Kruszwickie kamienice - ul. Powstańców Wielkopolskich 8

Dom mieszkalny przy dawnej Rzeźni. Czas powstania 1902-1903 rok. Początkowo dom przy ul. Powstańców Wielkopolskich 8 przeznaczony był dla pracowników Rzeźni, jej kierownika oraz biura. Nie znamy autora projektu i nie jest też znany wykonawca. Obiekt zachowany niemalże w pierwotnym stanie, miał kilka remontów, które nie zmieniły go poważnie. Budynek utrzymany w stylu eklektycznym i historyzmu.

Dom przy siłowni (dawniej Rzeźni kruszwickiej) usytuowany jest równolegle do ul. Powstańców Wielkopolskich, z niewielkim odchyleniem od osi pn. - płd., od chodnika oddalony o 4-5 m; przy domu znajduje się niewielki ogród warzywno-kwiatowy ogrodzony siatką. W okolicy domu działała również mleczarnia. 

Obiekt postawiony na kamieniu polnym łamanym i na warstwie cegieł. Ściany ceglane, z cegieł wypalanych. Dach dwuspadowy, kryty papą kładzioną na podwójnym odeskowaniu, na przylepę. Schody do piwnicy drewniane, drabiniaste, obudowane szalowaniem z desek łączonych. Piętro i poddasze dwubiegowe, policzkowe drewniane z pomostem w ryzalicie. Drzwi dwuskrzydłowe o odrzwiach krosowych. Okna czteropodziałowe, dwupodziałowe, dwudzielne, szklane. Dom dwukondygnacyjny, podpiwniczony, o poddaszu użytkowym. 

Oprac. B. Grabowski, źródła: MNR w Szreniawie, fot. J. Nowiński z października 1988 roku. 

Magazyn Zbożowy i Budynek Gospodarczy, Punkt Skupu Zboża 1890-1928 rok

Zespół obiektów (ul. Niepodległości 13) należących niegdyś do "GS SCh" w Kruszwicy. Powstały w latach 1890-1928. Zespół składał się z budynku głównego magazynu skupu zboża, budynków gospodarczych, obiektu administracyjnego oraz domu mieszkalnego. 

Budynek magazynu zbożowego, ob. punktu skupu zboża, został wzniesiony w 1890 roku na miejscu wcześniej istniejącego, zbliżonego w kształcie magazynu hurtowego towarów żelaznych. Stajnia, wykorzystywana przez administrację spółdzielni, zbudowana została w 1928 roku. W tym samym roku powstał budynek gospodarczy, w którym mieściły się warsztaty spółdzielni i garaże samochodów, a poddasze wykorzystywano na przechowywanie zboża. Dom mieszkalny, należący początkowo do właściciela obiektów, zbudowano na początku XX wieku. 

Właścicielem posesji i budynków na terenie podwórza był w latach 1886-1900 kupiec niemiecki Simon Loewenstain, od którego całość zakupił w 1900 roku polski całość zakupił polski młynarz Garbowicz. Po nim właścicielem był kupiec hurtowy zboża Zafiryn Rzymkowski. W 1919 roku teren przejęła Spółdzielnia Rolnicza "Rolnik". W roku 1946 Spółdzielnia ta połączyła się z "GS SCh".

Obiekty związane z magazynem skupu zbóż zlokalizowane są na terenie miasta Kruszwicy w jej centralnej części; leżą one przy ul. Niepodległości (dawniej Karola Świerczewskiego) wychodzącej od Rynku w kierunku pn., w stronę Inowrocławia. Posesja nr 13 położona była przy skrzyżowaniu z ul. Podgórną. Obszar posesji nr 13 oraz 11 jęty był w rodzaj wydłużonego dziedzińca o boku dłuższym na osi wsch.-zach. Od wsch. zamknięty był przez dom mieszkalny nr 13 oraz Dom Towarowy i dom mieszkalny z restauracją nr 11. Pod kondygnacją obiektu nr 15 znajdował się wyjazd na teren podwórka; stajnia, magazyn zbożowy i budynek gospodarczy oraz magazyn paszowy i wiata znajdująca się po pn. stronie podwórza. Po stronie zach. stał dom mieszkalny nr 13a; po stronie płd. pomieszczenie gospodarcze, masarnia, budynek administracyjny, na ktrórego tyłach znajdowała się sala zabawowa. Całość od strony płd. ogrodzona była płytami betonowymi, od zach. ogrodzeniem z siatki drucianej, od pn. prześwity między budynkami zabudowane murem ceglanym.

Fundamenty zbudowane z kamienia polnego i warstw cegły; ściany z cegły wypalanej w układzie krzyżykowym łączone zaprawą cementowo wapienną z domieszką gliny, tynkowane i wewnątrz bielone. Nietynkowana elewacja pn.

Więźba dachowa - kleszczowo-płatowa o stolcu stojącym podwójnym ze ścianką kolankową. Strop nagi, wsparty na 2 rzędach filarów drewnianych. Podłogi na parterze częściowo wybetonowane, częściowo z desek na legarach; na pozostałych kondygnacjach drewniane z desek łączonych na przylgę. Schody drewniane, policzkowe, jednobiegowe bez tralek. Obiekt na planie prostokąta. 

Oprac. B. Grabowski, źródła: Dokumentacja historyczna w BDZ Bydgoszcz, Monografia Kruszwicy, pod. red. prof. Grześkowiaka, Toruń 1965 r., Fot. J. Nowiński, MNR w Szreniawie 1988 rok.

Kruszwickie kamienice - magazyn ul. Nadgoplańska

Stajnia, obora, magazyn w zespole folwarcznym zbudowane po pierwszej wojnie światowej, w 1920 roku. Autor projektu nieznany, prace budowlane wykonane przez grupę murarską Kolczyńskiego z Kruszwicy. Zlecenie na budowę złożyła Elisabeth Busse - administrator majątku. 

Obiekt z przeznaczeniem na stajnie dla koni roboczych i wyjazdowych (część wschodnia i zachodnia) oraz oborę dla bydła opasowego (część centralna). Poddasze wykorzystano na magazyn suchych pasz objętościowych - siana, łodyg grochu.

Do lat 70-tych XX wieku budynek zachowany z niewielkimi zmianami wen. i elewacji płn. Przestał pełnić funkcje obiektu inwentarskiego, ob. składowisko warzyw i owoców (część zachodnia), magazyn materiałów budowlanych (część środkowa) oraz nieużytkowa część wschodnia.

W roku 1978 wykonano przepierzenia wydzielające 4 pomieszczenia biurowe w dawnej masztalarni - wymieniono okna i drzwi, rozebrano niektóre odcinki koryt.

Budynek wzniesiony na terenie dawnego podwórka gospodarczego. usytuowany na osi wsch. - zach., zamykał dziedziniec od strony płd. (jej centralny odcinek. Na zachód od niego stał budynek dawnej szklarni (około 15 m). Na tyłach znajdował się ogród z inspektami. Do ściany zach. dobudowany budynek garaży (2a), magazyn znajdował się przy Nadgoplańskiej 2.

Fundament z kamienia polnego i warstw cegły. Stropy na filarach drewnianych. Dachówka karpiówka kładziona podwójnie. Schody zewn. jednobiegowe, drewniane, ramy stalowe. Drzwi i wrota dwuskrzydłowe, pełne bez odrzwi. Okna czteropodziałowe, dwupoziomowe, dwudzielne, szklone na kit. Budynek jednokodygcyjny, niepodpiwniczony, o użytkowym poddaszu.

Oprac. B. Grabowski, na podstawie materiałów zebranych przez MNR i PR-S w Szreniiewie, J. Nowiński fotografie i mapki sierpień  1989 rok, fot. 1 autor stan z 25.11.2023 r.

Kruszwickie kamienice - ul. Kościuszki 3

Budynek o cechach skromnych eklektycznych - opaski okienne, powstał zapewne na przełomie XIX i XX wieku. 

Obiekt usytuowany wzdłuż pierzei ulicznej. Murowany, tynkowany. Założony na planie litery L. Dwu i pół kondygnacyjny. W całości podpiwniczony. Dach czterospadowy, kryty dachówką ceramiczną. W połaciach lukarny. Elewacja frontowa 6-osiowa. Okna prostokątne w opaskach profilowanych w tynku. Skrzydło oficynowe-parterowe. Zachowana eklektyczna stolarka drzwiowa i okienna. Na uwagę zasługują klepkowe drzwi od frontu. Układ wnętrza 2-trktowy. Stropy i więźba drewniane, masywne. Schody drewniane z tralkami. Instalacja elektryczna, ogrzewanie pierwotnie piecowe.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, fot. 2 T. II., neg. 6605/3/77; fot. 1 współcześnie autor.

Kruszwickie kamienice - ul. Zamkowa 16

Według relacji byłej właścicielki Ewy Lewańskiej budowę domu zainicjował jej ojciec Paweł Ryczek. Nie mogę potwierdzić tych danych archiwaliami. Obiekt powstał pod koniec XIX wieku.

Budynek narożnikowy z ul. Zamkowej i Popiela (1977). Założony na planie litery V. Murowany, tynkowany, 2-kondygnacyjny. Podpiwniczony. Oficyna gospodarcza z czasów budowy domu.

Elewacja gospodarcza z czasów budowy domu.

Elewacja frontowa od ul. Zamkowej jest 4-osiowa z wejściem na prawej osi skrajnej. Elewacja narożnika jest 1-osiowa zwieńczona gierowanym gzymsem. Od ul. Popiela elewacja jest 6-osiowa. Podział horyzontalny ścian podkreślają gzymsy wyodrębniające cokół, parter i I piętro oraz poddasze. Wszystkie otwory są prostokątne, ujęte w profilowane opaski. okienka poddasza - zdwojone, rozmieszczone osiowo. Od podwórza znajduje się jeden balkon. Dach dwuspadowy, kryty papą.

Układ wnętrza dwu- i trzy traktowy. Sień przelotowa z umieszczoną w tylnym trakcie drewnianą klatką schodową z toczonymi tralkami. Stropy drewniane masywne. Wieżba dachowa drewniana krokwiowo-jętkowa. Piwnice sklepione odcinkowo nadźwigrach z ceglaną posadzką. Zachowana stolarka okienna i drzwiowa o cechach eklektycznych. Ponadto  na uwagę zasługuje znajdujące się w pomieszczeniu traktu frontowego (siedziba PTTK 1977) malowidło olejne na ścianie przedstawiające scenę "Cudownego połowu ryb", opatrzonego datą 1902. Autor nieznany.

Ogrzewanie pierwotnie piecowe, oświetlenie elektryczne, kanalizacja.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, Fot. czarnobiała T. II, neg. 6624/3/77, fot. kolorowe, współcześnie autor, stan z 26.11.2023 r.

Kruszwickie kamienice - ul. Kościuszki 5

Budynek główny koniec XIX wieku, oficyna początek XX wieku. Budynek główny o zewnętrznych cechach eklektycznych, budowany zapewne w końcu XIX wieku przez Cukrownię w Kruszwicy. W posiadaniu rodziny Berndt od 1909 roku, zakupiony od poprzedniego właściciela Stefana Żaka. W oficynie budowlanej w początkach XX wieku znajdowała się pierwotnie sala restauracyjna. 

Budynek usytuowany nieco w głębi pierzei, poprzedzony brukowanym podjazdem. Od zachodu pozostałości niewielkiego parku.

Budynek murowany, tynkowany, kryty wielopołaciowym dachem od frontu z dachówką, od tyłu papa. W połaciach dachu lukarny. Założony na planie litery T, dwu- i półkondygnacyjny. Od zachodu późniejsza, parterowa, przeszklona weranda, w której resztki kolorowych szyb. Od tyłu dostawiono skrzydło dwukondygnacyjne, o wnętrzu halowym, a odkrytą wieźbą dachową.

Elewacja frontowa 6-osiowa, z bramą wjazdową na osi. Od zachodu zwieńczenie trójkątnym szczytem, poniżej którego płytki wykusz z balkonem. W parterze otwory zamknięte półkoliste, na piętrze prostokątne. Zachowane elementy zewn. dekoracji drewnianej, oraz stolarka drzwiowa i okienna. 

Układ wnętrza 3-trktowy z sienią na przestrzał, w której drewniana klatka schodowa z toczonymi tralkami. Stropy drewniane, masywne. Piwnice sklepione odcinkowo na dźwigarach. Na I-piętrze znajdował się piec z ozdobnymi kaflami. Instalacja elektryczna, ogrzewanie pierwotnie piecowe. 

Budynek główny mieszkania i sklep na parterze. W oficynie garaże, kiedyś baza transportowa.

Oprac. B. Grabowski, źródła: Studium urbanistyczno-konserwatorskie, PKZ Toruń, 1977 rok, Fot. 2 i 3 T. II, neg. 6605/1/77, fot. 1 autor współcześnie.

Zespół Folwarczny - Grodztwo Kruszwica, ul. Nadgoplańska 1-8

Obiekty folwarczne znajdowały się we wsi późniejszym Grodztwie. Wieś istniała już w 1000 roku. Wówczas istniał także kościół pod wezwaniem św. Gotarda z prawem targu. Była to wieś służebna wobec grodu znajdującego się na pobliskiej wyspie. 

Powstały na początku XVI wieku folwark należał do dóbr kasztelana kruszwickiego, właścicielem jego była osoba, która w danej chwili pełniła tę funkcję. W roku 1578 znany jest Grzegorz Zakrzewski. W 1655 roku Szwedzi spalili folwark, w którym znajdował się m.in. browar, karczma, wiatrak. Po "Potopie" całkowicie opuszczony. W roku 1658 osiedliło się tu kilku Żydów trudniących się handlem i rzemiosłem. Wówczas też pojawiła się nazwa Grodztwo na określenie wsi. 

W wieku XVIII folwark w dużej części należał do rodziny Głębockich: Jana i Antoniego h. Doliwa. W 1759 należał do Jakuba Niemojewskiego z Niemojewka pod Inowrocławiem. W 1761 roku nabył prawa do folwarku Florian Zubiorski, w 1763 roku Login Karłowski z Polanowic, a od 1766 roku do 1772 Andrzej Cieński. Od 1772 roku folwark wpadł w ręce Prus (zabór). 

Zespół folwarczny Kruszwica - Grodztwo zlokalizowany jest na terenie miasta Kruszwica, w jego wsch. stronie części, po wsch. stronie Jeziora Gopło przy trasie prowadzącej w kierunku Radziejowa i Dobrego (ul. T. Kościuszki). 

Budynki założenia folwarcznego wzniesione zostały po pn. i płd. stronie u. Kościuszki wzdłuż ul. Nadgoplańskiej i Kolegiackiej. Od strony płd. zamknięte obejściami gospodarstw indywidualnych i amfiteatrem zbudowanym na stoku rynny jeziora (na terenie dawnego parku dworskiego). Na wsch. od podwórza gospodarczego znajdują się ogródki działkowe, na wsch. od kolonii mieszkaniowej rozpościera się osiedle mieszkaniowe Kruszwica - Zagople, zach. granicę zespołu stanowił pierwotnie brzeg jeziora. Na terenie dawnego zespołu znajduje się szereg budynków i domów, które nie są związane z folwarkiem - wzniesione zarówno przed, jak i po II wojnie światowej.

Dawny zespół folwarczny składał się z wyraźnie wydzielonych części: podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej, współcześnie zakłóconych przez domy i budynki; podwórze gospodarcze, przeobrażone, zachowało swą pierwotną kompozycję wydłużonego prostokąta, o dłuższym boku na osi wsch.- zach. Pierzeja płd. zabudowana przez kompleks budynków ogrodnictwa, na który składają się stare i współczesne budynki magazynów, kotłowni i 4 oranżerie stołowe. Na wsch. od niego usytuowana jest dawna stajnia, obora, ustawiona kalenicowo na osi wsch. zach., do której ściany zach. dobudowany jest garaż. Wschodnia część dziedzińca zabudowana była obiektami mieszalni pasz, należącej do "GS SCh" w Kruszwicy siedzibą na danej ul. Świerczewskiego, m.in. budynki 3 i 4, wzniesione na fundamentach dawnej owczarni i obory na osi wsch. - zach. Na terenie znajdowały się budynki GS-u i SKR Kruszwica.

Od początku lat 70-tych XX wieku prowadzono prace wyburzeniowe na terenie podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej, wnosząc na ich miejscu nowe obiekty - wniesiono nową mieszalnię pasz, zbudowano osiedle mieszkaniowe wykorzystując pod nie część powierzchni starej kolonii. Zbudowano na fundamentach dworu budynek UMiG, postawiono nową stację weterynaryjną.

Budynki folwarczne zostały przebudowane (istniejące). Park właściwie nie istnieje - pozostało zaledwie kilka drzew. Układ podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej zakłócony współcześnie wzniesionymi budowlami. 

Kruszwica wieś (Grodztwo) włączona została do domeny Strzelno, zysk z niej wpływały do kasy miejskiej Strzelna. W drugiej ćwierci XIX wieku folwark oderwano od wsi i sprzedano Rodzinie Heyne. Nabył go Carl August Heyne z pobliskiego Gocanowa. Powierzchnia folwarku wynosiła 3568 mórg, należało do niego 26 domów z 286 mieszkaniami, istniał browar, wiatrak, karczma, dwór, obory, stajnia z wolarnią, wozownia i trzy stodoły.

W 1861 roku na drodze spadkowej folwark przejmuje syn Carla - Franz v. Heyne, zmarły w 1877 roku. Wdowa po Franzu - Hulda z domu Wienszkowski sprzedaje folwark około 1880 roku rodzinie Busze. Hans Busze, który nabył folwark, umiera około 1910 roku. Przejmuje go jego żona Elisabeth, która za swego życia zapisuje majątek synowi dr. Leopoldowi Busze, pozostając jego administratorką.

W roku 1910 majątek wraz z folwarkiem Gopło, obejmuje powierzchnię 541 ha gruntów ornych, łąk, pastwisk i około 350 ha wody Jeziora Gopło. Specjalizuje się w hodowli bydła czarno - białego (około 50 sztuk), znajduje się tu browar (renta gr. obliczona na 1993 marki). W roku 1926 powierzchnia majątku wynosi 553 ha ziemi plus 350 ha wody browar przestał istnieć. Zarejestrowana była hodowla bydła czarno-białego 41 sztuk, renta gruntowa obliczona była na 2729 talarów.  

Pod koniec lat 80-tych XX wieku obszar podwórza gospodarczego obejmuje powierzchnię sięgającą do ul. Grodzkiej, czyli około 290 m na osi wsch. - zach. 

Słowo o oficynie - obiekt powstał na przełomie XIX i XX wieku, z przeznaczeniem dla rządcy majątku i biuro (w przybudówce). Zachował wiele z pierwotnego układu wnętrz, wygląd poszczególnych elewacji, część stolarki budowlanej z czasów jego budowy. Współcześnie znajdują się tam mieszkania również w przybudówce. Wzniesiony na terenie podwórza gospodarczego, w dawnej centralnej jego partii. Fundamenty z kamienia polnego i cegły; ściany z cegły. Papa na dachu, sklepienie piwniczne, schody do piwnicy ceglano-cementowe. Otwory drzwiowe pełne, łukowe. Okna czteropodziałowe, skrzynkowe i sześciopodziałowe.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Kruszwica, Zarys monograficzny, pod red. prof. Grześkowiaka, Toru 1965; A. Pawiński, Dzieje historyczne Kujaw oraz akta do nich służące, Warszawa 1888; K. Waszak, Przewodnik po Inowrocławiu i Kujawach, 1933; Księga wieczysta - Kruszwica Grodztwo, Fot czarno-białe, rysunku, mapy ze zbiorów MNR i PR-S w Szreniawie, J. Nowiński sierpień 1989 rok.