Średniowieczne ośrodki kultu nad Gopłem

Najstarszą świątynia w kruszwickim grodzie, znaną z przekazów był kościół św. Wita. Nie zachował się on jednak do czasów późnego średniowiecza. Znane jest nam oraculum pod wezwaniem św. Wita z drugiej połowy XIII wieku, wspomniane przez Boguchwała w jego kronice. Przypuszczalnie szczątki kaplicy odkryte zostały przez badaczy w 1974 roku. Kaplica leżała na skraju dawnego grodu możliwe, że spełniała funkcje kultowe związane z istnieniem w pobliżu drewnianego zamku, wzniesionego na wzgórzu na miejscu grodu. Prawdopodobnie lokalizacja miała związek z tutejszą przeprawą przez jezioro Gopło.

Ważnym dla ówczesnych kruszwiczan był kościół św. Klemensa, położony w północno-wschodniej pierzei Rynku. Według archeologów spełniał funkcje kościoła parafialnego, otaczał go cmentarz. Kościół położony był na ważnym szlaku, przy przeprawie mostowej, w pobliżu znajdowały się budynki wytwórcze i handlowe.

Przypuszczalnie istniał również kościół Najświętszej Marii Panny. Możliwe, że był kościołem parafialnym. Ulokowany był w południowej części Starego Rynku. W jego pobliżu badacze odkryli ślady cmentarzyska z XII-XIII wieku. Według nowszych badań była to jedynie kaplica cmentarna, a nie kościół parafialny. Całą sprawę mogą wyjaśnić nowsze wykopaliska.

Na zamku wybudowanym przez Kazimierza Wielkiego, jak wynika ze źródeł z 1527 roku również istniała kaplica. Poświadczają to również badania archeologiczne, podczas których odkryto między innymi fragment witraża z napisem „Ave Maria”. Prawdopodobnie kaplica powstała po zniszczeniu oraculum św. Wita.

Na terenie Wyspy Grodowej, naprzeciw zamku powstał inny kościół (1460-1470) św. Stanisława. Badania potwierdzają, że w tym miejscu znajdowało się cmentarzysko, które w 1934 roku, w czasie budowy wodociągów miejskich zostało częściowo zniszczone razem z pozostałościami fundamentów świątyni. Kościół nie istniał już w 1580 roku.

Ważną rolę spełniał kościół św. Piotra. Historycy sądzą, że w XII wieku była to siedziba biskupia. Do kruszwickiego kościoła należały znaczne włości na wschodnim brzegu Gopła. Przy kościele działał również szkoła.

Innym kościołem leżącym nad Gopłem, na wschodnim brzegu, była świątynia św. Gotarda. Spełniał ważną funkcję usługowo-tranzytową ośrodka miejskiego w Kruszwicy. Kościół otoczony był cmentarzem.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: B. Dzieduszycka, W. Dzieduszycki, Przemiany urbanistyczne centrum małych miast w świetle badań nad średniowieczną Kruszwicą, Poznań 1999; Kruszwica, Zarys Monograficzny, pod. red. Jana Grześkowiaka, Toruń 1965.