Przynależność administracyjna Brześcia Kujawskiego XIII-XVIII w.

W drugiej połowie XIII w. Stary Brześć był siedzibą książąt kujawskich, a sam Brześć stolicą dzielnicy brzesko-kujawskiej.

W latach 1288/89 południowa część Kujaw z Brześciem Kujawskim i Radziejowem przypadła Władysławowi Łokietkowi. 

Kazimierz Wielki przeprowadzając reformę administracyjną kraju tworzy województwa, Kujawy włączone po traktacie kaliskim 1343 r. do Korony, podzielone zostały na dwa województwa: inowrocławskie i brzesko-kujawskie ze stolicą w Brześciu. Podział ten utrzymał się do roku 1793, kiedy to w drugim rozbiorze Polski województwo brzesko-kujawskie zostało włączone do Prus. 

Stolica województwa – Brześć od roku 1312 posiadała urząd starosty grodowego lub zamkowego, do którego należała administracja tych terenów. Starosta dbał o pokój i bezpieczeństwo osób oraz o ich własność. W zamku brzeskim mieściło się więzienie, kancelaria i archiwum akt ziemskich i grodzkich.

W czasie wojny, gdy starosta prowadził pospolite ruszenie i był nieobecny w mieście, zastępował go urzędnik zwany wojskim. W czasie pospolitego ruszenia miał on w swoim ręku władzę administracyjną, policyjną i sądową. 

Mikołaj z Brudzewa wydał dla Brześcia dokument w roku 1487, z którego wynika, że skład dóbr brzeskich wchodził zamek i miasto Brześć Kujawski i z przedmieścia oraz wsie: Lekarzowice, Miechowice, Kłobia, Sokołowo, Rzadka Wola, Kruszyn, Falborz z folwarkiem i Starym Miastem (Brześciem), ponadto miasto Radziejów z prawem rybołówstwa na Gople, przedmieściem i wsiami Starym Radziejowem i Skotnikami, a także polem Kluczowa. Było to starostwo brzeskie.

Nad województwem sprawował władzę wojewoda, który przewodził sejmikom elekcyjnym, dowodził pospolitym ruszeniem z województwa oraz sprawował nadzór nad miastami.

Władze samorządową miasta posiadała w swych rękach Rada miejska z siedzibą w Ratuszu. Była ona organem ustawodawczym, zarządzała finansami, a częściowo posiadała także władzę sądową. Na podstawie konstytucji 1768 r. sąd królewski powołał 3 Rady. Jedna z nich to Magistrat, składający się z 8 osób, druga składała się z wójta i sześciu ławników oraz trzecia, którą stanowił urząd gminny złożony z 12 osób wybieranych dożywotnio.

Burmistrz stojący na czele Rady Miejskiej wybierany był przez rajców miasta, a zatwierdzany przez  starostę. Kiedy na mocy przywileju Zygmunta III Wazy mieszczanie zostali uwolnieni od władzy starosty i burmistrz wybierany był przez radnych, także wójta wybierali ławnicy i członkowie urzędu gminnego spomiędzy radnych miasta większością głosów na okres jednego roku. Na tydzień przed wyborem nowego burmistrza, władza ekonomiczna składająca się z podskarbiego, ławnika i urzędnika gminnego miała obowiązek zdać sprawozdanie z działalności gospodarczej i finansowej miasta przed Radą Miejską w obecności starosty.

Do kompetencji sądu miejskiego sprawowanego przez burmistrza i pisarza należało załatwianie wszystkich spraw spornych dotyczących porządku publicznego w mieście. Sąd wójtowski, którego reprezentantami był wójt i 3 ławników miał za zadanie rozsądzić wszelkie transakcje sprzedaży i kupna dóbr ziemskich w mieście, sprawy spadkowe itp.

W 1793 r. Rada Miejska liczyła 9 osób. Ponadto Magistrat zatrudniał woźnego i egzekutora. Finansami miasta rozporządzała Kasa Miejska, która dochody czerpała z podatków i czynszów płaconych przez mieszczan, mieszkańców wsi Pikutkowa i Guźlina oraz przez Żydów. Oprócz tego ludność wsi należących do miasta obowiązana była dostarczać podwodę w każdą sobotę, 2 fury podstawić na transport zboża do Torunia. Mieszczanie zaś płacili czopowe, akcyzę od uboju oraz podatek od handlu na targach, których w roku 1793 było 5.

Magistrat utrzymywał więzienie mieszczące się na zamku. W mieście istniał zakaz pijaństwa, gdy ktoś z mieszkańców w stanie nietrzeźwym przyszedł do ratusza groziła mu kara sądowa, urzędników zaś miał obowiązek upomnieć burmistrz.

Po opanowaniu Brześcia w 1332 r. Krzyżacy utworzyli w mieście komturię. Komtur, którym był Bertold von Ende, obok wojskowego zarządu, pobierał dochody, opłaty i cła oraz sprawował władzę sądową w sprawach karnych. Po odejściu Krzyżaków w 1346 r.  władza administracyjna ponownie wróciła do starosty.

W XV w. każde z województw kujawskich posiadała sejmik. Konstytucja 1496 r. wyznaczała Brześć jako miejsce sejmiku, ale już konstytucja z r. 1510 zmieniła miejsce wspólnych sejmików dla województw kujawskich na Radziejów. Brześć Kujawski był również siedzibą kasztelanii, a kasztelan miał prawo zasiadać na sejmiku. Brześć leżący niemal na samym krańcu północno wschodnim województwa brzeskiego tylko w wyjątkowych wypadkach był miejscem sejmików (1767 r. konfederacja barska).

W Brześciu urzędował sąd ziemski, który składał się z sędziego, podsędka i pisarza. Ponieważ jednak w Brześciu było niewiele osób wykształconych, pisarz mógł być jeden dla sądu radzieckiego i wójtowskiego i urząd ten mógł sprawować dożywotnio. Wyboru na jedno z tych trzech stanowisk dokonywano w Brześciu, jako głównym mieście województwa, przy udziale szlachty. Wojewoda zaś miał obowiązek zwoływania elekcji na urząd podkomorzego brzeskiego, jedynego dla całego województwa. Jednak często urząd ten był nieobsadzony, a więc nie działał dość sprawnie.  

Z każdego powiatu wybierano po jednym asesorze do odbierania i liczenia głosów. Po śmierci Augusta III w 1763 r. w Brześciu Kujawskim obywatele ziemscy Kujaw wybrali 24 sędziów kapturowych, bowiem była to najwyższa władza podczas bezkrólewia. Na czele sądu stanął Antoni z Głogowy Kossakowski.

Z biegiem czasu sprawami skarbowo-wojskowymi zajmowały się raz do roku sejmiki gospodarcze, które w latach 1764-1768 zmieniły się w komisje cywilno-wojskowe (administracja dróg, dozór nad szkołami parafialnymi, opieka nad zakładami dobroczynnymi, kontrola szpitali i ich funduszy, dozór nad miarami i wagami, nadzór policyjny oraz spis ludności). 

W 1836 r. województwa przekształciły się w powiat. Władza przeszła w ręce urzędu powiatowego (starosty), w Brześciu pozostał Magistrat Miasta. Miasto administrowane było przez burmistrza. Sprawami finansowo-ekonomicznymi miasta zajmowały się kolegia, składające się z burmistrza, ławników oraz sekretarza.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: M. Borucki, Ziemia Kujawska, Włocławek 1882; M. Baliński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; T. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951; Dzieje Ziemi kujawskiej, t. I-V, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i I połowie XVII w., Prace Komisji Historii BTN, t. 1, Bydgoszcz 1963; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z r. 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza II: 1956, z. 2, Poznań 1957; J. Karwasińska, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343, Warszawa 1927; R. Kozłowski, Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 5, Bydgoszcz 1968; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzk-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, cz. 2, wyd. A Tomczak, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. 3, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967; Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970; a także akta: Akta Magistratu Brześcia Kujawskiego z 1. 1809-1872, PAP włocławek; Akta Komisji Rządowej Spraw Wewn., opisanie historyczne oraz topograficzne-statystyczne miasta Brześcia Kujawskiego z 1820 r., AGAD Warszawa; Kopie przywilejów miasta guberni warszawskiej, KRSW, nr 460 c, AGAD Warszawa; Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, Relacje i Dekrety B, 1638, n 49, AGAD Warszawa, Księgi Grodzkie Brzesko-Kujawskie, B. Relacje, 1662, 1664, nr 9, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1616 r., Archiwum Skarbu Koronnego XLVI, nr 10, AGAD Warszawa; Lustracja Wielkopolski z 1661 r., Archiwum Skarbu Koronnego XVIII, nr 64, AGAD Warszawa, fot. http://brzesckujawski.cba.pl