Brześć Kujawski pod okupacją niemiecką 1939-1945 r.

Od dnia 8 października 1939 r. na mocy dekretu kanclerza Rzeszy Brześć Kujawski wraz z całym powiatem włocławskim został wcielony do Rzeszy Niemieckiej. Miasto znalazło się pod okupacja niemiecka w dniu 14 września 1939 r.

Rządy okupanta rozpoczęły się na terenie miasta od wprowadzenia szeregu ograniczeń praw ludności polskiej. Na mocy rozporządzeń nakazano zastąpienie polskich szyldów i napisów szyldami w języku niemieckim. Polakom zakazano posługiwania się samochodami i zabroniono dokonywania zakupu benzyny i innych przetworów ropy naftowej. Władze okupacyjne zabroniły noszenia wszelkich polskich czapek o charakterze związanym z wykonywanym zawodem, jak na przykład kolejarskich czy pocztowych. Zakazy obejmowały także sprawę wydawania prasy w języku polskim oraz kolportażu wszelkich polskich pism o charakterze periodycznym lub ulotnym. Dalsza grupa  zarządzeń władz okupacyjnych dotyczyła zakazu poruszania się ludności polskiej pomiędzy poszczególnymi osiedlami oraz wprowadzała obowiązek opuszczenia miast przez osoby, które nie były ich stałymi mieszkańcami. Dalsze zarządzenia mówiły o obowiązku przekazywania przez Polaków władzom administracyjnym posiadanych odbiorników radiowych oraz o zakazie słuchania radia przez ludność polską.

Władze niemieckie przystąpiły także do akcji eksterminacji ludności polskiej. Akcja ta, całkowicie sprzeczna ze wszystkimi normami prawa międzynarodowego, stała się jednym z zasadniczych elementów polityki okupacyjnej. Miała ona na celu usunięcie polskiego elementu kierowniczego i osłabienie woli walki z okupacją. W perspektywie miała ona za zadanie przygotowanie gruntu pod całkowitą germanizację zagarniętego terytorium. Miała ona również otworzyć drogę do uzyskania wolnych terenów dla osadnictwa niemieckiego. Eksterminacja przede wszystkim dotknęła działaczy politycznych oraz przedstawicieli inteligencji i duchowieństwa.

Po wkroczeniu do Brześcia Kujawskiego okupant dokonał w mieście pierwszych aresztowań. Ich ofiarą padli przede wszystkim działacze lewicy politycznej, uznani przez Niemców za element szczególnie niebezpieczny. W pierwszej fali aresztowań uwięzieni zostali członkowie Komunistycznej Partii Polski, a także Polskiej Partii Socjalistycznej. Wszyscy aresztowani działacze lewicy politycznej zostali rozstrzelani w dniu 27 grudnia 1939 r. we włocławskich lasach na Łubie. Łącznie w 1939 r. ofiarą akcji eksterminacyjnych padło na terenie Brześcia Kujawskiego około 50 osób. 

W planach władz okupacyjnych znajdował się projekt przekształcenia Włocławka w 200-tysięczne miasto niemieckie otoczone niemieckimi osadami rolnymi. Dla osiągnięcia zamierzonego celu władze okupacyjne przeprowadziły akcję wysiedlania ludności polskiej tak z miast, jak i z gospodarstw rolnych. Akcję wysiedleńczą przeprowadzono w przyspieszonym tempie, powiat włocławski bowiem miał być terenem osiedleńczym dla Niemców repatriowanych ze Związku Radzieckiego i krajów bałtyckich. Fala wysiedleń rozpoczęła się już w miesiącach jesiennych 1939 r. W dniu 21 grudnia 1939 r. nastąpiła przerwa w akcji wysiedleńczej ze względu na brak środków transportu. Akcję Niemcy wznowili w marcu 1940 r. Na terenie całego powiatu wysiedlonych zostało prawie 10 tysięcy osób – 2583 rodziny. 

Na miejsce wysiedlonych Polaków zostały sprowadzone rodziny Niemców bałtyckich i wołyńskich. Do połowy 1940 r. na terenie powiatu osadzono 880 rodzin osadników. Przejęli oni gospodarstwa, zakłady rzemieślnicze i sklepy. Wysiedlenie ludności polskiej kontynuowane było w latach 1940-41.

Niemcy wywozili ludność polską na roboty przymusowe. Był to sposób zdobywania przez władze okupacyjne taniej, wręcz niewolniczej siły roboczej dla potrzeb przemysłu i rolnictwa niemieckiego. Dostarczenie przymusowych robotników pozwalało władzom Rzeszy na wcielenie Niemców w szeregi armii. Z powiatu włocławskiego wywieziono do Niemiec na roboty przymusowe ponad 7 tysięcy osób.

Władze okupacyjne dążyły do fizycznej likwidacji ludności żydowskiej. W pierwszym etapie nastąpiło wysiedlenie grup żydowskich i transport na Lubelszczyznę. Już w grudniu 1939 r. przybył transport Żydów wysiedlonych z Włocławka i powiatu do Szczebrzeszyna. Grupa liczył 180 osób. Znajdowały się w niej rodziny z: Włocławka, Brześcia Kujawskiego, Lubrańca i innych miejscowości. W kwietniu 1940 r. okupant zorganizował we Włocławku dzielnicę żydowską – getto. Została ona zlokalizowana w dzielnicy Rekutówek. Getto było ograniczone ulicami: Ciasna, Starodębską i Wolność. W ciągu 1940 r. w getcie osadzona została ludność żydowska z terenu całego powiatu w liczbie około 15 tysięcy osób. W tym znajdowało się około 700 osób z Brześcia Kujawskiego. Do likwidacji getta w 1942 r. przeżyło 6000 osób. Pozostałych przy życiu mieszkańców getta okupant wywiózł do obozu masowej zagłady w Chełmie nad Nerem w powiecie kolskim. W obozie tym ludność żydowska została wymordowana. Po likwidacji getta całą dzielnicę Rakutówek spalono.

Na terenie powiatu włocławskiego działał Ruch Oporu już od jesieni 1939 r. Jedna z grup – Korpus Obrońców Polski informowała społeczeństwo o rzeczywistym stanie działań wojennych, zbierania sił do walki z okupantem oraz do Pomocy dla Polaków zagrożonych akcjami eksterminacyjnymi.

We Włocławku działała grupa zorganizowana przez drukarza J. Turczynowicza. Wydawała nielegalne pismo „Piorun”, które ukazywało się do 1941 r. 

Okres okupacji był dla Brześcia Kujawskiego bardzo ciężki. Miasto poniosło poważne straty ludnościowe. Zahamowany został rozwój normalnego życia. Jako położone w strefie przeznaczonej do szybkiej germanizacji miasto stało się terenem wielu akcji eksterminacyjnych. W ich wyniku poważna grupa mieszkańców, reprezentująca wszystkie warstwy społeczne i różne kierunki polityczne została przez okupanta niemieckiego zamordowana. Poważny odsetek ludności został wysiedlony, bądź też przymusowo wysłany na roboty do Niemiec. Pomimo tych ciężkich warunków i atmosfery stałego zagrożenia ludność Brześcia Kujawskiego nie rezygnowała z prowadzenia walki przeciwko okupantowi, czego wyrazem był rozwój ruchu oporu. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: „Leslauer Bote – ABC dla Włocławka i Kujaw”, nr 1 z 11 października 1939., Relacje mieszkańców Brześcia Kujawskiego i Włocławka; A. Kowalewska, Powiat włocławski w okresie II wojny światowej, Włocławek 1968; artykuł B. Głębowicz, Okupacja hitlerowska 1939-1945, Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; PAP Wł, Akta Starostwa Powiatowego we Włocławku, sygn. Ad. 3/45; „Waeschauer Zeitung” z 9 marca 1940 r., PAP Wł, Akta Starostwa powiatowego we Włocławku, sygn, Ad. 3/ 45; Z. Klukowski, Dziennik z lat okupacji, Lublin 1958; AKW PZPR Bydgoszcz, sygn. 13-15, relacje o Polskiej Partii Robotniczej we Włocławku; AKW PZPR Bydgoszcz, sygn. 104/2, fot. https://www.facebook.com/pg/Brzesc.Kujawski.on.photos/posts/