Polityka i wybory w Radziejowie - pierwsza połowa XX w.

W listopadzie 1930 r. odbyły się wybory do Sejmu. Radziejów wchodził wówczas w skład dziesiątego okręgu wyborczego. Miasto i gmina tworzyły po 2 obwody. Uprawnionych do głosowania w mieście było 1970 osób, w gminie – 2012 osób. Oddano w mieście 1643 głosy, z tego ważnych 1639, w gminie 1617 – ważnych 1603 głosy. Duże wpływy w mieście miał prorządowy Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), Sporo głosów otrzymały PPS i PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast” i NPR, a także endecka SN. Duże znaczenie w mieście odgrywały Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, a także organizacje katolickie i Komunistyczna Partia Polski.

Szczególne ożywienie działalności komunistycznej w Radziejowie przypadło na okres kryzysu. Szeregi KPP zasilały rzesze bezrobotnych. Tworzone były komitety i podejmowano wspólne akcje z bezrobotnymi. Dnia 15 stycznia odbyło się zebranie zorganizowane przez PPS, na którym pojawili się zaproszeni członkowie KPP.  W jednym z wniosków domagano się od samorządu zapomogi dla bezrobotnych. Członkowie KPP Radziejów roznosili ulotki i organizowali odezwy, pojawiali się w okolicy z okazji różnych rocznic i świąt, np. w związku ze śmiercią Lenina, Liebknechta, Róży Luksemburg czy Międzynarodowego Dnia Kobiet i Komuny Paryskiej i święta 1 Maja.

Odczyty KPP odbywały się przy pomniku Kościuszki na rynku i w Żydowskiej Bibliotece i Czytelni w Radziejowie. Na jednym z nich pojawił się Stanisław Suski, znany działacz KPP, opiekun organizacji partyjnej w mieście. KPP zostało rozwiązane w mieście w 1938 r. Głównym rzecznikiem interesów robotników została PPS.

Wśród robotników sezonowych i rolników bardzo popularny był PPS. Partia oddziaływała na mieszkańców poprzez Związek Zawodowy Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej, a także za pośrednictwem Związku Zawodowego Robotników Rolnych. PPS odgrywało też znaczącą rolę w organizacji bezrobotnych. Partia zaznaczała swoją obecność organizując wiece, zebrania i zjazdy już od 1921 r. Wiec z 1922 r. był tak burzliwy, że musiała interweniować policja, aby przywrócić spokój w mieście. Znani działacze PPS w Radziejowie to: Zygmunt Piotrowski i Adam Ciołkosz.

W Radziejowie odbyła się zjazdy ZZRR, przeważnie raz w roku. W latach 1932-1939 uczestniczyło w nich od 60-150 delegatów. W 1938 r. na czele ZSRR stali: Antoni Lewandowski, Andrzej Wasilewski, Adam Sobkowiak, Jan Kamiński, Andrzej Krajewski i Józef Starosta.

W czasie kryzysu powstało Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, pod przewodnictwem księdza J. Wieczorka. Organizacja skupiała głównie rzemieślników i robotników z miasta i okolic w liczbie około 50 osób.

W mieście działało od pierwszych lat niepodległości, Stronnictwo Narodowej Demokracji. W latach 1919-1928 występowało pod nazwą: Związek Ludowo-Narodowy, a w latach 1928-1939 – Stronnictwo Narodowe. W latach 1926-1933 część endeków działała w ramach nacjonalistycznej organizacji Obóz Wielkiej Polski, a w 1934 r. w Obozie Narodowo-Radykalnym.

Siedziba Narodowej Demokracji w powiecie nieszawskim mieściła się w Czołówku, we folwarku Kazimierza Gruetzmachera, prezesa Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego we Włocławku i posła na Sejm. W Czołówku odbywały się zebrania członków.

Stronnictwo Narodowe rozszerzało swoje wpływy na wsi radziejowskiej poprzez aktywny udział w organizowaniu kółek rolniczych i Kół Gospodyń Wiejskich. Stronnictwu Narodowemu były podporządkowane organizacje i cechy rzemieślnicze Radziejowa. Ideowo ze SN było związane Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W połowie 1931 r. w skład zarządu towarzystwa wchodzili: dr Kaliszek – prezes, S. Pawlicki, B. Kozłowski, A. Kopkiewicz, J. Siwiński, S. Wyrzykowski, K. Gruetzmacher, K. Wrzesiński, Z. Rossman i K. Metrycki. W 1932 r. organizację na jednym ze zjazdów reprezentowało 39 osób. Z pośród członków „Sokoła” rekrutowali się niektórzy aktywiści Obozu Polski ( w latach 1926-1933) i bojówkarze SN.

W 1932 r. naczelnikiem TG „Sokół” w Radziejowie był Józef Korpusiński, który kierował także OWP. Siedzibą OWP był dom poklasztorny.

Najsilniejszym ugrupowaniem politycznym po przewrocie majowym w 1926 r. stał się w mieście bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, który uzyskał w wyborach do Sejmu w 1930 r. 535 głosów, o 13 głosów więcej niż partie Centrolewu razem. BBWR spierany był przez Związek Strzelecki i inne organizacje w mieście.

W 1928 r. powstał Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, z K. Płachcińską jako prezes i M. Małwiczową – wiceprezes. ZPOK utworzyło w 1933 r. Koło Matek liczące 50 członkiń. Koło posiadało własny zarząd z Lipską jako przewodniczącą i Trawczyńską – wiceprzewodniczącą. W szeregach sanacji znalazły się także Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew”, z kołami w Radziejowie i Brzeźnie, z liderem – Józefem Bykowskim.

Na terenie miasta działa także Żydowska Partia Socjalistyczna „Bund”. Działała poprzez różne organizację: rzemieślnicze i stowarzyszenie kulturalno-oświatowe. W stowarzyszeniu „Genilus Chesed”: zarząd składał się w większości z członków Bundu z Izzakem Salomońskim – prezesem, Jakubem Łaskim, Aronem Grabskim i Mojżeszem Stupajem.

W wyborach do władz miejskich Radziejowa w dniu 19 czerwca 1932 r. burmistrzem został członek SN Marian Gonera, zaś wiceburmistrzem działacz BBWR Adam Piątkowski, który uprzednio pełnił także tę funkcję. Jednak pod naciskiem władz powiatowych M. Gonera został odwołany ze stanowiska burmistrza, a jego miejsce zajął w dniu 28 września 1933 r. dotychczasowy burmistrz miasta Nieszawy J. Kossowski, związany z obozem sanacyjnym.

Przedstawicielami Radziejowa w Sejmiku Nieszawskim w 1930 r. byli: Jan Kwieciński, Władysław Dziki i Witold Zieliński. Do wydziału Powiatowego wybrano Franciszka Surdyka.

Podsumowując, życie polityczne w Radziejowie i na wsi było bardzo różnorodne. W połowie XX wieku, zależało od wpływów powiatu nieszawskiego i Rządu. W mieście traktowano bezrobotnych i rolników jako broń w wyborach. Społeczność wybierała między tymi organizacjami, które mogły zapewnić im byt w przyszłości. Jednak władze miasta nie miały żadnego pomysłu na poprawę życia w przeludnionej wsi, ani na zmniejszenie bezrobocia. Prowadziło to do wielu strajków i konfliktów między partyjnych, rozdarcia i podzielenia społeczeństwa.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: „Rolnik Nieszawski”, 34/1930; „Głos Nieszawski”, 36/1933, s. 2; 52/1933; 4/1934; Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku, Starostwo Powiatowe Aleksandrowskie, sygn. 153, k. 21, Według spisu ludności z dnia 1.10.1939 r., Bydgoszcz; Skorowidz gmin Rzeczypospolitej, Warszawa 1933, s. 17, s. 17, tabl. nr 3; Wykaz zaludnienia i obszaru miast i gmin powiatu nieszawskiego „Głos Nieszawski”, 5/1936; Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 r. Budynki, Warszawa 1928; „Głos Nieszawski”, 4/1934, s.6; Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1982, artykuł Z. Pawluczuk, Lata 1918-1939, Obszar-Ludność-Gospodarka, Bydgoszcz 1982. Fot. Prezydium BBWR z wizytą u marszałka Senatu Juliana Szymańskiego w 1929 r.