Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół Nadgoplański" 1893-2018 r.

Jednym z najstarszych stowarzyszeń na Kujawach jest niewątpliwie założone 16 kwietnia 1893 r. w Kruszwicy Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Nadgoplański”. W roku 2017 Sokolstwo Polskie obchodzi 150. lecie, śmiało więc można rzec, że jest najstarszą polską organizacją sportową i patriotyczno-wychowawczą zarazem. 

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało w 1862 r. w Czechach, zaś w Polsce zostało założone w 1867 r. we Lwowie. Rozpowszechniło się na wszystkich ziemiach polskich pod zaborami, a także na emigracji w Niemczech, USA, Francji i Wielkiej Brytanii oraz innych krajach. Sokolstwo polskie miało i ma na celu rozwój tężyzny fizycznej, popularyzację masowego sportu, szczególnie gimnastyki zgodnie z hasłem „w zdrowym ciele zdrowy duch”. Do 1939 r. sokolstwo rozwinęło większość dyscyplin sportowych. Sokoli walczyli o niepodległość Polski, w latach 1913-1921 zorganizowali Sokole Drużyny Polowe, które walczyły w Legionach Polskich i innych formach Wojska Polskiego, szczególnie „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera.

Sokolstwo wychowało młode kadry wojska, policji i administracji II Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym sokolstwo polskie rozwinęło masowy sport, przysposobienie wojskowe oraz swoje idee patriotyczno-wychowawcze. W latach II wojny światowej sokoli wzięli czynny udział w walkach o wolność. Wielu z nich zginęło na frontach, bądź zostało zamordowanych przez reżym hitlerowski i komunistyczny. Do 1988 r. komuniści nie pozwolili na działalność sokolstwa. Działaczy szykanował komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa, wielu przywódców „Sokoła” zostało uwięzionych w komunistycznych więzieniach. W latach 1939-1988 sokolstwo polskie w kraju przeszło do konspiracji. Natomiast jawnie działało w USA, Francji i Wielkiej Brytanii. Dzięki solidarnościowym przemianom w 1989 r. w Polsce i Europie oraz demokratyzacji kraju ponownie zaczęły rejestrować Gniazda Sokole. W 1900 r. wznowił działalność Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. Sokolstwo zajmowało się pracą wychowawczo-patriotyczną. Rozwojem sportu i rekreacją wśród dzieci i młodzieży. Członkami honorowymi ZTG „Sokół” byli od 1991 r. Prymas Polski ks. Józef Kardynał Glemp, a od 1997 r. Ojciec Święty Jan Paweł II.

Kruszwicki „Sokół” nosi nazwę: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Nadgoplański Kruszwica, prezesem był Dariusz Witczak – burmistrz Kruszwicy, zastąpił go na stanowsiku Krzysztof Paczkowski, obecny prezes kruszwickich sokolników. Towarzystwo Gimnastyczne w Kruszwicy powstało 16.04.1893 r., ostatnia rejestracja gniazda odbyła się 19.02.1990 r., do krajowego rejestru sądowego wpisany 5.10.2001 r. W 2003 r. gniazdo liczyło 11 druhów,1 druhnę i 10 sokoląt, czyli 32 członków.

W skład pierwszego zarządu weszli: prezes – Jan Kozłowski, z-ca prezesa – Walenty Hartwich, sekretarz – Kazimierz Kerber, skarbnik – Bolesław Dankowski, bibliotekarz – Roman Sępowski i naczelnik – Franciszek Drozdowski. Współzałożycielami gniazda byli również: Jan Białecki, Józef Gregorowicz, Walenty Grześkowiak, Władysław Heinricht, Józef Jańczak, Albin Knoll, Tomasz Rojewski i Stanisław Weinert.

Sokolnictwo kruszwickie oferowało spory zakres ćwiczeń gimnastycznych: szermierka, jazda na rowerach i koniach, wiosłowanie i strzelanie do tarczy. Członkiem organizacji mógł zostać każdy, „nieposzlakowanej czci, po ukończeniu 18 lat”. Statut dzielił członków na czynnych, nieczynnych i honorowych. Miesięczna składka członkowska wynosiła dla członka 15 fenygów, a dla nieczynnych 30 fenygów.

W sierpniu 1898 r. odbył się w Kruszwicy zlot sokoli. W zlocie, obok miejscowego gniazda, wzięły także udział towarzystwa gimnastyczne z Mogilna, Strzelna, Gniezna, Witkowa i Inowrocławia. Uczestniczyło około 60 sokołów. W programie były: pokazy gimnastyczne, przejażdżka po jeziorze Gople, przedstawienie amatorskie, pt. „Bilecik miłosny” i zabawa taneczna. W tym samym roku organizacja sokoła skupiła 31 członków. Skład społeczny członków przedstawiał się następująco: 1 urzędnik leśny, 2 kupców, 3 urzędników wiejskich, 1 drobny przemysłowiec i 24 rzemieślników. „Sokół Nadgoplański” był więc w 77 procentach organizacją rzemieślnicza.

Sokół był uważana w tym czasie za organizacje polityczną. W 1900 r. sąd skazał ówczesnego prezesa, Stanisława Bednarskiego na 50 marek grzywny za to, że zwoływał posiedzenie i przyjmował nowych członków bez powiadomienia o tym policji pruskiej. W pięć lat później niemiecki burmistrz miasta Kruszwicy zabronił uczestniczyć w przedstawieniach amatorskich kobietom i dzieciom.

Prezesem w 1900 r. był Stanisław Bednarski, z-ca prezesa – Władysław Heinricht, sekretarzem – Wilchelm Weinert, naczelnikiem i skarbnikiem – Bronisław Janowski i bibliotekarz – Władysław Kaczmarek. W następnym roku wskutek pruskiej represji funkcja prezesa nie została obsadzona, a liczba członków organizacji znacznie zmalała i wynosiła 17 osób.

Sokolnicy nadgoplańscy zajmowali się także działalnością kulturalną. Polegała ona na organizowaniu wieczornic narodowych i przedstawień amatorskich, którym towarzyszyły pokazy gimnastyczne. Oto niektóre tytuły sztuk teatralnych: „Kiliński”, „Miodowe miesiące”, „Farblarze”, „Zagroda Sobkowa”, „Ciocia Femcia”, „Ogniem i Mieczem”. W 1904 r. istniał w ramach towarzystwa oddział kolarzy, liczący około 20 osób.

W latach 1903-1906 funkcje prezesa pełnił dr Michał Laskowski. W 1906 r. na czele „Sokoła Nadgoplańskiego” stali: prezes – Walerian Raszewski, z-ca prezesa – Michał Lemański, sekretarz – Wincenty Radtke, skarbnik – Roman Majewski, bibliotekarz – Józef Kasprzak oraz ławnicy – Feliks Buza i Władysław Heinricht. W tym czasie towarzystwo zrzeszało 31 członków, a w roku 1907 – 28 członków. Na początku lipca 1908 r. podczas popisów gimnastycznych i zabawy letniej wprowadzono loterie fantowe i gry towarzyskie. Fundatorami nagród fantowych byli polscy kupcy.

W 1909 r. do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Nadgoplański” należało tylko 10 członków czynnych i 20 nieczynnych. Skład zarządu składał się z” prezesa – Walerian Raszewski, sekretarza – Jan Białecki, skarbnika – Michał Lemański oraz członków rady – Ignacy Rojewski i August Grzędziela. Naczelnikiem był Kazimierz Kościanowski, a podnaczelnikiem – Franciszek Nowicki, który później został naczelnikiem.

Pierwsza wojna światowa przerzedziła załogę sokolą w Kruszwicy. Pod koniec 1918 r. chłopcy wracali z frontu, często w mundurach i pełnym uzbrojeniu i wstępowali do tworzących się polskich pododdziałów walczących w Powstaniu Wielkopolskim.

Po latach „Dziennik Kujawski” pisał” „(...), kiedy to zabrzmiał złoty róg, a wszystko spieszyło w szeregi tworzących się bojowników „za wolność waszą i naszą” drużyna sokola nawet już wiekiem podeszła, pierwsza stanęła do walki z odwiecznym wrogiem pruskim, pierwsza też pod swym naczelnikiem p. Franciszkiem Nowickim stanęła do walk o oswobodzenie Kruszwicy, a później i Inowrocławia”.

W latach 1919-1920 na czele Towarzystwa gimnastycznego „Sokół Nadgoplański” stał prezes – Roman Majewski – mistrz piekarski, a potem prezes Michał Stankiewicz. W 1919 r. urządzono „Wieczór Kilińskiego”, w 1921 r. zorganizowano przedstawienia amatorskie pt. „Tajemnica starego miasta” i „Werbel domowy - obrazek miejski” oraz ćwiczenia wolne sokołów. 3 maja 1922 r. urządzono wieczornicę w programie której były śpiewy, odczyt, pokazy gimnastyczne i przedstawienie pt. „Trafiła kosa na kamień”. Wspomniane wyżej imprezy odbywały się w Hotelu „Gopło” Stanisława Daleszyńskiego.

Od 1922 do 1929 r. funkcje prezesa Towarzystwa pełnił Tadeusz Karłowski, a sekretarza – Adam Kędzierski. W 1923 r. w związku z 30 rocznicą założenia gniazda sokolego, prasa kujawska pisała: „Sokolstwo polskie ma ważne zadanie w obronie kraju. Jest ono szkołą przedstępną naszej armii, przysparzającą jej zdrowego fizycznie i duchowo żołnierza. Sokół nasz obecny z służbową karnością czując patriotyczne rozumując interes państwowy, nie zawiedzie jako żołnierz zaufania narodu do armii naszej”.

Celem zorganizowania uroczystości jubileuszowych powołano Komitet Obchodów 30 lecia „Sokoła Nadgoplańskiego” z burmistrzem Józefem Rosińskim i komisarzem obwodowym Juliuszem Czosnowskim na czele. Uroczystości rocznicowe odbyły się 19 sierpnia 1923 r. i połączone były ze zlotem okręgowym „Sokoła”. W kościele pokatedralnym poświęcono sztandar „Sokoła Nadgoplańskiego”. Chrzestnymi sztandaru byli: ówczesny premier rządu RP, Wincenty Witos, z prezesową Karłowską z Kruszwicy i Juliusz trzciński z Ostrowa nad Gopłem z burmistrzową Rosińską z Kruszwicy.

Podczas uroczystego posiedzenia prezes Okręgu kujawskiego „Sokoła”, Maksymilian Gruszczyński z Inowrocławia, mówił o znaczeniu i dalszych celach Sokolstwa Polskiego, a sekretarz miejscowego gniazda, Adam Kędzierski, odczytał sprawozdanie z 30-letniej działalności gniazda. Na tym samym spotkaniu Maksymilian Gruszczyński otrzymał dyplom prezesa honorowego, a zasłużonym działaczom towarzystwa: Tomaszowi Rojewskiemu, Albinowi Knollowi i Walentemu Grześkowiakowi wręczono dyplomy członków honorowych. Potem odbyły się popisy gimnastyczne drużyn męskich i żeńskich. Zlot jubileuszowy, w którym brało udział 17 gniazd, zakończyła zabawa taneczna.

Według urzędowego sprawozdania w 1924 r. „Sokół Nadgoplański” zrzeszał 25 członków. Zebrania i lekcje gimnastyczne odbywały się się w sali Stanisława Daleszyńskiego, gdyż organizacja nie posiadała własnego lokalu i boiska sportowego.

„Polsko, dla Ciebie nasz trud i poświęcenie” - hasło przewodnie TG „Sokół” Kruszwica 1934 r.

W 1928 r. prezesem sokolim był tadeusz Karłowski, w marcu 1929 r. obrano nowego prezesa – Hilary Fedkowicz, zastępował go Walenty Grześkowiak, sekretarzem został Marian Tymkowski, z-ca sekretarza – Józef Wesołowski, skarbnik – Chmielewski, gospodarz i bibliotekarz – Dionizy Wojtaszek i naczelnik – Zygmunt Andryszak. Okres prezesury nowo wybranego przewodniczącego trwał do 1934 r. W tym czasie zarząd sokoli się zmieniał. Każdego roku Rada Miejska w Kruszwicy przyznawała organizacji sokolej subwencje. Wynosiła ona około 200 zł i przeznaczona była na działalność sportową. TG organizowało występy teatralne, a także zawody sportowe tj. strzeleckie w 1931 r. o nagrodę Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół nadgoplański”. W 1933 r. Sokół w Kruszwicy obchodził swoje 40-lecie i z tej okazji odbyły się zawody, capstrzyk, defilada i uroczyste posiedzenie członków gniazda i zaproszonych gości. W tym czasie gniazdo liczyło 40 członków.

Na przełomie lat 1933/1934 z funkcji prezesa zrezygnował Hilary Fedkowicz. Nowym prezesem został Tadeusz Gościniak, gniazdo zrzeszało wówczas 92 członków. Gościniak prezesował do 1938 r.

W styczniu 1939 r. wybrano nowy i ostatni przed II wojną światową zarząd gniazda „Sokoła Nadgoplańskiego”. Prezesem został Alfons Bożejewicz, wiceprezesem – Hilary Fedkowicz, sekretarzem – Adam Grześkowiak, skarbnikiem – Tadeusz Gościniak oraz 8 członków zarządu. Do władz weszli ludzi młodzi mający wnieść większą aktywność w „Sokole”. Na 12 marca omawianego roku przygotowano przedstawienie pt. „Ku Ojczyźnie”. W zawodach o mistrzostwo drużynowe miasta Kruszwicy w tenisie stołowym na rok 1939 drużyna „Sokoła Nadgoplańskiego” po raz drugi zdobyła I miejsce przed szkołą Dokształcającą i drużyną harcerską. Ostatni publiczny występ TG „Sokół Nadgoplański” odbył się 2 lipca 1939 r. W tym dniu cała organizacja wymaszerowała z miasta przy dźwiękach orkiestry na „Letnisko” nad Gopłem, gdzie odbył się koncert, popisy gimnastyczne i występy artystyczne, a na zakończenie odbyła się zabawa taneczna.

Dnia 30 lipca 1993 r. mieszkańcy podjęli się reaktywacji „Sokoła Nadgoplańskiego”. Minęło 100 lat od daty powstania stowarzyszenia kruszwickiego. W skład zarządu weszło wówczas 7 członków: Henryk Łada, Witold Kowalewski, Dariusz Witczak, Ryszard Zalewski, Stanisław Kawczyński, Henryk Zajączkowski oraz Jerzy Stanny. W grudniu tego roku dołączyli do organizacji: Leon Grzybowski, Andrzej Bogucki, Władysław Śmiłowski, Kazimierz Somiński, Adam Grześkowiak, Lidia Pietrzak, Elżbieta Borzyszkowska, Jadwiga Mikołajczak, Kajetan Kędziora, Wiesław Szymański, Andrzej Kaczmarek, Bogumił Pronobis, Lech Sobecki, Tadeusz Gawrysiak, Henryk Kopeć, Henryk Zajączkowski, Witold Kowalewski, Mirosława Micek, Stanisław Kawczyński oraz Krzysztof Paczkowski obecny prezes.

Dnia 7 lutego 2017 r. przypada rocznica Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Sejm uczci 150. rocznicę powstania towarzystwa. Narodowy Bank Polski z tej okazji wyemitował okolicznościowe monety – 20 tys sztuk, o nominale 20 złotych, a 10 lutego do obiegu wpuścił banknot o nominale 500 złotych. Prezentacja monety odbyła się 1 lutego w Rzeszowie.

Obchody zapowiadają się niezwykle uroczyście, program obchodów przewiduje uchwałę okolicznościową Sejmu i Senatu, okolicznościową wystawę, konferencję naukową na Uniwersytecie Jagielońskim, a także zlot Polowych Drużyn Sokolich i pielgrzymkę Sokolstwa Polskiego na jasną Górę. 150 lat „Sokoła” druhowie świętować będą pod hasłem „Czołem Ojczyźnie Szponem Wrogowi!”

Na 20 kwietnia 2017 r. zaplanowano ceremonie odznaczeń najbardziej zasłużonych działaczy sokolich. Wręczenia orderów i odznaczeń dokona Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda.  

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła:

100 Lat Towarzystwa Gimnastycznego Sokół Nadgoplański w Kruszwicy, oprac. H. Łada, D. Witczak, Inowrocław 1993; fot. z książki - druhowie kruszwiccy;

1. A. Bogucki, Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce 1998-2002, Bydgoszcz 2005;
2. A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997;
3. 125 lat Sokolstwa Polskiego 1867-1992, Warszawa-Inowrocław 1992;
4. http://kruszwicahistoria.blogspot.com/2016/11/krotka-historia-sportu-w-kruszwicy.html
5. http://kruszwicahistoria.blogspot.com/2015/05/soko-nadgoplanski.html
6. http://www.dzienniklodzki.pl
7. http://niezlomni.com/czolem-ojczyznie-szponem-wrogowi-148-rocznica-powstania-towarzystwa-gimnastycznego-sokol/
8. Fot. sokołów z lat 30-tych, archiwum rodzinne p. P. Gościniak, na zdjęciu pierwszy od prawej w garniturze ojciec Leon Gościniak. trzeci z opaską na ramieniu wujek Tadeusz Gościniak.