Powstanie Wielkopolskie - miejsca pamięci

Pomniki i tablice pamiątkowe Powstania grudniowego 1918 r. (Powstania Wielkopolskiego) są nierozdzielną częścią historii, tradycji i krajobrazu ziemi wielkopolskiej i kujawskiej. Licznie rozsiane po miastach i wsiach, miasteczkach i osadach, budynkach i placach, po polach i cienistych cmentarzach, zostały jakby malowniczo wtopione w krajobraz naszego regionu. Każda z tych pamiątek sławi jakiś fragment Powstania, opiewa ważne zdarzenia tamtych czasów, urzeka dostojeństwem treści i głosi, jak drogo była okupiona wolność przez ludność tej ziemi. I chociaż powstałe z kamienia, spiżu, żeliwa czy cementu tchną z reguły zimnem to jednak żywszym rytmem uderza przy nich polskie serce i niejednemu oczy zasuwa mgła wzruszenia. Tak bowiem się stało, że wśród wszystkich tradycji historycznych Kujawsko-Wielkopolskich nie ma chyba większego przedmiotu do dumy i chluby niż Powstanie Wielkopolskie. Przez ponad wiek niewoli narodowej ludność tej ziemi żarliwie modliła się wraz z Wieszczem o powrót wolności i niezmordowanie w pracy organicznej parała ku niepodległej Polsce. Potem wiedziona obawami zagrożenia swych losów, wbrew woli politycznych przywódców, w żywiołowym odruchu, porwała się na zaborcę i wywołała czyn zbrojny. Później masowo, nie szczędząc krwi, ofiar i wyrzeczeń broniła w walce z przeważającymi siłami przeciwnika zdobytych terenów. I w końcu, gdy wniosła te ziemie w II Rzeczpospolitą, nie doczekała się przez całe lata ani podzięki ani satysfakcji. W okresie międzywojennym traktowano tradycje Powstania i powstańców z nieufnością. Atmosfera uprzedzeń i braku czci dla wielkości Powstania cechowała również pierwsze lata Polski Ludowej. Dopiero w 1956 r. Powstanie zyskało ocenę państwowych PRL odpowiadającą jego rzeczywistej roli historycznej, weszło do składnicy najlepszych tradycji narodowych Polaków i zostało uznane za ważny etap tego procesu, którego finałem stał się powrót Polski na wszystkie ziemie piastowskie po Odrę i Nysę.

W Wielkim Sławsku (gmina Kruszwica) znajduje się na cmentarzu parafialnym mogiła zbiorowa, w której spoczywają 3 powstańcy wielkopolscy, polegli 7 lutego 1919 r. w Gąskach koło Inowrocławia w wieku 21 lat. Mogiła otoczona jest obramieniem z kostek granitowych. Obok wzniesiono pomnik: gruby cokół murowany i otynkowany, na którym umieszczono tablicę granitową z nazwiskami poległych oraz rymowanym czterowierszem. Tablica ta zastąpiła w r. 1987 starą tablicę kamienną z r. 1922 z takim samym napisem. Pomnik jest zwieńczony u góry murowanym krzyżem. Żołnierze: Franciszek Osiński, Kazimierz Pałecki, Władysław Sławkowski.

W Kruszwicy na budynku Szkoły przy ul. Kasprowicza 7 umieszczono w r. 1969 marmurową tablicę upamiętniającą fakt, że w tym miejscu 2 stycznia 1919 r. powstańcy wielkopolscy rozbroili oddział niemiecki. Drugą pamiątką tego okresu jest położony na wschodnim brzegu jeziora Gopło, na skraju cmentarza otaczającego romańską kolegiatę, pomnik powstańców wielkopolskich z r. 1969. Ma formę niskiego obelisku betonowego na wysokim cokole, z datą 1919 i tablicą Nie rzucim ziemi skąd nasz ród. Obok w zbiorowej mogile pochowano 4 powstańców poległych w r. 1919. Tabliczki z ich nazwiskami umieszczono po bokach pomnika. Żołnierze: Jan Dąbrowski (23.05.1898-11.01.1919 r.) poległ pod Kcynią; Antoni Jan Kuraszkiewicz (7.06.1894-13.04.1919 r.) zmarł w skutek odniesionych ran; Władysław Walenty Skonieczny (9.10.1900-1.1.1919 r.) zmarł w skutek odniesionych ran w Inowrocławiu; Franciszek Walenczewski (3.09.1893-7.01.1919 r.) poległy w Inowrocławiu.

We wsi Chełmce (gmina Kruszwica) na cmentarzu parafialnym, znajdującym się obok kościoła, pochowano Jana Kujawę (1901-1919), szeregowca z 3 batalionu pułku grenadierów kujawskich, poległego 3 lutego 1919 r. pod Nową Wsią Wielką i Jana Gralaka (1891-1919), szeregowego z 5 pułku strzelców wielkopolskich, który zmarł z ran 24 marca (według LS 22 marca) 1919 r. pod Inowrocławiem. Grób ziemny, ogrodzony łańcuchem na betonowych słupkach, znajduje się w końcu głównej alejki. Na nim pomnik w formie zwieńczonego krzyżem elementu betonowego przypominającego obelisk, ozdobiony krzyżem Virtuti Militari w wieńcu laurowym, z tablicą informacyjną.  

Źródło: B. Grabowski, Przewodnik po miejscach pamięci gminy Kruszwica. 100 rocznica odzyskania przez miasto niepodległości, Kruszwica 2018.