Inowrocław w czasach Księcia Kazimierza

W XII w., po podziale Polski na dzielnice przez Bolesława Krzywoustego w 1138 r., Kujawy wraz z Mazowszem trafiły do jego syna. Wówczas ks. Leszek wystawił znany do dziś dokument, w którym zachowała się nazwa miasta Inowrocław (20 stycznia 1185 r.). W 1191 r. Bolesław, syn Mieszka Starego zagarnął Kujawy, którymi władał aż do śmierci w 1195 r. Był pierwszym księciem kujawskim. Jednakże już w 1202 r. Kujawy wróciły pod zarząd księcia mazowieckiego i kujawskiego – Konrada.

Konrad w 1231 r. przekazał Kujawy w dziedzictwo swemu synowi Kazimierzowi. W 1228 r. książę sprowadził do pomocy z wojowniczymi Prusami rycerzy zakonu szpitala NMPDN, zwanych Krzyżakami od czarnych krzyży na płaszczach.

Książe Kazimierz wybrał Inowrocław na stolicę Kujaw. Księstwo za jego czasów było duże, obejmowało całe Kujawy, a także ziemię dobrzyńską i michałowską. Obszar sięgał 10 tys. km kwadratowych.

Po śmierci księcia Kazimierza w 1267 r., podzielono księstwo między pięciu synów.

Na przełomie XII i XIII w., w mieście położonym wokół kościoła NMP zaczęło robić się ciasno. Inowrocław rozbudował się w kierunku południowo-zachodnim, zajmując, wolny dotychczas od osadnictwa, szczyt bezwodnego garbu solnego. Wokół kościoła św. Mikołaja uformowała się nowa osada, o charakterze handlowym. Znajdował się tam plac targowy, na którym zbudowano drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja (patrona kupców).

Książe Kazimierz lubił Inowrocław. Miasto za jego rządami zyskało na znaczeniu. Biskup kujawski Michał właśnie w Inowrocławiu decydował o żywotnych sprawach diecezji (siedziba biskupa znajdowała się w Włocławku). W 1233 r. odbył się tu synod diecezjalnego kleru. W trzy lata później biskup rokował z księciem pomorskim Świętopełkiem w sprawach kościelnych finansów.

Po powrocie księcia Kazimierza ze Śląska, sporo się zmieniło na Kujawach. Książę przywiózł ze sobą żonę – Konstancję, córkę Henryka Pobożnego, a także sporo nowych pomysłów, które odpatrzył w czasie pobytu we Wrocławiu, od tamtejszych władców i urzędników.

Inowrocław w czasach księcia Kazimierza był wielkim placem budowy. Już w 1237 r. zaczęto wznosić kościół i klasztor Franciszkanów. Rok później część zabudowań klasztoru była już zadaszona. Prace ustały wraz z najazdem Świętopełka na Inowrocław w 1239 r.

Do jednego z najważniejszych wydarzeń dla stolicy kujawskiej należy zaliczyć nadanie prawa magdeburskiego. Inowrocław prawo lokacyjne otrzymał między 1237, a 1238 r. Prawo miejskie Inowrocławia stało sie wzorem dla lokacji wszystkich miast kujawskich. Uporządkowaniu uległy sprawy związane z prawem, ekonomią i urbanistyką.

Za rządów tego Piasta, Kujawy wraz z Inowrocławiem zyskały sporo na znaczeniu politycznym i gospodarczym. Książe Kazimierz miał dobre stosunki z mieszczaństwem, dbał o ich interesy. Świadczy o tym układ księcia z Krzyżakami w 1263 r., który zapewnił kupcom inowrocławskim swobodę handlu w Prusach, a zwłaszcza handlu wiślanego i morskiego. Książe Kazimierz zmarł 14 grudnia 1267 r. na zamku w Inowrocławiu. Kujawianie złożyli jego zwłoki w krypcie biskupiej katedry we Włocławku.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: C. Sikorski, Miasto na Soli, Warszawa 1988; J. Aleksandrowicz, J. Krzymiński, Ziemia Kujawska, VI, Warszawa 1985; J. Bieniak, Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, Ziemia Kujawska, I, Inowrocław 1963; M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882.

Tablica upamiętniająca bitwę pod Mątwami 1666 r.

W 350. rocznicę bitwy pod Mątwami, 13 lipca 2016 r. przy głównym wejściu do kościoła pw. Opatrzności Bożej w Inowrocławiu – Mątwy, odsłonięta została tablica upamiętniająca Polaków poległych podczas bratobójczego starcia.

Na tablicy widnieje napis: „W 350. rocznicę Bitwy pod Mątwami, pamiętając o poległych rodakach. Inowrocławianie. 13 lipca 2016 roku”. Inicjatorem było Stowarzyszenie im. Księcia Kazimierza Kujawskiego, prezydent miasta Inowrocław Ryszard Brejza oraz społeczność Inowrocławia. Uchwałę o tablicy przyjęła rada miejska w czerwcu 2016 r.

W uchwale czytamy między innymi: „13 lipca 2016 r. przypada 350. rocznica bratobójczej Bitwy pod Mątwami, w której śmierć poniosło około czterech tysięcy żołnierzy walczących po obu stronach konfliktu. To jedyne w dziejach Polski tak tragiczne starcie zbrojne, do którego doszło na przedpolach ówczesnego Inowrocławia. To wydarzenie bolesne dla wszystkich Polaków, tym bardziej powinno stać się przestrogą przed wojną polsko-polską i być drogowskazem w sytuacjach wymagających zgody narodowej”.

Bitwa była kulminacyjnym punktem dramatycznych wydarzeń, jakie za sprawą byłego marszałka wielkiego koronnego i hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego ogarnęły Polskę w latach 1665-1666. Historycy uznają bitwę za jedną z najbardziej krwawych w naszych dziejach.

Odsłonięcie tablicy ufundowanej przez miasto Inowrocław nastąpiło 13 lipca 2016 r. o godzinie dziesiątej. W uroczystości wziął udział biskup senior Bogdan Wojtuś.

Źródła: Portal inowrocław naszemiasto, Odsłonią tablicę poświęconą bitwie pod Mątwami, artykuł z 7 lipca 2016 r., Portal inowrocław.pl Artykuł Odsłonięto tablicę pamiątkową w 350. rocznicę Bitwy pod Mątwami, 13 lipca 2016 r.

Pożegnaliśmy Romana Kozłowskiego (1932-2021)

Pożegnaliśmy Romana Kozłowskiego (1932-2021) - kompozytora, członka zespołu Mazowsze, twórcę piosenek o Inowrocławiu, dyrygenta chóru (Andante im. Miry i Tadeusza Sygietyńskich), uhonorowanego tytułem Animatora Kultury 2017 przez Prezydenta Miasta Inowrocławia.

Pan Roman zmarł 20 marca, bardzo dobrze znamy utwory artysty o Inowrocławiu, Kruszwicy i Pakości.

Swoją przygodę z muzyką rozpoczął po ukończeniu bydgoskiego Studium Muzycznego. Na początku lat 50. ubiegłego wieku wstąpił do zespołu tanecznego „Kujawy” w Inowrocławiu. Należał też do miejscowego amatorskiego zespołu teatralnego.

W swoim dorobku muzyk miał dwie płyty o Inowrocławiu, śpiewał również o Bydgoszczy i Żninie. Przez 17 lat kierował zespołem Andante.

Po przejściu na emeryturę muzyka nadal stanowiła sens Jego życia. Dlatego prowadził zespół folklorystyczny w Woli Wapowskiej koło Kruszwicy, a później - od 2 lutego 2004 r. aż do końca działalności klubu osiedlowego „Przydomek”, czyli do 31 grudnia 2020 r.- zespół wokalny „Andante”. Grupował on osoby, które mimo upływu wieku zachowywały aktywność i nie poddawały się upływowi czasu. Dla nich próby i występy m.in. w sanatoriach, domu pomocy społecznej i kościołach stanowiły odskocznię od domowych zajęć. W programie „Andante” dominowały dawne szlagiery, piosenki biesiadne, pieśni patriotyczne i wojskowe, kolędy i piosenki z repertuaru ukochanego „Mazowsza”, a także nastrojowe piosenki o Inowrocławiu, pieśni patriotyczne i żołnierskie, utwory operetkowe i musicalowe, polskie przeboje okresu międzywojennego i znane szlagiery powojenne. Koncertowało w sanatoriach, domach kultury, kościołach, domach opieki społecznej.

Nostalgiczne piosenki wydane w 2000 r. na płycie i kasecie „Inowrocław będzie zawsze”, a potem drugiego krążka w 2016 r. pod takim samym tytułem z tekstami i muzyką autorstwa Romana Kozłowskiego, przepełnione były miłością kompozytora do rodzinnego miasta oraz Kujaw. Ich popularność sprawiła, że Roman Kozłowski dwukrotnie został laureatem plebiscytów na „Inowrocławianina Roku” i „Człowieka Roku”. Był określany „kujawskim” lub „inowrocławskim bardem”.

Pogrzeb Romana Kozłowskiego odbył się 25 marca 2021 r. na cmentarzu parafii pw. św. Mikołaja w Inowrocławiu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Tygodnik Informacyjny Powiatu, Miast i Gmin. z 26 marca 2021; portal pomorska.pl artykuł J. Szczutkowskiego z 26 marca 2021.

Lubraniec po II wojnie światowej

W dniu 13 czerwca 1945 r. nastąpiło formalne odłączenie Lubrańca od gminy Piaski i utworzenie Miejskiej Rady Narodowej. W skład MRN weszło 12 radnych, w tym 8 członków PPR, 3 z PPS i jeden przedstawiciel Stronnictwa Demokratycznego. Pierwszym przewodniczącym MRN został wybrany Stanisław Wasilewski, zaś przewodniczącym Leon Paradziński. W październiku 1945 r. nastąpiła zmiana na stanowisku burmistrza – nowym burmistrzem został Tadeusz Bramberowski.

W 1946 r. MRN, chcąc wpłynąć na przyspieszenie rozwoju gospodarki miasta, podjęła uchwałę i wystąpiła z wnioskiem do Ministerstwa Administracji Publicznej o przyłączenie niektórych gromad z gminy Piaski do miasta Lubraniec. Radni postulowali włączenie do miasta gromad: Lubraniec, Lubraniec Nowy, Lubraniec Majątek, Kolonia Piaski i Lubrańczyk I.

W lipcu 1948 r. burmistrzem Lubrańca został Mieczysław Janiak. Nowym przewodniczącym MRN został wybrany Antoni Sikorski.

Usilne starania władz i mieszkańców o podniesienie estetyki miasteczka przejawiały się m.in. w zagospodarowaniu ulic, placów itp. W latach 1949/50 zabrukowano ul. Radziejowską i zmodernizowano główną arterię, ul. Mickiewicza. W centralnym punkcie miasta, na placu 1 Maja, założono skwer, obsadzając go różami i krzewami. W okresie kadencji nowego przewodniczącego Prezydium MRN Kazimierza Chwiałkowskiego, społeczeństwo Lubrańca wybudowało w czynie społecznym stadion sportowy, zlokalizowany poza miastem. Od 1958 r. przewodniczącym prezydium MRN został Stefan Balcerski. Następował dalszy rozwój miasta i wzrost inicjatyw mieszkańców dążących do poprawy estetyki Lubrańca.

Przeprowadzona w 1954 r. reforma struktury administracyjnej państwa znosiła istnienie gmin wiejskich, tworząc jednocześnie mniejsze jednostki administracyjne – gromady. Stopniowe znoszenie zbyt dużej ilości gromad zostało zakończone w 1961 r. Do 1973 r. na terenie obecnej gminy istniały gromady w Boniewie, Kłobii, Lubrańcu i Zgłowiączce.

W 1975 r. uchwalono zmianę granic gminy, włączono do niej kilka sołectw. W 1984 r. wskutek reaktywowania gminy Boniewo, Lubraniec zmniejszył się o 10 sołectw.

Tuż po wojnie, pod koniec stycznia 1945 r. (w zasadzie jeszcze w czasie działań wojennych) uruchomiono w Ossowie i Górniku młyny wodne, co pozwoliło zaopatrzyć całą ludność w pieczywo, a nadwyżkę przeznaczyć na potrzeby wojska. W majątkach, dnia 30 stycznia dokonano spisu inwentarza, spisano stan zapasów zboża i nasion oraz mianowano tymczasowych zarządzających majątkami lub utworzono rady folwarcze złożone z byłych robotników rolnych.

W wyniku reform społecznych zakłady pracy istniejące w Lubrańcu oraz majątki rolne w gminie Piaski stały się własnością państwa. W gminie Piaski likwidacji uległo 14 majątków ziemskich o obszarze prawie 3500 ha przydzielonych dla 444 rodzin.

Rozpoczęto proces elektryfikowania wszystkich zagród chłopskich. Bardzo szybko zaczęły działać warsztaty rzemieślnicze w Lubrańcu. Podobnie było z zakładami usługowymi. W 1980 r. na terenie miasta i gminy Lubraniec istniało ponad 90 prywatnych zakładów rzemieślniczych.

W Lubrańcu i okolicy funkcjonowały: Spółdzielcze Przedsiębiorstwo Produkcji Prefabrykatów i Budownictwa Wiejskiego, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Dąbiu Kujawskim, Stacja Hodowli Roślin Ogrodniczych w Kazaniu, Rejonowe Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Zakład Mleczarski.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: W. Kubiak, Szkice z dziejów Lubrańca w XX w., w Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX w., Włocławek 1998; fot. https://wloclawek.naszemiasto.pl/

Początki miasta Inowrocławia

Inowrocławskie skupisko osadnicze liczyło we wczesnym średniowieczu około 40 osad o charakterze, w przeważającej mierze, rolniczym. Jedna z osad z niewielkim gródkiem obronnym była centrum opola (jednostki administracyjnej obejmującej kilkanaście wsi). Perspektywy rozwoju ośrodka opolnego w miasto nie byłyby duże, gdyby nie sól. Sól w średniowieczu była towarem poszukiwanym i bardzo drogim.

Produkcja i handel solą były zmonopolizowane przez państwo. Należały do takzwanych regaliów, czyli przywilejów królewskich, pozwalających tylko monarsze czerpać korzyści finansowe z solowarstwa. Produkcja soli nie była skomplikowana. Czerpano solankę ze słonych źródeł, tężono przez odparowywanie w specjalnych odstojnikach, następnie podgrzewano w glinianych naczyniach, uzyskując w efekcie sól krystaliczną. Otrzymane w ten sposób bryłki soli nazywano kruszami.

Bryłki soli były przed wiekami synonimem bogactwa równego cenie najdroższych wówczas metali srebra i złota. W średniowiecznej Polsce funkcjonowały trzy ośrodki produkcji soli: w okolicach Krakowa, Kołobrzegu i Inowrocławia.

W czasie badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 1967-1973 w pobliżu kościoła Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu, odkryto część wczesnośredniowiecznej warzelni soli. Odsłonięty zespół składał się z 19 wanien do odparowywania solanki i 2 rur doprowadzających do nich solankę. Pokaźne rozmiary urządzeń świadczą o przemysłowym charakterze produkcji. Badania pozwoliły również ustalić, że w pobliżu warzelni funkcjonowała huta żelaza wraz z warsztatami jego obróbki.

Nie daleko od dzielnicy produkcyjnej znajdowało się osiedle mieszkaniowe z placem targowym, na którym od XII w. Znosił się kościół. Wydobyciem kierował specjalny urzędnik królewski, mający do pomocy sztab wyspecjalizowanych pomocników. Gospodarkę osiedla intensyfikowała wymiana targowa. Oprócz zwykłych targów, na których wymieniano towary pochodzące z produkcji miejscowych rzemieślników oraz nadwyżki produkcji rolnej, był tu zapewne targ solny, na którym na której sprzedawano sól pochodzącą z miejscowych warzelni.

Naturalne słone źródła przyciągały osadników, którzy dali początek miastu. Do źródeł solanki przybyli ludzie produkujący z niej sól i pojawiła się władza organizująca jej produkcję i zbyt. Większą część dochodów zagarniał królewski monopol, ale wiele pozostawało na miejscu. Osadnicy szybko bogacili się a osada rozrastała. Wkrótce pojawiła się huta żelaza i może i inne gałęzie przemysłu.

Osada solnicza stała się zarodkiem współczesnego Inowrocławia. Miasto swój rozwój zawdzięcza przemysłowi. Inowrocław powstał wokół ośrodka przemysłowego i rozwój jego był w wysokim stopniu zależny od pracy jego mieszkańców. Historia powstania miasta została zapisana na jego tarczy herbowej w średniowieczu. W herbie miasta umieszczone są dwie baszty symbolizujące Inowrocław, wspierające się na korzeniach rozłożystej gruszy, symbolizującej solne bogactwo.

Nazwa miasta pojawiła się dopiero w 1185 r. w przywileju targowym mazowieckiego księcia Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego. Dokument został wystawiony 20 stycznia 1185 r. we Włocławku, przyznawał biskupowi włocławskiemu 10 grzywien srebra rocznie z dochodów targu w Inowrocławiu. Osiem lat później Inowrocław wymieniony został z nazwy w bulli papieża Celestyna III z 9 kwietnia 1193 r. (przywilej targowy strzelińskich norbertanek i nadanie im mostu na Noteci i karczmy w Mątwach). Później dokumentów pojawiało się więcej, jednak wcześniejszego dokumentu, w którym pojawia się nazwa Inowrocław nie odnaleziono.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: C. Sikorski, Miasto na Soli, Warszawa 1988.

Feliks Adamski – powstaniec wielkopolski z Gniewkowa

Urodził się 17 kwietnia 1903 r. w Chrząstawie. W wieku 16 lat, wraz z braćmi przekroczył linię frontu i walczył w Powstaniu Wielkopolskim. W Inowrocławiu brał udział w walkach o pocztę i dworzec kolejowy, a następnie walczył na froncie kujawskim i bydgoskim.

Od 1923 r. na stałe związany z miastem Gniewkowem, w którym mieszka i pracuje.

W kampanii wrześniowej brał udział w walkach obronnych w szeregach 59 pułku piechoty. W walkach w Puszczy Kampinowskiej zostaje 3-krotnie ranny.

W czasie okupacji przebywał w Gniewkowie. W dniu 21 stycznia 1945 r. zostaje wybrany burmistrzem miasta Gniewkowa. Później pracował w Zarządzie Gminnej Spółdzielni Spożywców. Społecznie pełnił funkcję prezesa gniewkowskiego koła ZBOWiD.

Został odznaczony: Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Brązowym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległościowym, Odznaka Grunwaldzką oraz Odznaką Tysiąclecia.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993. 

Mundurek małego Sokoła z Kruszwicy

Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu może pochwalić się wieloma wspaniałymi pamiątkami historycznymi. Jedną z takich pamiątek jest mundurek małego Sokoła, należący do rodziny Tymkowskich. 

Fotografię przedstawiające Rajmunda Tymkowskiego możemy dziś obejrzeć dzięki dobrze znanemu kruszwiczanom Marianowi Tymkowskiemu (1901-1978), za którego sprawą te cenne rodzinne artefakty trafiły do inowrocławskiego muzeum. Marian Tymkowski był członkiem i długoletnim sekretarzem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Nadgoplański” w Kruszwicy, jego postać jest owiana swojego rodzaju miejscową legendą.

Marian Tymkowski – kupiec zbożowy, działacz społeczny, ur. 16 lipca 1901 r. w Inowrocławiu. Syn Stanisława i Stefanii z domu Bogusławskiej. Mieszkał i pracował w Kruszwicy. Uczestnik Powstania Wielkopolskiego, długoletni sekretarz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Nadgoplański:, prezes Ochotniczej Straży Pożarnej, członek Towarzystwa Powstańców i Wojaków i innych organizacji narodowych. Był współzałożycielem Związku Byłych Więźniów Politycznych i Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Odznaczony Medalem Niepodległości, Medalem „Polska Swemu Obrońcy”, Złotą Odznaką Związku Harcerstwa Polskiego, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Zmarł 16 stycznia 1978 r. w Toruniu, pochowany w Kruszwicy.

Fotografię pochodzą z 1933 r. i zostały zrobione w czasie ważnej uroczystości – 40-lecia założenia gniazda „Sokoła Nadgoplańskiego” w Kruszwicy. Mundur można określić mianem skarbu, gdyż jest bardzo rzadkim znaleziskiem, ze względu na swoje przeznaczenie. Nosiło je dziecko, jak dobrze się przyjrzeć widać odznaczenia na ciemno-zielonym mundurze.

Pierwsza fotografia została zrobiona w Kruszwicy, za małym Rajmundem widoczne są kamienice i drzewa przy chodniku, obiekty bardzo mocno wpisane w miejski pejzaż międzywojennej Kruszwicy. Druga fotografia była zrobiona prawdopodobnie na tle Gopła, choć jest dość niewyraźna można zobaczyć postacie dryfujące na łodzi i stojące na przystani.

Zdjęcia, a także mundur: kurtkę, spodnie i czapkę przechowuje Muzeum im. Jana Kasprowicza w Kruszwicy.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu; Tygodnik Informacyjny, Powiatu, Miasta i Gmin z piątku, 12 marca 2021; Fot. Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu; 100 Lat Towarzystwa Gimnastycznego Sokół Nadgoplański w Kruszwicy, oprac. H. Łada, D. Witczak, Inowrocław 1993

Izbica Kujawska w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945

Już wiosną 1939 r. widoczne było rosnące napięcie w mieście, spowodowane między innymi powoływaniem kolejnych roczników mężczyzn do służby wojskowej. Większość żołnierzy była mobilizowana do pułków poznańskich m.in. w Gnieźnie i Wrześni.

Dnia 1 września 1939 r. mieszkańcy Izbicy Kujawskiej usłyszeli komunikat radiowy, który mówił o wojnie z Niemcami. Część mieszkańców opuściła w panice miasto, kierując się na wschód. Pojawiły się pierwsze samoloty Niemieckie, które zrzuciły bomby na ludność cywilną i wycofujące się oddziały polskie. Celem ataków lotniczych była także kolej wąskotorowa Koła-Włocławek. Wójt gminy Leon Zieliński zorganizował milicję obywatelską z około 30 Polaków. Uzbrojeni ochotnicy pilnowali porządku w mieście do czasu wkroczenia wojsk niemieckich. Powstał również, za sprawa doktora Bolesława Kłosowskiego punkt opatrunkowy, w którym lekarz wspólnie z pielęgniarkami udzielał pomocy potrzebującym.

Na południe od Izbicy, około 5 km, leży wieś Mchówek. We wsi w 1939 r., a dokładnie we dworze, mieścił się sztab Armii „Poznań”. W tym miejscu spotkali się dwaj wybitni generałowie Tadeusz Kutrzeba i Władysław Bortnowski. Dowódcy Armii „Poznań” i „Pomorze” ułożyli plan, zwany później bitwą nad Bzurą.

Wojska niemieckie wkroczyły do Izbicy około 10 września. Rozpoczęła się okupacja, Niemcy likwidowali polskie symbole narodowe i obsadzali urzędy własnym personelem. Niszczono dokumenty zgromadzone w Urzędzie Gminnym. Izbica Kujawska została wcielona do Rzeszy, do tzw. „Kraju Warty”. Zmieniono nazwę miasta „Dolina Młynów” - Muhlental – z uwagi na otaczające miasto wiatraki. Zmieniono także nazwy ulic. Niemcy skonfiskowali majątki przedsiębiorców polskich. Zgermanizowano Spółdzielnię „Jedność”, której właścicielem został Brunon Heusmann, młyn i magazyn zbożowy – Bruno Liske, kino, rozlewnię piwa i wód gazowanych oraz restaurację i sklepy.

W 1940 r. rzemieślników pozbawiono koncesji na prowadzenie warsztatów. Niemcy zorganizowali kilka przedsiębiorstw budowlanych i malarskich, w których zatrudniali dawnych rzemieślników (praca przymusowa). Największe zakłady: firma murarska Markwarta, firma malarska Henssla, firma stolarska Nendze. Zlikwidowano również sklepy rzeźnickie i piekarnie (pozostawiono tylko piekarnie Konstantego Zapędowskiego). W rękach polskich pozostało jedynie drobne rzemiosło: krawiectwo, rymarstwo, czepnictwo. Rozpoczął działanie Urząd Pracy – Arbeitsamt, spełniający faktycznie funkcje organu represyjnego w stosunku do Polaków.

W pamięci mieszkańców Izbicy okupacja hitlerowska zapisała się przede wszystkim represjami aparatu ucisku wobec całego społeczeństwa. W pierwszym okresie wojny prześladowania dotknęły przedstawicieli polskich władz i inteligencji, co było zgodne z ogólnym kierunkiem działania władz niemieckich na ziemi okupowanej.

W listopadzie aresztowano wójta Leona Zielińskiego z Błennej, którego dotkliwie pobito na posterunku żandarmerii, a następnie wywieziono do Generalnej Guberni. Sołtysa Augustynowa, Wincentego Zielińskiego Niemcy rozstrzelali w lesie włocławskim. W lesie bugajskim rozstrzelano także pomocnika sekretarza gminy, Edwarda Piaseckiego. Aresztowano i wywieziono do obozów w Dachau i Buchenwaldzie: Zygmunta Daroszewskiego, Stanisława Zakrzewskiego, Zdzisława Wojciechowskiego, Longina Raniewicza, Rolanda Szadkowskiego, Edwarda Zapędowskiego, Michała Sahajdaka.

Represje dotknęły również duchownych katolickich. Aresztowano księży: dziekana Pawła Guranowskiego oraz wikariuszy Wiktora Rysztogę i Jana Czaplę. Wikariusze ponieśli śmierć w obozach.

Polacy działali w konspiracji w Izbicy Kujawskiej. Tajne nauczanie prowadziły Maria Miłoszowa i Stanisława Kędziorowa. Niemcy pozamykali szkoły i biblioteki, ludność cywilna nie mogła posiadać odbiorników radiowych.

Prześladowania dotknęły także Żydów, których w Izbicy było około 50 %. Nakazano nosić żółte gwiazdy. Niemcy organizowali pochody, wyszydzając ich pochodzenie. Niszczyli księgi religijne, następnie rozpoczęli przesiedlenia na Lubelszczyznę, z 1600 liczba Żydów w Izbicy w 1941 r. spadła do 1000 mieszkańców. Wkrótce Niemcy stworzyli dla Żydów getta w miastach. W Izbicy getto znajdowało się na ul Garbarskiej. Przed śmiercią w niemieckich obozach zagłady ratowali niejednokrotnie Żydów Polacy. Uratował się Adam Wiśniewski, ukrywając się u polskiej rodziny, przeżył okupację spędzając resztę życia w Izbicy. Około 1000 Żydów z Izbicy nie miało takiego szczęścia, zginęli w komorze gazowej 14/15 stycznia 1942 r.

W 1944 r. Niemcy przygotowywali się do ewakuacji. Nakazano budować system rowów wokół miasta. Ludność Niemiecka opuszczała izbicę, z obawy przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. Wojsko radzieckie wkroczyło do Izbicy 20 stycznia 1945 r.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: J. Gulczyński, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem, konin 1991, s. 17; T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą 9-22 września 1939 r., „Wojskowy przegląd Historyczny”, s. 261; Kronika koła ZBOWiD w Izbicy Kujawskiej; M. Kosman, Okupacja hitlerowska w Izbicy Kujawskiej, Kalisz 1981, s. 159; J. Hederych, Okupacja hitlerowska 1939-1945, [w:] zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, tom. 12, Włocławek 1998, s. 124-131.

Kujawy przed wynalezieniem miedzi

Na podstawie źródeł archeologicznych możemy zorientować się jak wyglądały Kujawy nim wynaleziono miedź. Już w V tys. p.n.e., w dorzeczu Odry i Wisły, ze swego centrum rozwojowego w rejonie Moraw, napływa ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej.

Można stwierdzić, że po raz pierwszy pojawiało się społeczeństwo, którego gospodarka oparta była na rolnictwie i hodowli. Rolnictwo zapewniało stały, bardziej obfity niż łowiectwo – dopływ żywności i nie uzależniało w znacznym stopniu człowieka od sił przyrody. Obfitość pożywienia pozwalała na zwiększenie się liczebności społeczeństw, co pociągało za sobą dalszy wzrost produkcji żywności, zwiększenia obszaru jej produkcji i powstanie nadwyżek produkcyjnych. Miały one wpływ na wyodrębnienie się zajęć pozarolniczych i w konsekwencji szybszego rozwoju cywilizacji.

Badacze liczą, że około 4300 p.n.e przybyła z Małopolski na Kujawy ludność ceramiki wstęgowej rytej, wędrując wzdłuż Wisły, Zgłowiączki i Noteci. Pod osadnictwo wykorzystała ona niższe terasy rzeczne i jeziorne, obfitujące w gleby dogodne do uprawy kopieniaczej. Uprawiano głównie rośliny strączkowe, oleiste i warzywa; wysiewano jęczmień, pszenicę i żyto. Hodowano krowy, owce i świnie. Płody rolne i mięso hodowanych zwierząt, zapewniały całoroczne zapotrzebowanie na żywność. Myślistwo, połów ryb i zbieractwo były tylko uzupełnieniem bazy żywnościowej.

Mieszkańcy budowali osady, mieszkali w półziemiankowych domach z szałasowymi dachami. Podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi był krzemień, z którego wykonywano zbrojniki sierpów, noże i inne narzędzia o ostrych krawędziach. Narzędzia potrzebne do trzebieży lasów i uprawy roli wyrabiano ze skał drobnoziarnistych. Najczęściej były to siekiery i motyki o kształcie zbliżonym do szewskiego kopyta. Znaczną część narzędzi uzyskiwano z surowców organicznych – poroża, kości i drewna. Narzędzia krzemienne wytwarzano w przeważającej mierze z surowców importowanych, głównie z Małopolski. Wśród nich zwraca uwagę siekierka z nefrytu znaleziona w Szarleju. Import krzemieni wskazuje na zaczątki kujawskiego handlu, w którym wymiennikiem mogła być sól. Niebagatelną umiejętnością przyniesioną przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej na Kujawy, było lepienie i wypalanie glinianych naczyń.

Pojawienie się na Kujawach ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej otwiera w ich dziejach młodszą epokę kamienia (neolit, 4300 p.n.e.-1900 p.n.e.). Rozwój neolitycznej cywilizacji Kujaw przebiegał w dwóch kierunkach. Pierwszy – to proces adaptacji przybyłej z południa ludności rolniczej do warunków egzystencji w strefie dolin i przeobrażenie przez nią metod gospodarki dla zwiększenia jej efektywności w nowym środowisku.

Drugi nurt rozwoju to proces akulturacji neolitycznej, polegającej na przyswajaniu przez starą, mezolityczną ludność Kujaw, cech charakterystycznych dla kręgu kultur rolniczych. Zderzenie dwóch odmiennych systemów gospodarczych, łowiectwo-zbierackiego i rolniczego, stworzyło warunki do wytworzenia się w strefie Wielkich Dolin, nowego, niżowego modelu kultury rolniczej. Jednym z centrów jego kształtowania były Kujawy. Ten nowy model kultury rolniczej reprezentowany jest przez ludność kultury pucharów lejkowatych. Przeobrażenia, jakim w ciągu wieków rozwoju uległa kultura pucharów lejkowatych, prowadziły do wyodrębnienia się około 3000 lat p.n.e. nowego systemu kulturowego – kultury amfor kulistych.

Proces powstawania drugiej wielkiej kultury rolniczej niżu był skomplikowany. Towarzyszyły mu kolejne fazy strategii i napływu nowych osadników z kręgu rolniczych kultur południa, stopniowo przenikających stare struktury osadnicze i wzbogacających je nowe treści.

Niewielką rolę w procesie neolitycznej cywilizacji Kujaw odegrały późno neolityczne kultury ceramiki sznurowej, pucharów dzwonowatych i ceramiki grzybkowo-dołkowej. Były to kultury obcego pochodzenia i ich stanowiska w rejonie Inowrocławia należą do znalezisk odosobnionych.

Rolnictwo było ważnym czynnikiem rozwoju kultury i stabilizacji osadnictwa. Było ono podstawą przeobrażenia się – pod koniec neolitu – kujawskiego skupiska osadniczego w zwarty region osadniczo-kulturowy.

Kujawy – w młodszej epoce kamienia – należały do najprężniejszych centrów osadniczych niżu. Inicjowane na Kujawach procesy kulturotwórcze miały znaczenie ponadregionalne. Pod koniec epoki rozwój cywilizacji inowrocławskich Kujaw gwałtownie się dynamizuje. Przyczyną tego zjawiska było krzyżowanie się na terytorium Kujaw prądów kulturowych płynących z południa z trendami kulturowymi północy. Wymiana idei realizowana była przy okazji dalekosiężnej wymiany handlowej, w której Kujawy pośredniczyły dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Cz. Sikorski, Miasto na Soli, Warszawa 1988; M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882; A. Kośko, A. Cofta-Broniewska, Z dziejów badań archeologicznych na Kujawach, Inowrocław 1985 i W poszukiwaniu rodowodów społeczeństwa Kujaw, Inowrocław 1985; fot. http://muzeum.koszalin.pl/ 

Kultura i sport w powojennym Lubrańcu

Po wojnie (1939-1945 r.) w Lubrańcu głównymi ośrodkami pracy kulturalno-oświatowej stały się szkoły. Powstawały w nich biblioteki gromadzące książki, które pochodziły głównie z darów mieszkańców i prywatnych zasobów nauczycieli. 

W istniejącym Domu Ludowym tuż po wojnie zlokalizowano kino, początkowo o charakterze objazdowym, z czasem przekształcone w kino stałe. 

Dnia 22 maja 1948 r. w Lubrańcu powstała Gromadzka Biblioteka Publiczna, zlokalizowana w budynku GRN, której księgozbiór liczył 465 tomów z przydziału Ministerstwa Oświaty. Jej założycielką, a następnie długoletnią kierowniczką (do 1977 r.) była Maria Tomaszewska. Dzięki jej zaangażowaniu biblioteka posiadała pod koniec 1967 r. w 15 wiejskich punktach ogółem 1164 czytelników i ponad 30 tysięcy wypożyczeń.

W 1979 r. na terenie miasta i gminy Lubraniec działały: Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna z 3 filiami i 18 punktami bibliotecznymi, 5 świetlic, 4 kluby „Rolnika” i 3 kluby „Ruch”. Działało też w Lubrańcu kino ze 175 miejscami stałymi. Należy tu wspomnieć o udzielne w życiu kulturalnym miasta szkół podstawowych i średnich oraz organizacji młodzieżowych i społecznych.

Najbardziej popularną dyscyplina wśród mieszkańców powojennego Lubrańca była piłka nożna. Miejscowa drużyna LZS, złożona z mieszkańców miasta oraz uczniów z Liceum Ogólnokształcącego i szkoły w Marysinie, rozgrywała swoje mecze z przejezdnymi zespołami na boisku na Brzezinie, później zaś na wybudowanym nowym stadionie. 

W Liceum Ogólnokształcącym grano również w siatkówkę, uprawiano lekkoatletykę i koszykówkę, a sezonie zimowym tenis stołowy. Pod kierownictwem nauczyciela Zdzisława Gotyńskiego rozwinęła swój talent grupa uzdolnionych lekkoatletów, którzy wielokrotnie zdobywali tytuły mistrzów powiatu oraz zajmowali czołowe lokaty podczas mistrzostw Polski.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: W. Kubiak, Szkice z dziejów Lubrańca w XX w., w Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, t. 12, Miasta Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XX w., Włocławek 1998.

Kamienica przy ul. Św. Ducha i Ul. 3 Maja – narożnik tzw. Kamienica na Fosie

Współczesny budynek mieszkalny wzniesiony w 2014 r. i nazywany „Kamienica na fosie” wskazuje miejsce, gdzie od średniowiecza do XVIII w. przebiegały miejskie fortyfikacje Inowrocławia (mur obronny i podwójna fosa, wzmiankowana kamienica ulokowana jest na fosie zewnętrznej). Brama wiodąca w tym miejscu z Inowrocławia w kierunku Torunia nazywała się Bramą Żydowską, od sąsiadującej z nią dzielnicy, wzmiankowana pod ta nazwa już w 1598 r.

Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu; fot. portal  inowrocław.naszemiasto.pl

Straż pożarna w Gniewkowie 1880-1955 r.

Straż pożarna w Gniewkowie powstała w 1880 r. Gniewkowo w tym czasie liczyło 2225 mieszkańców. W chwili powołania OSP jej członkami byli wyłącznie Niemcy. Pierwszym Polakiem, który wstąpił w szeregi OSP był fryzjer Kazimierz Marszewski. Było to w roku 1898, a dwa lata później do gniewkowskiej OSP wstąpili następni Polacy: Gołaszewski, Świdorowicz, Ronowicz, Mierzwicki, Klemens i Ruszkiewicz.

Strażacy brali udział w licznych zawodach zdobywając czołowe lokaty. W walce z „czerwonym kurem” osiągnęli dobre rezultaty, za co w 1904 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał strażakom nagrodę 30 marek za szybkie lokalizacje pożarów.

W 1920 r., po wyzwoleniu, na zebranie OSP, któremu przewodniczył już polski burmistrz Kozłowicz, naczelnikiem straży wybrany został Polak – Babaszewski.

W rok później ze składek społecznych przy udziale jednostek OSP innych powiatów zostaje gniewkowskiej OSP przekazany pierwszy sztandar.

Staraniem nowego naczelnika – Leona Waśka – zostaje zakupiony samochód fiat i przerobiony na wóz bojowy. Od 1933 r. gniewkowskie OSP dysponuje już nowoczesnym, jak na owe czasy, sprzętem. 

W 1939 r., w pierwszych dniach września, w czasie działań wojennych remiza strażacka wraz ze znajdującym się w niej sprzętem zostaje spalona. Tak kończy się pierwszy okres działalności straży pożarnej w Gniewkowie.

Po wojnie, w 1945 r., już w lipcu następuje reaktywowanie Osp. Pierwszym po wyzwoleniu prezesem zostaje wybrany Ignacy Kłosowski, a naczelnikiem Tadeusz Marczewski. W rok Później Osp w Gniewkowie otrzymuje wóz bojowy oraz nowoczesny sprzęt.

W 1955 r. był pomyślny dla gniewkowskiego Osp. Na zawodach w Toruniu drużyna zajęła III miejsce, na 23 biorące w zawodach jednostki, gniewkowska drużyn OSP znajduje się w czołówce powiatu inowrocławskiego. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993; fot. portal gniewkowo.eu