Zamek w Radziejowie w XVII/XVIII w.

Opis zamku w Radziejowie znany jest z lustracji z 1616 r., był wówczas zaniedbany, popadał w ruinę, w podobnym stanie było jego otoczenie, zabudowania gospodarcze. Opis z lat 1628-1632 potwierdza  poprzedni, dodatkowo dowiadujemy się, że potrzebne były naprawy w czterech izbach, w których stały piece w stanie dobrym. W zamku znajdowały się dwie komory na dole. Sklepik w ścianie przymurowany. Akta grodzkie chowano na dole, a na górze znajdowała się piata izba – murowana. Stajnia była w bardzo złym stanie, lustrator stwierdził, że trzeba ją od nowa odbudować. Remontu potrzebowała także gliniana kuchnia. Podobnie było z młynem końskim – stan stwierdził inwentarz z 1767 r.

Inwentarz z roku 1775 r. przekazuje nam szczegółowy opis dworu. Dowiadujemy się, że zamek był „dookoła parkanem obtoczony, do niego wrota od miasta na obłąkach dwoiste, przy nich fortka”. Po wojnach szwedzkich niewiele z zamku radziejowskiego przetrwało. Jedynym reliktem dawnej warowni była wieża i przybudowany do niej dom – kancelaria oraz budynki: dwa domki, austeia ze stajnią w rynku, browar na dole za kancelarią, karczma nie daleko browaru, młyn koński oraz wiatrak, na górach za szkołą ojców Pijarów. Istnieje także krótki zapis z 1777 r. o ruinie dawnej siedziby starostwa.

W XIX w. jedynym śladem po zamku było wzgórze, nazywane przez mieszkańców „Zamczyskiem”. Dziś i te ślady powoli przesłania kurtyna czasu.

Zachowane materiały nie dają, żadnych konkretnych informacji o powstaniu i budowie zamku czy jego wyglądzie w okresie największego znaczenia w XVI w. Przypuszczać możemy, że spełniał zamek funkcję głównie administracyjną, sądowniczą i kontrolną.

Zamek był siedzibą starostwa. Źródła nie przekazują dokładnej daty jego utworzenia, ale w inwentarzu z 1494 r. jest ono wymienione jako część dóbr starostwa brzeskiego. Starostwo radziejowskie istniało do XVIII w.

Według Z. Guldona do starostwa radziejowskiego w drugiej połowie XVI wieku należało 17 osad, a posiadało ono 133,5 łanów ziemi. Osady starostwa radziejowskiego skupiały się wokół miasta, na dobrych, czarnoziemnych glebach. Ponadto do starostwa należały osady Skulsk i Skulska Wieś, leżące w powiecie kruszwickim.

W XVII w. starostwo w Radziejowie obejmowało: Radziejów, Skulsk, Stary Radziejów, Skotniki, Płowce, Czołowo oraz było właścicielem 9 łanów ziemi. Według lustracji z 1629-1632 starostwo czerpało dochody z miasta Radziejowa w wysokości 698 fl. Rocznie.

Opracowanie B. Grabowski, źródła: J. Bieniak, Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267-1327, z. 20, Historia II, Toruń 1966, s. 61-62; M. Nielińska, Kancelaria Władysława Łokietka w latach 1296-1299 Studia Źródłoznawcze, t. XI, s. 21-80; Rys historyczny Kujaw do połowy XV wieku, publikacja J. Danielewicz i K. Rolirad, Bydgoszcz 1982; Z. Guldon, Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII-XXV w. „Ziemia Kujawska”, t. II, s.  32; Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach 1494m W. Posadzym H. Kowalewicz, 1956 t. II, z. 2; Inwetarze z lat 1767 r. AGAD, ASK, Dz. 56 z. 14, z 1777 r. AGAD, ASK Dz. 56 r. 14; Lustracja 1564-1565, A Tomczak, C. Chryzko, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1963; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. III, Bydgoszcz 1967.