Kruszwickie kamienice - Rynek 11

Budynek z około XIX wieku. Styl klasycyzm. W 1910 roku zabudowana działka liczyła 94 na 23  metry kwadratowe. 

Właścicielem od 1841 roku był burmistrz Friedrich Scherle, od 1848 roku Fridrich Scherle, od 1855 roku - Siegfried Fruedenthal, a od 1891 roku kupiec Louis Freudenthal.

W 1910 roku przy domu mieszkalnym była stajnia, ustęp i ogród domowy, były też oddzielne stajnie i spichlerz, szopa, kurnik, inna szopa i maszynownia. 

Budynek usytuowany przy wschodniej pierzei Rynku (dawniej Plac I Maja) narożnikowo z ul Zamkową. Założony na planie prostokąta. Murowany, tynkowany. Parterowy z mieszkalnym poddaszem. Dach naczółkowy, kryty dachówką ceramiczną. Brak podpiwniczenia. Elewacja frontowa pięcioosiowa z szeroką witryną sklepową na prawej osi skrajnej. W ściętym narożniku wejście do księgarni. Narożnik zwieńczony murowaną ścianką attykową. We frontowej połaci dachu świetliki i lukarna w formie "powieki". Drzwi wejściowe od frontu ze stolarką eklektyczną. 

Układ wnętrza dwutraktowy z sienią na osi na przestrzał. Pomieszczenia łączone amfiladowo. W sieni drzwi dwuskrzydłowe z resztkami kolorowych szybek (1977). Oświetlenie eklektyczne, ogrzewanie pierwotnie piecowe, kanalizacja. 

Oprac. B. Grabowski, źródła: Państwowe Biuro Notarialne, Inowrocław, Księgi Wieczyste miasta Kruszwicy, T. I, k. 11, WAPOT, Akta miasta Kruszwicy, Bauconsens Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, akta katastr. miasta Kruszwicy, od 1910 r., Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 r., Fot. czarnobiałe T. II, neg. 6605/10/77; fot. współczesna autor, stan z 29.06.2024 r.

Kruszwickie kamienice - Rynek 22 (szkoła)

Budynek powstał po 1871 roku. Styl eklektyzm. W 1911 roku działka miała obszar 77 na 50 metrów kwadratowych. Zabudowa z podwórzem i ogrodem, pole pastwiska i łąka.

W latach 1830-1924 właścicielem był Sshul Sociatate, po 1924 roku własność miasta. W 1910 roku dom mieszkalny i szkoła posiadały podwórze i ogród, stajnie (budowane po 1871 roku). Przebudowa miała miejsce w 1905 roku. 

Obiekt usytuowany przy zachodniej pierzei rynkowej. Murowany nietynkowany z budynkiem gospodarczym na zapleczu. Budynek główny dwuczłonowy. Część prawa ustawiona kalenicowo, lewa - szczytowo do ulicy. Dach dwuspadowy kryty dachówką. W połaciach dachu wietliki. Więźba drewniana. Budowla jest dwukondygnacyjna. W miejsce pierwotnego wjazdu zabudowa z 1965 roku. Zachowane wejściowe drzwi eklektyczne. Układ wnętrza trzytraktowy. Wewnątrz drewniane schody z tralkami. W piwnicach sklepienie odcinkowe na dźwigarach. Oświetlenie elektryczne, wodociąg, pierwotnie piece.

Projekt rysunków rzutów, przekrojów i elewacji wykonany K. Guenter w 1905 roku. Zabudowa wjazdu w 1965 r. Dokumentacja w posiadaniu szkoły w latach 70-tych XX wieku. 

Oprac. B. Grabowski, źródła: Państwowe Biuro Notarialne, Inowrocław, Księgi Wieczyste miasta Kruszwicy, T. II, sygn. 23, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Oddział Inowrocław, Akta katastr. miasta Kruszwicy; Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, fot. T. I, nr 45, neg. 6659/15.T. II, nr 162, neg. 6644/3/77; fot. kolor autor stan z 29.06.2024 r.

Reklama sklepu W. Laskowskiego z Kruszwicy

 

DK nr 4, r. 2., z 6.01.1893 r.

Kruszwickie kamienice - ul Poznańska 20

Przy ulicy Poznańskiej 20 znajduje się kamienica z przełomu XIX i XX wieku. Budynek w stylu eklektycznym postawiony w miejscu ogrodów na szosie do Poznania (ogród liczył około 15 metrów kwadratowych istniał jeszcze w 1883 roku). W 1902 roku zabudowano działkę. W 1910 roku na posesji znajdowały się: spichlerz, szopa, stajnia, stajnia konna, mieszkanie i zajezdnia. Właścicielem między 1893 - 1902 rokiem był kupiec Elkan Miodowski; 1902 - 1923 rok kupiec Olker Rabe; od 1923 - 1939 roku Henryk Makowski agronom z Kruszwicy. 

Budynek murowany, tynkowany, 2 - kondygnacyjny, 5 - osiowy od frontu. Niepodpiwniczony. Elewacja z wystrojem sztukatorskim. Zachowana eklektyczna stolarka drzwiowa i okienna. Budynek gospodarczy z tego samego okresu. Dach dwuspadowy, kryty papą. Wieźba drewniana. Układ wnętrza dwutraktwy. We wnętrzu zachowana jedna para drzwi eklektycznych na I piętrze. Oświetlenie elektryczne, ogrzewanie pierwotnie piecowe, kanalizacja założona po 1977 roku. Po wojnie wymieniona wieźba dachowa.

Oprac. B. Grabowski, źródła: WAPOT Inowrocław, Akta miasta Kruszwicy - I. 1917 rok - Poznańska 14, działka wł. Rabe - przebudowa stajni końskiej na kuźnie dla kowala Jana Chojnackiego; Państwowe Biuro Notarialne, Inowrocław, Księgi Wieczyste, T. V, Blatt 105; Wojewódzkie Biuro Geodezji I terenów Rolnych, Oddział Inowrocław 1910 rok, akta katastr. miasta Kruszwicy WAPOT Inowrocław, Akta miasta Kruszwicy, 1917 rok; Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, Fot. 2 T. II, nr 197, neg. 6606/7/77, fot. 1 współcześnie autor.

Kruszwickie kamienice - ul. Poznańska 16

Kamienica z początku XX wieku. Styl budynku - eklektyzm z cechami wczesnej secesji. 

Dom budowany około 1910 roku na podstawie projektu Guentera. inicjatorem budowy był Falkenheim. W 1910 roku dom mieszkalny z dobudówką z prawej gdzie kuchnia, ustęp i stajnia, a z lewej oficyna mieszkalna. Właścicielem między 1904-1909 była Anna Sielbers, 1909-1911 Wilhelm Falkenheim, 1911-1920 Otto Handtke, 1924 - Jan Graczyk i Marcin Pabjańczyk.

Budynek założony na planie zbliżonym do litery U. Składa się z dwóch skrzydeł bocznych i budynku głównego usytuowanego wzdłuż pierzei ulicznej. Murowany, tynkowany, ze skromnym wystrojem. Podpiwniczony. Dach pulpitowy, kryty papą. Dwukondygnacyjny, 5 - osiowy. Okna wysokie, Elewacja frontowa zwieńczona półkolistym, w części środkowej, szczytem. Zachowana prostokątne w płaskich opaskach wyrobionych w tynku. W artykulacji poziomej występują fryzy kostkowe. Zachowana stolarka drzwiowa i okienna. Układ wnętrza dwutraktowy z sienią na osi. Drzwi wewnętrzne i klatka schodowa o cechach eklektycznych. Piwnice sklepione odcinkowo na dźwigarach. Więźba drewniana. Budynek zaopatrzony w dwa kominy. oświetlenie elektryczne.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Państwowe Biuro Notarialne, Inowrocław, Księgi Wieczyste miasta Kruszwicy, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Oddział Inowrocław, 1910 rok; Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, Fot. 2T. I. nr 49, neg. 6659/12/77, T. II, nr 193, neg. 6606/9/77, fot. 1 współcześnie autor.

Kruszwickie kamienice - ul. Poznańska 14

Przy ulicy Poznańskiej znajduje się budynek w stylu eklektycznym z końca XIX wieku. Jeszcze w 1898 roku położona była tam łąka i pastwisko o powierzchni prawie 47 m kwadratowych. W 1904 roku działka była zabudowana. W 1910 roku stał już okazały dom mieszkalny z ustępem i stajnią. Właścicielem 1898 - 1903 roku był kupiec Albert Schlamm, a od 1903 roku kowal - Woźniak.

Budynek założony na rzucie prostokątnym.  Murowany, tynkowany. Dwukondygnacyjny, 5 - osiowy, podpiwniczony. Dach dwuspadowy kryty papą. W artykulacji poziomej występują gzymsy: międzykondygnacyjny i z fryzami z fryzem kostkowym. Okna prostokątne, w opaskach, na pierwszym piętrze zwieńczone prostymi gzymsami wspartymi na kosolkach. Narożniki boniowane w tynku. Zachowana eklektyczna stolarka drzwiowa i okienna oraz para drzwi na prawej osi krajnej. Układ wnętrza dwu i trzy traktowy. W sieni klatka chodowa z toczonymi tralkami. Wieźba drewniana. Dwa kominy. Pierwotnie ogrzewany piecami, oświetlenie elektryczne, długo nie było kanalizacji założona najprawdopodobniej po 1977 roku.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Państwowe Biuro Notarialne, Inowrocław, Księgi Wieczyste miasta Kruszwicy, T. VI, sygn. 120; Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Oddział Inowrocław, 1910 roku; Studium urbanistyczno-konserwatorskie, OKZ Toruń, 1977 rok, fot. 1 T. II, nr 193, neg. 6606/9/77, fot. 1 współcześnie autor.

Studium urbanistyczno-konserwatorskie kościoła pw. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kościół wzniesiony około 1. ćwierci XII wieku. Jego powstanie związane było albo z fundacją Mieszka II, albo Bolesława Krzywoustego. Był to prawdopodobnie kościół klasztorny benedyktynów, o czym świadczy jego położenie z dala od grodu oraz wiele zastosowanych przy nim rozwiązań architektonicznych. Prawdopodobnie pełnił funkcję siedziby biskupa kujawskiego aż do przeniesienia biskupstwa do Włocławka (według Długosza w 1157 roku). Od tego czasu był to kościół kolegiacki pw. św. Piotra. Wzniesiony został jako romańska bazylika dwuwieżowa. W 1. połowie XVI wieku zamiast dwóch wież dobudowano jedną. Kolegiata przebudowana w 1586 roku. W XVII i XVIII wieku wnętrza przebudowano w stylu barokowym. W 1856-1859 podwyższono mury i przebudowano wnętrze w stylu neogotyckim. W latach 1954-1956 nastąpiła reromanizacja budowli według projektu Aleksandra Holasa.

Kościół w stylu romańskim, być może inspirowany kościołem ŚŚ Piotra i Pawła w Hirsau w Nadrenii. Korpus murowany z ciosów granitowych, apsydy z piaskowcowych, górna kondygnacja wieża ceglana. Orientowany, trójnawowy w układzie bazylikowym z transeptem i parą prostokątnych kaplic. Prezbiterium, transept oraz kaplice zakończone apsydami. W południowej elewacji trzy portale (służące być może połączeniu z klasztorem). Wnętrze kryte stropem żelbetowym (z przebudowy w latach 1954-1956). We wnętrzu zachowane ślady malowideł romańskich. Zachowane kamienna chrzcielnica i kropielnica z XII/XIII wieku, płyty nagrobne z XVI i XVII wieku.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Bibliografia

• Hewner K., Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy - Świadek dziewięciu stuleci, Kruszwica 1998; A. Paczuski, NID OT w Toruniu, 22.09.2014 r., Parucka K., Raczyńska-Mąkowska E., Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997, Fot. B. Grabowski stan z dziś.

Budynek zaopatrzeniowy dawnej stacji PKP Kruszwica cz. 2 po remoncie

 

Stan dzisiejszy

Koniec lat 90-tych XX wieku

Więcej kliknij tutaj

Stan ze stycznia 2022 roku

Więcej kliknij tutaj 

Młyn gospodarczy przy ul. Poznańskiej 11

Historia Młynu rozpoczęła się po 1915 roku. Niestety nie jest znana dokładna data postawienia budowli. Nie udało się również ustalić nazwisk pierwszych właścicieli oraz autora projektu i wykonawców. Obiekt zbudowany w stylu eklektyzmu i historyzmu. 

Pierwszym znanym właścicielem w 1925 roku był Jan Łuczak - kupiec z Inowrocławia. Po wojnie własność GS SCh w Kruszwicy, która uzyskała go po połączeniu ze spółdzielnią "Rolnik" w 1948 roku. Później własność prywatna Andrzeja Wąskiego z Kruszwicy. W 1956 roku w młynie dokonano wymiany maszyn i urządzeń (urządzenia pochodziły z lat 1953-1955). Obiekt zachował układ elewacji, jak i wnętrz. Młynarzówka była wynajmowana  na mieszkania lokatorskie. Młynarzówka została wzniesiona w podobnym okresie co młyn, zaś część biurowa po roku 1925, przez Jana Łuczaka. Śrutownia wzniesiona około 1915 roku. 

W 1956 roku trwały prace konserwatorskie i zabezpieczające. Wymieniono okna i drzwi w części mieszkalnej i biurowej. Zainstalowano nowe maszyny i inne urządzenia. Położono tynki na części biurowej. Obecnie widać spękania ścian nośnych, wilgoć w pomieszczeniach. Zniszczona jest również więźba dachowa. 

Powierzchnia użytkowa młynu to 365 metrów kwadratowych, 65 m zajmowała śrutownia, 73 m część mieszkalna, a 35 m biuro. 

Opracowanie B. Grabowski, źródła: Kruszwica, Zarys Monograficzny, pod red. prof. Grześkowiaka, Toruń 1965; Fotografie, plany, rysunki -  J. Nowiński MNR w Szreniawie z 1988 rok, współczesna kolorowa autor stan z 20.06.2024.

Reklama kopalni wapna Wapienno z 1894 r.

 

DK r.2, nr 29 z 7.02.1894 r.   

Studium urbanistyczno-konserwatorskie kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Kruszwicy

Kościół o uproszczonych formach neoklasycystycznych, przykryty kopułą, usytuowany jest we wschodniej pierzei rynku, w sąsiedztwie kamienic. Cofniętą z linii zabudowy świątynię oddziela od ulicy niewysokie metalowe ogrodzenie. Budynek założony na rzucie prostokąta ustawiony jest w linii północ-południe. Zwarta, proporcjonalna bryła nakryta jest kopułą z latarnią. Elewacja frontowa, południowa, jednoosiowa zaakcentowana została ryzalitem środkowym, w którym mieści się wejście główne poprzedzone schodami. Drzwi ujęte zostały wąską, tynkowaną opaską, nad którą, na osi środkowej umieszczono okrągłe okienko otoczone opaską z kluczem na osi. Elewację północną ukształtowano analogicznie do frontowej. W miejscu wejścia głównego do kościoła (w elewacji frontowej) znajduje się wysoka, prostokątna płycina. Elewacja od strony rynku (zachodnia) posiada na osi środkowej wejście poprzedzone szerokimi schodami. Drzwi ujęte zostały w profilowaną opaskę z kluczem na osi i z uszakami. Ponad wejściem znajduje się okno o wykroju połowy okręgu. Centralna część kościoła została przykryta kopułą na żagielkach. Wnętrze jest jednoprzestrzenne, z wydzielonym prezbiterium i kruchtą. Nad prezbiterium i chórem muzycznym wprowadzono sklepienia kolebkowe, wnętrze kopuły ozdobiono płytkimi kasetonami. W prezbiterium znajduje się współczesna mozaika (ukończona w 2007 roku) przedstawiająca patronkę kościoła św. Teresę stojącą pod krzyżem.

Zabytek dostępny dla zwiedzających, możliwość zwiedzania wnętrza przed/po mszy świętej.

Oprac. B. Grabowski, na podstawie materiałów Agnieszki Wysockiej, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Kościół katolicki pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, oprac. Wysocka A., 2006, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu/delegatura w Bydgoszczy.
• Skuratowicz J., Architektura Wielkopolski w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Sztuka dwudziestolecia międzywojennego. Materiały z sesji SHS, Warszawa 1982, s. 268.

Reklama wódki ze Strzelna (DK nr 54, 5.12.1893) - Kurtyzana i Goplana

 

130 lat od śmierci pułkownika Edmunda Calliera - autora monografii Kruszwicy

Edmund Callier - pułkownik wojska polskiego, zmarł 14 grudnia 1893 roku w Poznaniu. Autor, patriota, żołnierz; "spiżowa postać, nieugięty charakter, człowiek wielkiego serca i poświęcenia dla Ojczyzny" - jak pisała redakcja Dziennika Kujawskiego 17 grudnia 1893 r.

Pułkownik Callier urodził się 2 października 1833 roku w Szamotułach, gdzie jego ojciec był sekretarzem powiatowym. Uczęszczał do gimnazjum w Poznaniu. Początkowo pracował w handlu, jednak w 1854 roku wyjechał do Francji, gdzie wstąpił do wojska i wziął udział w wojnie krymskiej. Tam poznał Adama Mickiewicza. Pracował przy kopaniu kanału sueskiego, pod Lessepsem. Kontynuował karierę wojskową w Algierze, gdzie polował na lwy. W 1860 roku walczył o wyzwolenie Włoch w powstańczym wojsku. W 1863 roku jako powstaniec walczył o niepodległość Ojczyzny. Wykazał się wielkim męstwem pod Brdowem, a pod Nową Wsią został ranny. Został mianowany pułkownikiem wojska mazowieckiego. Po upadku powstania, aresztowany przez władze pruskie i przewieziony do Berlina. Skazany na dwa lata więzienia w fortecy grudziądzkiej.

W 1866 roku wrócił do Poznania, gdzie pracował w administracji Dziennika Poznańskiego. Przed śmiercią spisał dzieje Kruszwicy i obiecał opracowanie podobnej pracy o dziejach Inowrocławia. Monografia została wydana pośmiertnie.

Oprac. B. Grabowski, źródło: Dziennik Kujawski nr64, z 17 grudnia 1893 r.

Kapsel od piwa z Kujawskiej Wytwórni Win w Kruszwicy

 

Źródło: Katalog Kapsli Polskich na www.katalogkapsli.pl

Kruszwickie kamienice - Poznańska 4 - Synagoga

Budynek już nie istnieje. Został zbudowany w 1858 roku. Styl klasycyzm. Obiekt usytuowany wzdłuż pierzei ulicznej - Poznańska 4. Założony na planie prostokąta. Murowany, tynkowany, niepodpiwniczony. Parterowy z poddaszem użytkowym. Więźba drewniana krokwiowo-jętkowa ze stolcami. Elewacja frontowa z drzwiami po środku i czterema drewnianymi oknami. Dach na przestrzał, komin "babula". Zbudowany jako świątynia - Synagoga, dla mieszkańców Kruszwicy wyznania Mojżeszowego. Podobne pod względem architektonicznym budowle powstały w tym okresie na ul. Rybackiej i Niepodległości. 

Przy świątyni znajdował się także budynek mieszkalny z salą modlitw oraz budynki gospodarcze: rzeźnia i stajnia. Gmina Żydowska liczyła w drugiej połowie XX wieku około 200 wiernych. Religi nauczał kantor Marcus Caro. Cmentarz znajdował się w innej części Kruszwicy, przy ul. Fabrycznej, dziś częściowo teren Cukrowni. Miejsce pochówku było ogrodzone. W okresie międzywojennym liczba kruszwickich Żydów uległa zmniejszeniu na skutek wyjazdu mieszkańców z miasta. W latach trzydziestych XX wieku liczyła zaledwie kilkunastu wiernych. Przed wybuchem II wojny światowej wiernych było jeszcze mniej. Synagoga została spalona przez okupanta niemieckiego pod koniec 1939 roku, a jej zgliszcza rozebrane w następnym roku. Nie zachował się także cmentarz.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9. Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908, Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007, Kawski T., Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów, red. D. Karczewski, Strzelno 2007, ss. 161–187, Łaszkiewicz T., Z dziejów Żydów na Kujawach Zachodnich w okresie międzywojennym, [w:]Albert Abraham Michelson, noblista z Kujaw. Studia i materiały, red. D. Kurzawa, Strzelno 2007, ss. 62–70, W. Jastrzębski, T. Jaszowski, Potulice oskarżają, Bydgoszcz 1968.; http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-zydowski-kruszwica; http://www.sztetl.org.pl/ Własne badania - szkice autor na podstawie zachowanych ilustracji.