Kruszwickie kamienice - Poznańska 4 - Synagoga

Budynek już nie istnieje. Został zbudowany w 1858 roku. Styl klasycyzm. Obiekt usytuowany wzdłuż pierzei ulicznej - Poznańska 4. Założony na planie prostokąta. Murowany, tynkowany, niepodpiwniczony. Parterowy z poddaszem użytkowym. Więźba drewniana krokwiowo-jętkowa ze stolcami. Elewacja frontowa z drzwiami po środku i czterema drewnianymi oknami. Dach na przestrzał, komin "babula". Zbudowany jako świątynia - Synagoga, dla mieszkańców Kruszwicy wyznania Mojżeszowego. Podobne pod względem architektonicznym budowle powstały w tym okresie na ul. Rybackiej i Niepodległości. 

Przy świątyni znajdował się także budynek mieszkalny z salą modlitw oraz budynki gospodarcze: rzeźnia i stajnia. Gmina Żydowska liczyła w drugiej połowie XX wieku około 200 wiernych. Religi nauczał kantor Marcus Caro. Cmentarz znajdował się w innej części Kruszwicy, przy ul. Fabrycznej, dziś częściowo teren Cukrowni. Miejsce pochówku było ogrodzone. W okresie międzywojennym liczba kruszwickich Żydów uległa zmniejszeniu na skutek wyjazdu mieszkańców z miasta. W latach trzydziestych XX wieku liczyła zaledwie kilkunastu wiernych. Przed wybuchem II wojny światowej wiernych było jeszcze mniej. Synagoga została spalona przez okupanta niemieckiego pod koniec 1939 roku, a jej zgliszcza rozebrane w następnym roku. Nie zachował się także cmentarz.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9. Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908, Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007, Kawski T., Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów, red. D. Karczewski, Strzelno 2007, ss. 161–187, Łaszkiewicz T., Z dziejów Żydów na Kujawach Zachodnich w okresie międzywojennym, [w:]Albert Abraham Michelson, noblista z Kujaw. Studia i materiały, red. D. Kurzawa, Strzelno 2007, ss. 62–70, W. Jastrzębski, T. Jaszowski, Potulice oskarżają, Bydgoszcz 1968.; http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-zydowski-kruszwica; http://www.sztetl.org.pl/ Własne badania - szkice autor na podstawie zachowanych ilustracji.