Radziejów w XIII-XV w.

Radziejów wzmiankowany był już w roku 1142, podczas nadania klasztoru w Mogilnie, przez księżną Salomeę, żonę Bolesława Krzywoustego. Potwierdzenie praw i dóbr kościoła płockiego przez papieża Grzegorza IX z 1332 roku zawiera nadanie Konrada Mazowieckiego, w którym książę zawiadamiał o ciężarach obowiązujących w dobrach biskupich „Item nova servitus in Radoiev servandi hominem in trunce iudicatum a Iudice Crusuicensi et deducandi in Crusuic deleatur quie hic non fuit in tempore domine que contulit Deo Radeiev”.

Miasto już w drugiej połowie XIII w. zaczęło przekształcać się w znaczący ośrodek administracyjny. W XIII w. przy grodzie radziejowskim istniała komora celna. Pobierano cło na komorach granicznych i wewnętrznych, położonych przy drogach celnych na terenie całego państwa. Komora celna przy grodzie, zapewniała większą pewność poboru, zbrojną pomoc w razie konfliktów i łatwość komasacji zebranych dochodów w bezpiecznych spichlerzach i skarbcach drogowych. 

W XIII w. w Radziejowie istniała kasztelania – ośrodek władzy wojskowej i sądowniczej. Z lat 1271 i 1325 pochodzą wzmianki o kasztelanach radziejowskich. Wcześniej w 1230 r. Radziejów jako własność kościelna, podlegała kasztelanii kruszwickiej. Po detronizacji Ziemiomysła, kasztelania radziejowska i kruszwicka, dostały się Bolesławowi Pobożnemu i pozostały w jego rękach do 1273 r. Przed 1282 r. obie kasztelanie przeszły jako posag do córki Bolesława, Jadwigi, poślubionej Władysławowi Łokietkowi (dzielnica brzeska).

W dniu 1 kwietnia 1310 r. Łokietek wystawił w Krakowie dokument, w którym powierzył dziedziczny urząd wójta radziejowskiego Gerkonowi, w zamian za opiekę, którą otoczył nad księżną Jadwigą mieszczanin, gdy książę był na wygnaniu.

Wygląd miasta z XIII w. musiał być podobny do innych miast w tym okresie. Kwadratowy plac, wytyczony pośrodku miasta – rynek. Ulice wychodzące z rynku przecinały się pod kątem prostym. Poprzeczne ulice układały się prostopadle do rynku. Przy drogach wybudowane były zajazdy. Ulice, przylegające do rynku, zamieszkiwali przedstawiciele patrycjatu bogatych rzemieślników. Pozostałe, były zasiedlone przez pospólstwo i biedotę miejską.  Domy były głównie drewniane, a ulice niezabrukowane. Miasto na początku XIV w. posiadało łaźnię, a także dwa młyny i sześć jatek rzeźnickich. W 1322 r. Władysław Łokietek zezwolił na budowę wiatraka w Osieczku. 

W 1370 r. król Kazimierz Wielki nadał przywilej Jakubowi z Torunia na zbudowanie w Radziejowie młyna konnego. W 1404 r. miasto otrzymało  zezwolenie na sprzedaż drobnej soli mielonej, zysk miał być przeznaczony na rozbudowę miasta. W 1409 r. mieszkańcy otrzymali kolejny przywilej, zwalniający ich od podwód. W mieście rozwijał się handel. 

Częstym gościem w mieście był Władysław Jagiełło. Król odwiedził miasto w 1418 i 1419 r, a w 1422 odprawił w tutejszym zamku zaręczyny swej córki Jadwigi z ośmioletnim synem margrabiego brandeburskiego. Mieszkańcy miasta Radziejowa 23 kwietnia 1425 r. złożyli przysięgę wierności królowi Jagielle, jego żonie królowej Zofii i ich synowi Władysławowi.

W 1330 r. w wyniku działań wojennych Władysława Łokietka przeciw Zakonowi (wojna o Kujawy), Radziejów został spalony. Dnia 26 września 1331 r. Krzyżacy zajęli Radziejów, doszło do bitwy pod Płowcami, między siłami Łokietka, a wojskiem Zakonu. Zakon okupował miasto od 1332 do 1343 r. kiedy to Radziejów wrócił z powrotem w ręce polskie.

Wojna o Kujawy – bitwa pod Płowcami

Brzaskiem 27 września 1331 r. Krzyżacy podzielili w Radziejowie swe wojska na trzy części, zamierzając przystąpić do oblężenia Brześcia Kujawskiego. Strażą przednią krzyżaków dowodził komtur Bałgi Henryk Reuss von Plauen, głównymi siłami Otton von Luterberg, strażą tylną wielki marszałek Dietrich von Altenburg.

Około godziny 9 rano, korzystając z silnej mgły, Władysław Łokietek podszedł osiem kilometrów do Radziejowa, w pobliżu wsi Płowce, do oddziału wielkiego marszałka von Altenburga rozpoczynając atak. Rozpoczęły się zacięte walki, w czasie których obie armie trzykrotnie nacierały na siebie i rozchodziły się, w celu chwilowego odpoczynku. W czasie zmagań bojowych padł koń krzyżaka niosącego wielki sztandar. W wojsku krzyżackim zapanowała chwilowa panika, co zręcznie wykorzystali rycerze Łokietka, otaczając i likwidując znaczny oddział krzyżaków. Do polskiej niewoli dostał się wówczas marszałek Dietriech von Altenburg, ranny w twarz, oraz 56 krzyżackich rycerzy. Koło południa w ręku Polaków znalazło się całe pole bitwy.

Między godziną 2-gą a 3-ą po południu nadeszły pod Płowce wojska krzyżackie z dwóch innych oddziałów von Plauena i von Luterberga, które na wieść o bitwie, odstąpiły od planów oblężenia Brześcia Kujawskiego. Polacy nie spodziewali się wznowienia bitwy, wśród rycerstwa polskiego było widać objawy zmieszania. Łokietek wziął do niewoli dowódcę przedniej straży Henryka von Plauena i nakazał chwilowy odwrót. 

Po przegrupowaniu sił, władca Polski wznowił działania. W dniu 28 września 1331 r. rycerstwo polskie było gotowe do walki. Krzyżacy wykorzystali ten moment i wycofali się do Torunia. Na polu bitwy pod Płowcami zostały niepogrzebane trupy krzyżackich rycerzy.

Bitwa pod Płowcami miała ogromne znaczenie moralne. Rycerstwo polskie przekonało się o sile własnego oręża, Krzyżacy musieli odstąpić od oblężenia Brześcia i chwilowo zrezygnować z planów zajęcia całych Kujaw. Zawiodły również ich plany połączenia z wojskami króla czeskiego Jana Luksemburczyka, które parę dni później wkroczyły do Wielkopolski. 

Kujawski biskup Maciej kazał po bitwie płowieckiej zebrać i pochować zwłoki poległych, a było ich 4187. Jak zanotowano później w kalendarzu katedry włocławskiej wśród poległych było znacznie więcej braci i ludzi zakonu. Czterdziestu znacznych jeńców krzyżackich spod Radziejowa przeprowadzono w triumfie do Krakowa, a o ich wykupienie Krzyżacy musieli toczyć długie rokowania z Łokietkiem.

Opracowanie B. Grabowski, źródła: J. Bieniak, Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267-1327, z. 20, Historia II, Toruń 1966, s. 61-62; M. Nielińska, Kancelaria Władysława Łokietka w latach 1296-1299 Studia Źródłoznawcze, t. XI, s. 21-80; Rys historyczny Kujaw do połowy XV wieku, publikacja J. Danielewicz i K. Rolirad, Bydgoszcz 1982; Z. Guldon, Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII-XXV w. „Ziemia Kujawska”, t. II, s.  32. Fot. historyk.eu