Gerward z Ostrowa herbu Leszczyc (1260?-1323)

Biskup Gerward był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli możnego kujawsko-wielkopolskiego rodu Leszczyców. Wywodził się on z tej gałęzi rodu, która miała swoje gniazdo w Ostrowie nad Gopłem. Dobra Leszczyców ostrowskich skoncentrowane były w południowej części Kujaw oraz w kasztelanii lędzkiej. Na przełomie XIII i XIV wieku byli oni związani politycznie z osobą księcia Władysława Łokietka i na jego dworze robili karierę. Ojcem biskupa był sędzia brzeski Maciej z Ostrowa, współpracownik Łokietka, wynagrodzony przez księcia w roku 1292 dwiema wsiami. Gerward miał sześcioro rodzeństwa (trzech braci i trzy siostry), przy czym jeden brat Stanisław wybrał również karierę duchowną i doszedł do prepozytury włocławski, a dwaj pozostali: Jan i Przezdrzew byli kolejno kasztelanami kruszwickimi w służbie księcia Władysława. Z trzech sióstr znane jest imię tylko jednej, mianowicie Małgorzaty, która poślubiła kasztelana nakielskiego Sławnika z Gołańczy. Z tego związku zrodzony został Maciej z Gołańczy, który objął biskupią stolicę włocławską po wuju Gerwardzie.

Nie wiemy kiedy dokładnie urodził się Gerward z Ostrowa, niektóre źródła podają, że 1260 r., ale autor Janusz Bieniak tego poglądu odszedł od tej koncepcji. W każdym razie pierwsza wzmianka o Gerwardzie pochodzi dopiero z kwietnia 1293 r. Przyszły biskup znajdował się wówczas w otoczeniu swojego poprzednika na katedrze włocławskiej Wisława w czasie jego podróży do ziemi chełmińskiej. Gerward był zatem świadkiem finalizowania umowy ostrowickiej z 1292 roku, w wyniku której biskupstwo zrzekło się terytorium golubsko-ostrowickiego, kończąc tym samym długotrwały spór z Zakonem Krzyżackim. Fakt, że imię Gerwarda odnotowano wówczas tylko na jednym spośród trzech wystawionych w krótkim odstępie czasu dokumentów, a także okoliczności, iż był wówczas jedyniekanonikiem kruszwickim, pozwala na domysł, że źródło uchwyciło całkiem dobrze początek kariery. Dynamiczny rozwój sugeruje objęcie przez Gerwarda kanonii raczej przed 30 rokiem życia, a zatem przesunięcie daty urodzin na okres zdecydowanie po roku 1260. Bardzo możliwe, że Gerward stawił w 1293 roku pierwsze kroki na dworze biskupim, na którym lepiej znano już jego brata Stanisława, również kanonika kruszwickiego. W każdym razie przebywanie Maciejowiców z Ostrowa w otoczeniu przychylnego Łokietka biskupa Wisława świadczy o orientacji politycznej tej gałęzi Leszczyców. Współpraca obu braci z biskupem musiała układać się jak najlepiej, czego dowodem jest szybki awans obydwu do grona prałatów kujawskich. Stanisław już przed 1 maja 1295 roku został zapewne archidiakonem kruszwickim, co było zresztą jedynie pierwszym stopniem w długim ciągu awansów, który zakończył na prepozyturze włocławskiej. Kariera Gerwarda rozwijała się szybciej. Korzystając z dobrej dla jego gałęzi rodowej koniunktury, spowodowanej współpracą władzy kościelnej z księciem Władysławem, został przyszły biskup proboszczem kapituły katedralnej we Włocławku. Miało to miejsce między 17 września 1298 a 7 grudnia 1300 roku, tuż po śmierci biskupa Wisława (27 listopad 1300 r.). Elekcja dokonana przez kapitułę włocławską, miała miejsce między 8 a 24 grudnia tego samego roku. Sakrę biskupią otrzymał Gerward z rąk metropolity arcybiskupa Jakuba Świnki w 1301 r.

Jego pontyfikat przypadł na burzliwy okres jednoczenia ziem polskich, zbiegając się z objęciem władzy w Polsce przez Wacława II. Po upadku rządów czeskich Gerward przychylnie odniósł się do powracającego na Kujawy i Pomorze Władysława Łokietka, towarzysząc księciu w czasie przejmowania władzy na tych terenach i wspierając go finansowo. Uczestniczył w rokowaniach polsko-krzyżackich w Grabiu (pow. Aleksandrów) w 1309 r., a w 1313 r. był gospodarzem zjazdu wielkiego mistrza Karola z Trewiru z Władysławem Łokietkiem we Włocławku. Od 1317 r. znajdował się w ostrym konflikcie z Zakonem, o czym świadczy odmowa potwierdzenia rekomendowanego przez wielkiego mistrza kandydata na probostwo w Świeciu. Odmowę tę należy interpretować, jako kwestionowanie prawa Zakonu do władania ziemią pomorską (Pomorze Gdańskie wchodziło w skład diecezji włocławskiej w średniowieczu). W 1318 r. wyruszył z polecenia Łokietka na dwór papieski do Awinionu, aby starać się o koronę dla księcia kujawskiego. Zgodę tą (a raczej dyplomatyczne milczenie papieża) otrzymał, jednocześnie uzyskując zezwolenie na papieski proces polsko-krzyżacki, który przeprowadzono w latach 1320-1321 w Brześciu Kujawskim i Inowrocławiu. Podczas przewodu sądowego Gerward złożył obciążające Zakon zeznanie, potwierdzając w całej rozciągłości tezy procesowe strony polskiej.

W czasie swego pontyfikatu założył na prawie niemieckim przynajmniej pięć wsi w naszym regionie (Miliszewy i Małszyce w ziemi dobrzyńskiej oraz Ośno, Kruszę Duchowną i Przybysław na Kujawach) oraz jedno miasto (Raciążek w 1317 r.). Był prekursorem nowoczesnej kancelarii biskupiej, w której za jego czasów zaczęto zatrudniać notariuszy. W 1323 r. Gerward ponownie z polecenia Łokietka wyruszył do papieża. Jego zadaniem było przeciwdziałać akcji krzyżackiej skierowanej przeciw wyrokowi w procesie inowrocławsko-brzeskim. Podczas tej misji zachorował i zmarł w Awinionie 1 listopada 1323 r. Został pochowany w tamtejszym kościele dominikańskim. Źródła zachowały o nim pamięć jako o „obrońcy i opiekunie korony narodu polskiego”.

Źródła:

1. J. Maciejewski, Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskigo w latach 1300-1323, Bydgoszcz 1996.
2. J. Bieniak, Przynależność administracyjno-polityczna kasztelani nadgoplańskich w latach 1267-1327, Zeszyty Naukowe UMK, Historia 2, Toruń 1966.
3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Biskupi_w%C5%82oc%C5%82awscy