Biskupi kruszwiccy

Najprawdopodobniej do powstania diecezji kruszwickiej przyczynił się upadek diecezji kołobrzeskiej około 1015 r., podległej metropolii gnieźnieńskiej. Kontynuatorka jej działalności diecezja kujawska, obrała na stolicę Kruszwicę. Długosz, a za nim inni kronikarze, aż do Edmunda Calliera włącznie, podają, że diecezję utworzył Mieszko I w roku 966, a jako dwóch pierwszych biskupów podaje Lucidusa i Wawrzyńca, choć nie mamy na to dowodów źródłowych.

Niewątpliwie zagadnienie biskupstwa kruszwickiego stanowi od wieków łamigłówkę historyczną. Faktem jest, że owo biskupstwo istniało w XII w., oraz że zakładano w tym okresie biskupstwa w dawnych ośrodkach politycznych i gospodarczych. Król Bolesław Chrobry założył arcybiskupstwo w Gnieźnie i biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Biskupstwo poznańskie istniało wcześniej, płockie powstało za panowania Władysława Hermana w końcu XI w. W tym czasie Kruszwica była znaczącym w Polsce grodem, jednak nie wymienia się je jako założone w 1000 r. Nie ma pewności co do daty założenia biskupstwa w Kruszwicy. Kronika Wielkopolska podaje, że biskupstwo kujawskie ufundował Mieszko II, jest to wielce prawdopodobne, ale kronika pochodzi z wieku XIII, czyli trzysta lat później. Na pewno biskupstwo istniało przed katastrofą r. 1096 i zburzeniem miasta. Władysław Herman nie wyróżniłby Kruszwicy, czyniąc z niej siedzibę biskupią. Możliwe także, że granice biskupstwa zatwierdzone były za Bolesława Śmiałego, w czasie reorganizacji kościoła polskiego. W każdym razie okoliczności założenia biskupstwa kruszwickiego nie są jasne.

Założone w 1000 r. biskupstwo kołobrzeskie nie miało szans przetrwać, ze względu na opór miejscowej ludności, jednakże polityka piastowska nie mogła dopuścić do jego upadku. Pierwszy biskup Reinbern umarł poza swą diecezją. Na pewno miał następcę, choćby ten nie mógł osiąść w Kołobrzegu. Prawdopodobnie posiadłości biskupie znajdowały się na Kujawach, w okolicy Kruszwicy, gdzie było stosunkowo bezpiecznie. Trzech pierwszych biskupów było pochowanych w Dźwierznie (Dźwierzchnie) o 15 km na północny zachód od Inowrocławia, na drodze wiodącej do Łabiszyna i Nakła; dwaj dalsi – w Parchaniu. W Dźwierzchnie o 1 km na południowy zachód od wsi, na przesmyku pokrytym łąkami między jeziorem Mielno a Notecią leży stary kopiec, a przy nim cmentarz.¹ We wsi znajdował się także kościół pw. św. Katarzyny, patronatu biskupiego. Podobny patronat otrzymał kościół w Parchaniu, pw. św. Wojciecha, i ta wieś była prawdopodobnie osada obronną.²

Reasumując, przeniesienie biskupstwa z Kołobrzegu na Kujawy można ustalić na panowanie Mieszka II (1025-1034).³ Rezydencja biskupia z pewnością przeniosła się ze wsi do miasta. Ostateczne ustalenie siedziby biskupiej w Kruszwicy przypadało na czasy Bolesława Śmiałego. W r. 1075 przybyli do Polski legaci papieża Grzegorza VII, dokonali koronacji Bolesława i ustalili granice biskupstw.⁴ Biskupstwo kujawskie miało odtąd siedzibę w Kruszwicy. Możemy przypuszczać, że zachowały się jakieś zapiski o biskupach, istniejące jeszcze w początkach XVII w., Na domyślnych portretach najdawniejszych biskupów, malowanych w pierwszym ćwierćwieczu XVII w.,⁵ daty są w stosunku do innych źródeł przesunięte o rok. Dziś zapisek tych już nie ma.

Kruszwica była stolicą diecezji kujawskiej do 1148 r. Dość szybko została zdegradowana na rzecz biskupstwa włocławskiego. Bezpośrednią tego przyczyną była wojna domowa z r. 1096.

Lucidus, według Jana Długosza pierwszy biskup, urodził się we Włoszech, zmarł w 993 r. Z inicjatywy Jana XIII przyjechał na tereny Polski w celach misyjnych. Kronika Długosza podaje, że biskupem w Kruszwicy był od 966 do 993. Został pochowany w Dźwierzchnie.

Wawrzyniec, którego opisuje również kronikarz Jan Długosz, nie zawiera danych o pochodzeniu, ani o dacie narodzin legendarnego biskupa kruszwickiego. Biskupem na ówczesnej stolicy diecezjalnej był od 993 do 1014 r. Został pochowany również w Dźwierzchnie.

Marceli (Marcellinus) był biskupem kruszwickim od 1015 r. - jak twierdzi Długosz. Sprawował tę funkcję, aż do 1033 r. Pochowany w Dźwierzchnie.⁶

Wenanty biskup kruszwicki od 1034 do 1055 r. Pochowany został w Parchaniu na Kujawach.⁷

Jan Rzymianin, biskup od 1056-1081 r. Pochowany w Dźwierzchnie.⁸

Roman biskup kruszwicki 1082-1097. Pochowany w katedrze kruszwickiej.⁹

Paweł biskup kruszwicki 1097-1111. Pochowany w katedrze kruszwickiej.¹⁰

Baldwin Gall biskup kruszwicki 1111-1128. Pochowany również w katedrze kruszwickiej.¹¹

Swidger biskup kruszwicki 1129-1156. Pochowany w katedrze kruszwickiej.¹²

Trzecim biskupem po Swidgerze i Warnerze¹³ był Onold (1180-1187). Jak podaje „tradycja” to właśnie za jego czasów ostatecznie przeniesiono siedzibę diecezji z Kruszwicy do Włocławka. Onold połączył oba biskupstwa w swoim ręku. Połączone diecezje miały dwie równorzędne kapituły: włocławską i kruszwicką. Powodem połączenia mogła być chęć zawładnięcia przez biskupa Onolda dobra nie obsadzonego biskupstwa. To jednak hipoteza¹⁴, którą można łatwo obalić, gdyż znamy biskupów, poprzedników Swidgera, jak np. Baldwina.

Onold pojawia się w dokumencie jako biskup książęcy 21 maja 1161, jego poprzednik jest znany natomiast z bulli Eugeniusza III (kwiecień 1148 r.). Nie wiemy jak długo biskup Onold sprawował urząd. Żył jeszcze w 1180 r. (brał udział w synodzie łęczyckim). Jego następcą został Stefan od 1187 r.¹⁵

Opracowanie Bartłomiej Grabowski.

1W Dźwierzchni mogła się znajdować rezydencja obronna biskupów. Wieś tę w r. 1288 chciał odebrać (bezskutecznie) od prepozyta kapituły kruszwickiej biskup kujawski.

2Wskazuje na to nazwa.

3S. Szczur, Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.

4Ibidem.

5Opisywał je w swej monografii Edmund Callier, Kruszwica 1895.

6Wg. Jan Długosz.

7Ibidem,

8Ibidem.

9Piotr Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999. Słownik biograficzny, Instytut Wydawniczy "Pax", Warszawa 2000.

10Ibidem,

11Ibidem,

12Ibidem,

13Ibidem.

14 Biskup włocławski wzmiankowany w bulli Eugeniusza III z dnia 4 kwietnia 1148 zatwierdzającej granice diecezji włocławskiej (kujawskiej).

15Myśl wysunięta przez J. Tazbirową.

 Ks. dr Jan Fijałek, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kraków 1894, s. 11-12.