Podział administracyjny Kujaw i władcy Kujaw

Geneza podziałów administracyjnych Kujaw jest niezwykle trudna do odtworzenia. Już w początkach kształtowania się państwowości polskiej, nie mam tu na myśli jakiejś zorganizowanej administracji, ale istniały już wówczas okręgi grodowe i opola, które dopiero w późniejszym czasie zaczęły przekształcać się w zinstytucjonalizowane jednostki. 

W XII-XIV wieku podstawową jednostką administracyjną stały się kasztelanie. Początkowo było ich niewiele, liczba jednak wzrosła w XIII wieku i na początku XIV wieku. W XIV wieku rola administracyjna kasztelani uległa zmniejszeniu i co za tym idzie liczba kasztelani znacznie zmalała, wraz z zanikiem terytoriów kasztelańskich. Funkcje administracyjno-gospodarcze przejęli starostowie, a sądowe – sądy ziemskie.

Mocą testamentu Bolesława III Krzywoustego, Kujawy dostał Bolesław Kędzierzawy. Po nim władzę nad Kujawami objął książę mazowiecki Leszek Bolesławiec. Ten zmarł bezpotomnie w 1186 roku. Większość jego dziedzictwa przyjął wówczas najmłodszy brat Mieszka Starego, Kazimierz Sprawiedliwy. Część historyków przypuszcza, że już w tym momencie, część jego władztwa, a mianowicie Kujawy, opanował Mieszko III Stary przekazując nowy nabytek w ręce syna Bolesława. Drugim alternatywnym wyjściem jest opanowanie Kujaw dopiero w 1194 roku, po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego. Pewne jest, że po tych zawirowaniach władzę nad Kujawami sprawowali Leszek Biały i Konrad Mazowiecki, synowie Kazimierza Sprawiedliwego i jego żony Heleny Znojemskiej, która w o okresie małoletności braci sprawowała faktyczną władzę jako regentka. Mniej więcej w roku 1200 Konrad Sprawuje władzę nad Kujawami już samodzielnie. W 1267 roku istniało na tym terenie księstwo kujawskie zarządzane przez księcia Kazimierza, po jego śmierci zostało podzielone między jego synów na dwie części. Dzielnicę inowrocławską dostał Siemomysł, brzesko-dobrzyńską Władysław, zwany później Łokietkiem, Kazimierz i Siemowit. Początkowo do 1275 roku władzę w ich imieniu sprawowała ich matka, Eufrozyna. Bracia początkowo władali wspólnie, aż do śmierci Leszka Czarnego, czyli do czerwca 1288 roku. 

Gdy rządy w pozostawionej przez niego dzielnicy sieradzkiej objął Władysław Łokietek, doszło do podziału ziem posiadanych przez najmłodszych Kazimierzowców. W wyniku podziału, przyszły król Polski objął władzę nad Kujawami Brzeskimi, w skład których wchodziła cała kasztelania włocławsko-brzeska. Dnia 20 stycznia 1320 roku Władysław Łokietek zostaje koronowany na króla Polski. W skład jego królestwa wchodzą także tereny całych Kujaw. W czasach Piastów tereny Kujaw były okupowane przez Zakon Krzyżacki. Kazimierzowi Wielkiemu zawdzięczamy zwrot „ojcowizny”, czyli tereny dawnego księstwa kujawskiego, a także kodyfikacji prawa w Polsce. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: Z. Guldon, J. Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, s. 61; J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, T. 1, Warszawa 1964, s. 125-155, 454-455; A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce w XIV-XVI wieku, Poznań 1965; M. Morawski, Monografia włocławka, Włocławek 1933, x. 2-3; J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, kraków 1999, s. 136; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław-Warszawa 1992, s. 32-36; A. Bogucki, Uwagi o kasztelaniach wschodnio-kujawskich o dobrzyńskich, „Zapiski-dobrzyńskie:, T. 6 (1988), s. 69-93; Jana Długosza kronika krakowska dziejów Polski ksiąg dwanaście, przekład K. Mecherzyński, T. III, ks. IX i X, Kraków 1868, s. 214-217.