: S. Stybor, R. Tschurl, Z dziejów Polskiego Czerwonego Krzyża w Kruszwicy w latach 1919-2002, Kruszwica 2002; T. Brauer, Samorząd miejski Kruszwicy, Dawniej i dziś, Kruszwica 1994 r., fragmenty pochodzą z protokołów i sprawozdań spisywanych przez zarząd PCK w Kruszwicy w latach 1922-1939 (protokoły z: 16 marca 1934, walne zebranie PCK w Kruszwicy z 14 marca 1939).

Powstanie Wielkopolskie na ziemi kruszwickiej 1918-1919

Moja najnowsza publikacja dotyczy wydarzeń związanych z powstaniem wielkopolskim w naszych okolicach i nosi tytuł: „Powstanie Wielkopolskie na ziemi kruszwickiej 1918-1919”.

Starałem się zebrać materiały z wszelkich dostępnych źródeł, plan był taki aby nakreślić historię Kruszwicy między około 1906, a 1919 r. przybliżyć czytelnikowi sylwetki powstańców wielkopolskich i oddziałów, w których służyli. W związku z tym znajdziecie Państwo rozdziały dotyczące Szwadronu Nadgoplańskiego, II Eskadry Wielkopolskiej i listę ochotników z Kruszwicy i okolicy. Nie brakuje także wzmianki o służbach medycznych tj. PCK i o kapelanach w służbie armii powstańczej. Napisałem również kilka słów o Towarzystwie Gimnastycznym i Radzie Ludowej.

Książka zdobiona jest czarno-białymi fotografiami, sam projektował okładkę, która przedstawia Godło z omawianego okresu.

Tradycyjnie publikacja będzie dostępna w bibliotekach kruszwickich, później również w Radziejowie i Strzelnie. Egzemplarz można zakupić w księgarniach internetowych. Zapraszam serdecznie do zapoznania się z tą pozycją.

Link do księgarni

Herb i pieczęcie miejskie Strzelna

Strzelno stało się miastem w 1436 r. Pojawienie się pieczęci miasta wiąże się zazwyczaj z posiadaniem przez nie własnej kancelarii, wystawiającej dokumenty. W pieczęci ulokowano herb miasta. Zachowała się pieczęć okrągła z XV w. - 28 mm, przedstawiająca stojącą postać św. Barbary z czterołukową dekoracją gotycką w tle oraz wstęgami, na których znajduje się napis (legenda). Ta najstarsza pieczęć pochodzi z lat 1535-1553, niestety napisu nie sposób odczytać. 

Zachowała się również pieczęć okrągła o średnicy około 30 mm z wyobrażeniem serca przebitego strzałą (grot w lewo), umieszczonego w kartuszu herbowym, spod którego wychodzi wstęga, wypełniająca resztę powierzchni pola pieczęci. Na wstędze legenda:
Siigillum Opjidi Strzelno. Całość obiega potrójny wałek. Pochodzi ona z przełomu XVI i XVII w., chociaż używano jej także w XVIII w.

Najpóźniej w XVIII w. powstała pieczęć miejska, barokowa posiadająca cechy stylistyczne. Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 35 mm, o polu wypełnionym barokowym kartuszem w formie lekko spłaszczonego koła, w którym znajdują się dwie strzały skrzyżowane w połowie swej długości. W otoku, wyznaczonym trzema wałkami, napis majuskulny: + Sigillvm Civitatis Strzelnensis, który dzieli stylizowana gałązka wawrzynu. W późniejszych pieczęciach również umieszczano skrzyżowane strzały. 

Początkowy okres kształtowania się idei herbu wyznaczył dokument Jana Luckawa z 21 sierpnia 1436 r., któremu przypisuje się umieszczenie św. Barbary w herbie miasta, patronki miasta. Nowe wyobrażenie herbu przyniosło odkrycie pieczęci z XVI i XVII w. przedstawiające serce przebite strzałą. Za okres przełomowy w kształtowaniu się herbu uznać należy wiek XVII, może jego drugą połowę, kiedy to pojawiły się skrzyżowane strzały. W starszych pieczęciach, radzieckiej i ławniczej, krzyż w polu tarczy znika, a zgodnie z sztuka heraldyczna – znajduje się w otoku legendy pieczętnej, jako znak jej początku i końca. W późniejszych dwu pieczęciach ławniczych krzyż z legendy powędrował między groty skrzyżowanych strzał, zmieniając się jednocześnie z greckiego w maltański, a w legendzie jego miejsce zajęła stylizowana gałązka wawrzynu, znana z dawnej tradycji heraldycznej; stosowana jednak chętnie od połowy XVII i XVIII w. ustaliła się forma herbu miasta Strzelna, przedstawiona przez M. Gumowskiego w „Herby miast polskich”.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: R. Kabaciński, Historia Miasta Strzelna, Bydgoszcz 2001; M. Gumowski, Herby miast polskich, s. 309; M. Grycz, Ziemia mogileńska od połowy XV w. do rozbiorów, red. C. Łuczak,, poznań 1978; M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960; APB, Strzelno kl. A 72; K. Józefowiczówna, Trzy romańskie klasztory; W. Schenk, Kult świętych „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1966.

Narodowe Święto Niepodległości 11.11.2019 r. w Gąskach

Narodowe Święto Niepodległości spędziliśmy rodzinnie w Gąskach (gmina Gniewkowo, parafia pw. Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata). Miałem przyjemność przedstawić referat na temat powstania wielkopolskiego na ziemi kujawskiej. Władze wraz z organizatorami dokonały odsłonięcia tablicy pamiątkowej aby uczcić powstańców poległych w Gąskach. Nazwiska powstańców są doskonale znane w Sławsku Wielkim, gdzie znajduje się mogiła na cmentarzu parafii św. Bartłomieja (byli to żołnierze: Franciszek Osiński, Kazimierz Pałecki i Władysław Sławskowski). Uroczystość uświetniły liczne poczty sztandarowe, chór, nie zabrakło również harcerzy, władz samorządowych, duchowieństwa, a także młodzieży szkolnej, która w pięknej inscenizacji przybliżyła drogę do niepodległości.

Fot. https://gniewkowo.eu

Prace archeologiczne na „Mysiej Wieży” w Kruszwicy 2019 r.

Prace archeologiczne pod kierownictwem Marcina Woźniaka z Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, w kazimierzowskiej wierzy w Kruszwicy, przybliżyły nam historie tego miejsca. Po usunięciu 30-centymetrowej warstwy gruzu i śmieci z czasów PRL-u, a także z czasów okupacji i okresu międzywojennego natrafiono na szereg znalezisk. Były tam butelki Wytwórni Wódek „Kasprowicz” z Gniezna, kapsle porcelanowe z browaru w Strzelnie, cynowa odznaka przyznawana na 1 maja – święto III Rzeszy. Z okresu PRL-u badacze odnaleźli 700 monet. 

Po usunięciu 20 ton urobku, za pomocą wiader dokopano się do kości zwierząt, a także znaleziono kości ludzkie. Jak sądzą badacze mogą to być kości ofiar pożaru z czerwca 1657 r., kiedy zamek w Kruszwicy został podpalony i częściowo wysadzony przez Szwedów lub więźnia zamkniętego w lochach.

W warstwie archeologicznej znaleziono również ceramikę, przedmioty szklane z połowy XVII wieku. Do najcenniejszych znalezisk zaliczają archeolodzy flet z XVII w. - możliwe, że był to instrument wojskowy, średniowieczną podkowę z czasów średniowiecznych i klucze do wieży z czasów pruskich. Oprócz tego jest trochę ceramiki, dzban i szklanica.

Ludność Żydowska w Brześciu Kujawskim do XVIII w.

W Brześciu Kujawskim zamieszkiwali Żydzi. Na mocy przywileju Zygmunta Augusta z r. 1558 mogli osiedlać się w mieście, kupować place i budować na nich domy. Posiadali w 1616 r. 15 placów i 8 budynków z placami. Obowiązani byli płacić czynsz na rzecz starosty dostarczać podwodę. Płacili również podatek od miasta, w którym grzebali zmarłych. 

W 1782 r. Stanisław August Poniatowski wydał przywilej, w którym mowa o ludności żydowskiej. Miała ona prawo budować domy przy ul. Żydowskiej, gdzie posiadała 23 place oraz synagogę pobudowaną w początkach XVI w. Po pożarze z 1781 r., pozostał tylko jeden dom, a Żydzi zostali zwolnieni z podatków na 1 rok. Pobudowano dwie studnie. Żydzi odbudowali domostwa i otrzymali prawo handlu wszystkimi towarami. Obowiązani byli płacić podymne i główne. 

W 1793 r. Brześć Kujawski zamieszkiwało 111 Żydów, w tym 2 piekarzy, 8 rzeźników, 4 kupców, 1 kuśnierz, 12 krawców, 2 bławetników, 2 handlarzy lin, właściciel karczmy, 5 kramarzy.

Dekret starosty z 1719 r. wprowadził nowy podatek dla żydów, którzy byli obowiązani płacić do cechu krawieckiego, każdego roku na rzecz św. Marcina, oraz wypiekać dobry chleb na potrzeby obywateli Brześcia. Ponadto obowiązani byli na swojej ulicy trzymać nocnego stróża.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Borucki, Ziemia Kujawska, Włocławek 1882; M. Baliński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; T. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951; Dzieje Ziemi kujawskiej, t. I-V, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i I połowie XVII w., Prace Komisji Historii BTN, t. 1, Bydgoszcz 1963; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z r. 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza II: 1956, z. 2, Poznań 1957; J. Karwasińska, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343, Warszawa 1927; R. Kozłowski, Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 5, Bydgoszcz 1968; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzk-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, cz. 2, wyd. A Tomczak, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 3, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; a także akta: Akta Magistratu Brześcia Kujawskiego z 1. 1809-1872, PAP włocławek; Akta Komisji Rządowej Spraw Wewn., opisanie historyczne oraz topograficzne-statystyczne miasta Brześcia Kujawskiego z 1820 r., AGAD Warszawa; Kopie przywilejów miasta guberni warszawskiej, KRSW, nr 460 c, AGAD Warszawa; Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, Relacje i Dekrety B, 1638, n 49, AGAD Warszawa, Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, B. Relacje, 1662, 1664, nr 9, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1616 r., Archiwum Skarbu Koronnego XLVI, nr 10, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1661 r., Archiwum Skarbu Koronnego XVIII, nr 64, AGAD Warszawa; Fot. www.brzesckujawski.prv.pl