Radziejów w czasie powstania styczniowego 1863 r.

Po II rozbiorze Polski, Radziejów przypadł Prusom i włączony został do departamentu piotrkowskiego.  Początek XIX wieku dla Radziejowa nie był szczególnie owocny gospodarczo i ekonomicznie. Niewielka miejscowość nie odgrywała większego znaczenia w nowych warunkach politycznych. W 1800 r. Radziejów liczył zaledwie 813 mieszkańców, głównie rolników i handlarzy. Reprezentanci Kujaw w czasie delegacji do Napoleona w grudniu 1806 r. przedstawili opłakany stan gospodarki Kujaw, nadmiernie eksploatowanych przez wojska francuskie. Rok później na zjeździe we Włocławku, w czasie hołdu królowi Fryderykowi Augustowi, księciu warszawskiemu, delegaci skarżyli się do Rady Stanu i marszałka Davousta w sprawie ucisku ekonomicznego, jakiego Kujawy doznawały ze strony Izby Administracyjnej.

W kwietniu 1809 r. do Księstwa Warszawskiego wtargnęły oddziały austriackie i częściowo je zajęły. Przez Radziejów przeszli Austriacy, zmierzające spod Torunia i Inowrocławia Kłodawę, Kutno do Sochaczewa. Przechodziły tu także wojska polskie, maszerujące linią od Poznania przez Gniezno, Kruszwicę, Radziejów i Krośniewice. Rabunkowa gospodarka wojenna w okresie Księstwa Warszawskiego aż do jego upadku, podkopały jeszcze pozycję Radziejowa w regionie. Liczba ludności w mieście stale malała.

Po klęsce Napoleona Rosjanie zajęli ziemie Księstwa. Radziejów stał się jednym z wielu typowych, małych rolniczych miasteczek nad granicą pruską. Miasto miało głównie wartość strategiczną i rolnicza, w 1824 r. mieszkało w Radziejowie 690 mieszkańców. W okolicach miasta usytuowany był urząd pruski, posterunek graniczny. Położenie Radziejowa sprzyjało ekstradycji zbiegów z zaboru rosyjskiego. Powstania listopadowe i poznańskie nie miały większego wpływu na miasto, nowy etap historii Radziejowa i okolic otwiera dopiero wybuch powstania styczniowego. Wpływ na to miało przeniesienie walk na tych terenach i determinacja społeczna Kujaw. Ziemie kujawskie były szczególnie ożywionym terenem ruchów oddziałów powstańczych w obszarze przygranicznym. Od kontroli tego regionu zależał względnie bezpieczny przerzut broni do Kongresówki, przechodzenie ochotników z Wielkiego Księstwa Poznańskiego do powstania, utrzymanie szlaków kurierskich. We włocławku, znajdowała się siedziba carskiego gubernatora wojennego. To właśnie z tego miasta, położonego blisko Radziejowa i Kruszwicy, wychodziły oddziały rosyjskie w pole przeciwko partiom powstańczym, operującym na Kujawach.

Wiosną 1863 r. Kujawy czekały na przyjęcie Ludwika Mierosławskiego, dyktatora, który miał poprowadzić formujące się oddziały na wschodzie tego regionu. Mierosławski tuż po przybyciu w okolice Inowrocławia, zebrał zmagazynowaną broń i amunicję i udał się do Konar, położonych nad granicą prusko-rosyjską. W nocy z 16 na 17 lutego, Mierosławski wraz z 20 powstańcami opuścił Konary i udał się do Krzywosądza, gdzie czekała na niego grupa 40 ochotników. Problemem w rosnącej armii powstańczej, był brak uzbrojenia. Transport, broni który zorganizował Mierosławski wcześniej, z własnych funduszy i wysłał do Bydgoszczy, trafił w ręce policji pruskiej. Nie powodzenia na polu bitwy, wywołały niechęć wśród szlachty poznańskiego i Kujaw. Co utrudniało zdobycie środków na prowadzenie powstania. Szlachta obawiała się uzbrojonego chłopa. 

Dyktator dysponował 100 ludzi, uzbrojonych w dubeltówki i kosy. Pod Krzywosądzą założono tymczasowy obóz, gdzie trenowano rekrutów, formowano tabory, konstruowano machinę z kos, pomysłu Mierosławskiego. 19 lutego, do oddziałów przyłączyła się część partii Kazimierza Mielęckiego, główne siły miały przybyć niebawem.

Mierosławski, pewny przybycia kolejnych posiłków, postanowił przyjąć bitwę z maszerującymi w te strony Rosjanami, w lasku otoczonym ze wszystkich stron równinami. Przez lasek wiodła droga z Krzywosądzy do Włocławka oraz droga do Radziejowa. Do granicy pruskiej było tylko 15 km. Bitwę, Mierosławski jednak przegrał i musiał się wycofać do Radziejowa. Poległo wówczas 40 powstańców i dwóch dowódców, Mielęcki nie zdążył wesprzeć walczących oddziałów. Polegli komisarz rządu – Janowski i major Celiński, który osłaniał odwrót dyktatora. Wielu powstańców dostało się do niewoli. Mierosławski udał się do wsi Płowce, gdzie czekał oddział Mielęckiego. Na miejscu doszło do ostrej wymiany zdań między dowódcami. Głównemu dowódcy nie podobało się, że Mielecki mimo że miał tylko 10 km do przebycia, nie pomógł w bitwie, mając do dyspozycji 500 ludzi. W Płowcach Mierosławski agitował chłopów do powstania. 

Liczba powstańców Mierosławskiego rosła, zawdzięczał to zdolnością Bartosza Nowaka. Niestety nadal brakowało broni, chłopi nosili głównie kosy, przygotowane przez miejscowych kowali. Nowaka aresztowały wkrótce władze pruskie i osadziły kolejno w więzieniu w Inowrocławiu, a później w Moabicie. Uwolniony został dopiero po upadku powstania i zmarł w 1890 r. pod Bodanowem Bachornym. 

Dnia 21 lutego 1863 r. oddział Mierosławskiego cofając się przed siłami nieprzyjaciela, dotarł pod Nową Wieś nad Gopłem. Otoczeni przyjęli bitwę, padło 37 powstańców, wielu zostało rannych. Rozproszone oddziały uciekły z pola bitwy. Dowódcy wycofali się z garstką pozostałych przy nich ochotników do Kazimierza Kujawksiego. Tam po kłótni Mierosławskiego z Mielęckim, dyktator postanowił udać się do Paryża. W ten sposób zakończyła się tygodniowa kampania Ludwika Mierosławskiego. Kazimierz Mielęcki walczył dalej w lasach kazimierzowskich, uczestniczył w kilu bitwach. Zmarł po klęsce pod Ślesinem, w lipcu 1863 r., na skutek odniesionych ran. 

Na początku kwietnia 1863 r. zaczęły się formować oddziały niedaleko Ruszkowa. Partie powstańcze Alfonsa Seyfrieda i Oborskiego, złożone były w większości ze szlachty: łęczyckiej, kutnowskiej i kujawskiej oraz młodzieży włocławskiej. W pierwszej połowie kwietnia, 60 strzelców pod dowództwem Oborskiego, zorganizowało wypad na komendę rosyjskiej straży granicznej stacjonującej w Piotrkowie Kujawskim. Nieprzyjaciel został wyparty za granicę pruską. Powstańcy,  udali się za wycofującymi oddziałami, oddali kilka strzałów i powrócili do Piotrkowa, gdzie pozrzucali z magistratu i miejsc publicznych orły carskie oraz zarekwirowali z kasy miejskiej całą gotówkę na cele kampanii.

W połowie kwietnia 1863 r. wkroczyły z Poznańskiego do Królestwa trzy oddziały, sformowane staraniem tzw. Komitetu Działyńskiego, a wśród nich oddział dowodzony przez Young de Blankenheima. Francuz połączył się wkrótce z powstańcami Seyfriedem i Oborskim. Powstał także oddział konny pod dowództwem Piotra Solnickiego. Young dowodził 1000 ochotników, słabo uzbrojonymi powstańcami, niektórzy nie posiadali żadnej broni.

Oddział wyruszył z lasów ruszkowskich na Wierzbinek w drugiej połowie 1863 r. Young zmienił jednak plany usłyszawszy o zbliżającym się nieprzyjacielu. W dniu 26 kwietnia, w czasie ulewnego deszczu, oddział Francuza stoczył potyczkę z oddziałem Nielidowa, w okolicy Nowej Wsi (miejsca klęski Mierosławskiego). Dowódca partii nie czekał, z marszu uderzył na wroga i zmusił Rosjan do odwrotu na Rudzk Mały. Rosjanie znaleźli schronienie za granicą pruską, zgodnie z konwencją Alvenslebena. 

Od maja 1863 r. walki na Kujawach stopniowo się zmniejszają, widoczne jest mniejsze zaangażowanie szlachty. Taki stan rzeczy doprowadził do klęski powstania. Po upadku powstania styczniowego, zaborca rosyjski dokonał w polityce wewnętrznej szeregu zmian, w wyniku których Radziejów jeszcze bardziej stracił swoją dotychczasową pozycję. 

W 1867 r. Radziejów, Piotrków Kujawski i Osięciny zmieniły swój status i z miast stały się osadami wiejskimi. Prawa miejskie odzyskał Radziejów dopiero w 1919 r. po powstaniu wielkopolskim, w którym również mieszkańcy Radziejowa i okolicznych wsi brali udział.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Kallas, Z przeszłości administracyjnej Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1978, s. 199; Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku, Starostwo Powiatowe Aleksandrowskie, sygn. 153, k. 21, Według spisu ludności z dnia 1.10.1939 r., Bydgoszcz; Skorowidz gmin Rzeczypospolitej, Warszawa 1933, s. 17, s. 17, tabl. nr 3; Wykaz zaludnienia i obszaru miast i gmin powiatu nieszawskiego „Głos Nieszawski”, 5/1936; Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 r. Budynki, Warszawa 1928; „Głos Nieszawski”, 4/1934, s.6; Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1982, artykuł R. Jadczak, Ziemia Radziejowska w dobie walk narodowowyzwoleńczych XIX wieku, Bydgoszcz 1982; W. Tokarz, Rozprawy i szkice, Warszawa 1959, s. 484; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848, Warszawa 1960, s. 42; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Wrocław 1965, Zeznanie Z. Janczewskiego, s. 42; A. Sokołowski, Dzieje powstania styczniowego 1863-1864, Berlin 1909. Foto. miastoturek.pl