Odkrycia archeologiczne na terenie Nadgoplańskigo Parku Tysiącecia

Celem poniższego artykułu jest przedstawienie ważniejszych stanowisk archeologicznych na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, a także ukazanie, że nie tylko walory przyrodnicze Parku są skarbem Kujaw, ale również znajdujące się na tych terenach cenne relikty archeologiczne. Wiedza ogólna o pamiątkach przeszłości nie może sprowadzać się do wiadomości dotyczącej tzw. „Mysiej Wieży” w Kruszwicy łączonej z legendą o Popielidach, powinna sięgać o wiele dalej niż ukazują to podręczniki szkolne z historii. Zapraszam na publikację dotyczącą najnowszych badań Instytutu Archeologii i Etnologii PAN z Poznania.

Najstarsze pozostałości na terenie Parku datuje się na paleolit schyłkowy (około 11 tys. lat p. n. e. - 8100 p. n. e.) Wówczas to klimat posiadający cechy subarktyczne powodował, iż dzisiejsze Kujawy porastała tundra o charakterze parkowym (Jankowska 1980). Na relikty obozowisk ówczesnych łowców reniferów natrafiono na półwyspie Ameryka koło Gocowo, na południe od Kruszwicy. Analiza odkrytych tam narzędzi krzemiennych wykazała, że przebywała tu ludność kultury świderskiej (około 9500 – 8100 p. n. e.).

Następnie w aspekcie chronologicznym pozostałości ludzkiej w regionie nadgoplańskim łączą się z okresami ocieplenia się klimatu w pierwszej połowie holocenu. Wówczas to niższe partie dolnej terasy Gopła okupowane były przez ludność mezolityczną (około 8100 – 4500 p. n. e.). Charakterystyczne dla niej artefakty krzemienne odkryto w rejonie dzisiejszego półwyspu Ameryka, a także w Rusinowie, Kicku, Gocanowie, w Popowie.

Szersza antropogeniczna eksploatacja środowiska przyrodniczego Kujaw wiązała się z działalnością od około 4500 r. p. n. e. Rolniczych społeczeństw kultur ceramiki wstęgowej (L. Czerniak 1980). Ślady pobytu tych pierwszych rolników usytuowane były wzdłuż rynny Gopła i jak się przyjmuje datować je można na okres około 4200 – 4000 p. n. e. Na pozostałości źródeł kultury materialnej wytworzonych przez przedstawicieli owej kultury natrafiono m.in. w Gocanowie, Rusinowie, Tarnówku, Łagiewnikach, Złotowie i in. Społeczeństwa te preferowały w zasiedleniu żyzna, czarne ziemie.

Większe kompleksy osadnicze nad Gopłem powstały w czasach działalności tu grup ludności kultury łużyckiej w IV okresie epoki brązu – okresie halsztackim. Kompleksy te złożone były nieraz z kilku osad. Znane są m.in. z Kruszwicy, na Ostrowie Rzępowskim w młodszej epoce żelaza (HaC/D) powstał gród wraz z siecią otaczających go osad (K. Szamałek 1985, 1987).

Bogato reprezentowany w obiekty archeologiczne jest również okres lateński (zwłaszcza późnolateński) i okres wpływów rzymskich. Na te czasy datuje się w regionie nadgoplańskim egzystencję wielu osad posadowionych w różnorodnych strefach przyrodniczych. Osadnictwo z tych okresów znane jest np. z badań wykopaliskowych rejonu Lachmirowic. Odkryto tam m.in. zespół osad, w tym stanowisko związane z wytopem żelaza. W pobliżu natrafiono na cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich. Pochodzą stamtąd (np. gliniana lampka oliwna, naczynie terra sigillata i in., B. Zielonka 1969/1970).

Inne cenne odkrycia poczyniono w zespołach badanych archeologicznie osad z owych okresów w Łagiewnikach i Polanowicach, zamieszkiwanych przez ludność kultury przeworskiej (B. Dzieduszycka 1982, W. Szenicowa 1982).

Osobną kategorię znalezisk stanowiły skarby monet rzymskich oraz pojedyncze okazy numizmatyczne. Natrafiono na nie m.in. w Kruszwicy, Polanowicach, Tarnówku, Złotowie i in.

Badania poczynione w regionie nadgoplańskim pozwoliły na lokalizację stanowisk z omawianych okresów w takich miejscowościach, jak: Kobylniki, Kruszwica, Gocanowo, Ostrowo n/Gopłem, Popowo, Złotowo, Mietlica, Skulska Wieś, a także po zachodniej stronie Gopła – w Rzepowie, Łagiewnikach, Polanowicach, Racicach, Lachmirowicach, Rzeszynku, Łuszczewie (B. Dzieduszycka 1977).

Doniosłe znaczenie dla regionu w zakresie przemian środowiska przyrodniczego i kulturowego posiadało osadnictwo wczesnośredniowieczne. Na jego najstarszy horyzont datowany na VI – VII w. natrafiono w Kruszwicy, Polanowicach (B. Dzieduszycka 1982). W późniejszym okresie formowania się struktur plemiennych Goplan w VIII – IX w. większe skupiska osadnicze grupują się w rejonie dzisiejszej Mietlicy i Kruszwicy. W Mietlicy powstał ponadto w IX/X – pocz. X w. - ośrodek grodowy otoczony kompleksem osad. Uznaje się za możliwe, że właśnie tu kształtowało się centrum plemienne Goplan, wspomnianych przez Geografa Bawarskiego, około połowy IX w. (B. Dzieduszycka 1985).

W okresie między 2 poł. X w., a początkiem XI w. wzniesiony został państwowy ośrodek warowny w Kruszwicy (Wzgórze Zamkowe, Przygródek, W. Dzieduszycki 1984a, 1984b). Był on w XI w. jedną ze stolic państwa (sedes regni principales) odwiedzanych przez panującego i jego dwór. Odgrywał też rolę ośrodka interregionalnego w zakresie administracji państwowej, a także spełniał funkcję centrum militarnego, kulturowego (kościół p. w. św. Wita), gospodarczego. W tym czasie powstają nowe osady służebne zamieszkiwane przez ludność mającą zapewnić utrzymanie ośrodka państwowego (Kobylniki, Niewodniki, Łagiewniki i in.). W Kruszwicy też prawdopodobnie istniało w 1 poł XII w. krótkotrwałe biskupstwo przeznaczone do misji pomorskich (G. Labuda 1968, s. 19 n.).

Liczne stanowiska wczenośredniowieczne z tego okresu (X-XII w.) zlokalizowane zostały wzdłuż całej rynny goplańskiej. Skupiska osadnicze odkryto w rejonie Gocanowa, Ostrowa n/Gopłem, Polanowic – Łagiewnik, Racic, Lachmirowic i in. Na uwagę zaslugują również często przypadkowo znajdowane skarby. Jeden z nich pochodzi z Kruszwicy i złożony był ze srebrnych półbrakterów z Hedeby – datowanych na 1000 r. (J. Slaski, S. Tabaczyński 1959, S. Suchodolski 1974). Inny pochodzi z Racic (Baranowa) i został odkryty w 1880 r. podczas prowadzonych tam prac ziemnych. Odkryciem przypadkowym w 1900 r. był skarb srebrny wagi ponad 550 g. z Ostrowa n/Gopłem, datowany po r. 1055. W jego skład wchodziło około 200 monet, w tym m.in. Mieszka I, okazy czeskie (Bolesław I i in.), angielskie, także i inne źródła kultury materialnej takie jak: miecz żelazny, topór, czekan, wytwory z poroża i in. stanowiące luźne (W. Hansel i Z. Hilczer-Kurnatowska 1972, s. 308 n.).

Na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia znajdują się również liczne pozostałości osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego. Wspomnieć można, że wraz z budową w 2 poł. XIV w. zamku – siedziby kasztelana Kruszwicy posadowionego w miejscu dawnego grodu (Wzgórze Zamkowe, Mysia Wieża), a także wraz z działalnością miasta lokacyjnego położonego na zachodnim brzegu Gopła powstała wielka własność możnowładcza. Zakładano nowe wsie, dwór będący stabilnym elementem włości państwowej (królewskich, starostwa), kościelnych i rycerskich. Charakterystyczną cechą ówczesnego osadnictwa było jego wycofanie się poza bezpośrednie sąsiedztwo jeziora, co spowodowane zostało kolejną trnsgrsją wód Gopła (B. Dzieduszycka 1985).

Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski opierając się na Artykule Wojciecha Dzieduszyckiego, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu, Park krajobrazowy „Nadgoplański Park Tysiąclecia” - Jego zasoby archeologiczne i strategia ich ochrony. Źródła:

1. L. Czerniak, Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań 1980.
2. B. i W. Dzieduszyccy, Kruszwicki ośrodek władzy i jego przemiany w XI-XII wieku (w:) Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 1993, s. 159-172.
3. B. Dzieduszycka, Rejestr stanowisk archeologicznych w rejonie Jez. Gopła, FAB 26, s. 150-158.
4. W. Dzieduszycki, Wczesnośredniowieczna przeprawa przez Gopł z badań stanowiska 4a w Kruszwicy, SpAr 36, s. 167-183.
5. W. Dzieduszycki, M. Kupczyk, Gopło, Przyroda i człowiek, Poznań 1993.
6. W. Hensel i Z. Hilczer Kurantowska, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, 4, Wrocław 1972.
7. M. P. Jagłowski, Początek i rozwój miasta lokacyjnego w Kruszwicy w świetle informacji archeologicznych i pisanych, StiM DWP (36) 18, 1991, s. 5-26.
8. B. Janowska, Szata roślinna Gopła w późnym glacjane i holocenie oraz wpływ osadnictwa na jej rozwój w świetle badań paleobotanicznych, PAr27, 1980, s. 5-41.
9. G. Labuda, Początek diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomorzu i Kujawach w XI i XII w., ZH 33, s. 19-60.
10. J. Slaski i S. Tabaczyński, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski, Warszawa-Wrocław 1959.
11. S. Suchodolski, Kruszwica, pow. Inowrocławski. Monety z badań wykopaliskowych z lat 1948-1973, WN 18, s. 11-119.
12. K. Szamałek, Przemiany środowiska geograficznego w rejonie Kruszwicy na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz ich wpływ na osadnictwo, AP 19, 1985, s. 329-366.
13. W. Szenicowa, Badania archeologiczne w Łagiewnikach, Komunikaty archeologiczne, 1982, s. 81-99.
14. B. Zielonka, Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim, FAB 20, 1969/1970, s. 147-218.