Powstanie Wielkopolskie w Gniewkowie

Po „Wielkiej Wojnie” nastąpiło rozprzężenie w armii Niemieckiej, jak i u ich sojuszników Austro-Węgier. Dnia 9 listopada 1918 r. wybucha w Niemczech rewolucja, która detronizuje cesarza Wilhelma i proklamuje republikę. Niemcy w dniu 11 listopada we Francji podpisują zawieszenie broni. W tym samym dniu zostaje proklamowana niepodległość Polski, która obejmuje obszary dawnego zaboru rosyjskiego i austriackiego.

Pod koniec 1918 r. rozpoczęły się walki powstańcze w Wielkopolsce i na Kujawach. Gniezno wyzwolono 1.01.1919, Trzemeszno 29.12.1918, Mogilno 1.01.1919, Strzelno 2.01.1919, Janikowo 3.01, a Kruszwicę z 2 na 3.01.1919 r. 

Po zdobyciu Inowrocławia, powstanie rozprzestrzeniło się w kierunku północnym i wschodnim. Dotarło na przedpola Gniewkowa, gdzie zostało zatrzymane. Miejscowości takie jak Wielowieś, Bąbolin i Truszczyzna były wyzwolone, natomiast Gniewkowo, Lipie i Murzynno pozostały w rękach niemieckich. 

W Gniewkowie już 5 stycznia 1919 r. ufortyfikował się silny oddział Grenzschultzu. W mieście nie było zorganizowanego oddziału powstańczego. Walki na przedpolu Gniewkowa trwały jeszcze przez cały 1919 r. W walkach o Gniewkowo, na jego przedpolach, Grenzschultz wspierany był przez wojska niemieckie stacjonujące w Toruniu. Kilkakrotnie w walkach przeciw powstańcom brała udział artyleria i pociąg pancerny. O intensywności walk na przedpolu Gniewkowa świadczy ilość wystąpień zbrojnych. 

W dniu 9 marca 1919 r. pociąg pancerny, który wyjechał poza Gniewkowo, ostrzelał Wielowieś, Bąbolin, a artyleria Płonkowo, Budziaki i Nowy Dwór. 28 marca ostrzelali posterunki polskie pod Płonkowem, Budziakami i Krążkowem. Dnia 4 kwietnia załogi niemieckie ostrzelały Lipionkę, Wierzbiczany, Gąski i Parchanie, a 6 kwietnia dokonali czterech ataków na Lipionkę i Wierzbiczany, które powstańcy rozbili, zadając nieprzyjacielowi duże straty.

W walkach o Gniewkowo, Płonkowo, Kaczkowo i Wielowieś brał udział Szwadron Nadgoplański Kawalerii Powstańczej, zorganizowany w Kruszwicy, liczący 126 szabel.

Spora część mieszkańców Gniewkowa i okolicy przekradła się do oddziałów powstańczych i brała udział w walkach. Na rocznicę 700-lecia Gniewkowa ponad 70 byłych powstańców, zorganizowanych w ZBOWiD, otrzymało Krzyże Powstańcze. W powstaniu brali udział między innymi: Franciszek Ciszak, Jan Słabęcki, Feliks Adamski z Chrząstawy, późniejszy mieszkaniec Gniewkowa, wraz z braćmi i cały szereg innych osób.

Dużą rolę w czasie działań powstańczych odegrał nestor lekarzy kujawskich, lekarz medycyny w Gniewkowie – Jan Drecki. W powstaniu brał udział niemal od początku. Pełnił funkcję lekarza medycyny 3 Pułku Strzelców Wielkopolskich w stopniu kapitana. 

Na mocy postanowień traktatu wersalskiego, w styczniu 1920 r. nastąpiło oficjalne przejęcie przez władze polskie Wielkopolski i Pomorza, które znajdowały się dotąd pod okupacją pruską. Dnia 17 stycznia 1920 r. po krótkiej potyczce z wojskami Grenzschultzu do Gniewkowa wkroczyły wojska toruńskiego pułku piechoty, stacjonującego dotychczas w Inowrocławiu. W czasie potyczki pod Gniewkowem zginął plutonowy Gerhard Pająkowski. Mieszkańcy Gniewkowa wystawili na rynku, na jego cześć pomnik. Został on zniszczony przez okupantów niemieckich w czasie II wojny światowej. 

Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się w dniu 30 maja 1939 r. Na tą podniosłą uroczystość przybyli do Gniewkowa: inspektor armii gen. Władysław Bortnowski, gen. Mikołaj Bołtuć, wicewojewoda pomorski Z. Szczepański oraz władze powiatowe. Odsłonięcia dokonał gen. Władysław Bortnowski.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: B. Grabowski, Powstanie wielkopolskie na ziemi kruszwickiej 1918-1919, Kruszwica 2019; M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993, Zarys monograficzny Kruszwicy, pod ren J. Grześkowiak, Toruń 1965.