Znaleziska
metalowych toporków miniaturowych z terenu Europy
Środkowo-Wschodniej i Północnej cieszyły się pewnym
zainteresowaniem badaczy. Kilkakrotnie podejmowane były próby
interpretacji tej kategorii zabytków; zaproponowano również kilka
hipotez ich genezy. Większość autorów ograniczała się jednak do
publikowania materiałów pochodzących z konkretnych stanowisk
archeologicznych. Znacznym mankamentem pozostaje brak aktualnego
zestawienia katalogowego, obejmującego cały obszar ich występowania
Podobne
znaleziska, są cennym źródłem archeologicznym i historycznym.
Toporki mogły być traktowane, jak amulet, co daje nam obraz wierzeń
naszych przodków.
Do
cenniejszych zabytków odkrytych w Kruszwicy należą fragmenty dwóch
miniaturowych toporków z brązu oraz jeden okaz z żelaza (nr inw.
5606), będący przedmiotem niniejszego szkicu. Znaleziono go na
Przygródku (K-4) w poziomie 10, datowanym na pierwszą połowę XII
w. Jest to toporek (ryc. 1) o osadzie z kapturkiem, bez wąsów,
ostrzu prostym, nieznacznie łukowatym. Boki ostrza są w części
tylnej dwustronnie wcięte
Wymiary
podane przez Barbarę Hensel z 1979 r., długość ogólna 4,5 cm,
wysokość kapturka 2,1 cm, wysokość osady 1 cm, szerokość szyjki
0,8 cm, największa szerokość ostrza 5,8 cm, długość występów
0,7 cm. Silne skorodowanie przedmiotu nie pozwala określić średnicy
światła osady i sposobu opracowania powierzchni (brak lub obecność
zdobienia).
Nie wiem dlaczego wymiary z 1979 r. i te późniejsze z
lat osiemdziesiątych się różnią.
W
każdym razie okaz kruszwicki przypomina swym kształtem miniaturową
replikę toporów ruskich typu A datowanych na X w., ale nie
posiadających występów. Najbliższą dla niego analogią jest
topór znaleziony w grobie 1 na cmentarzysku kisniemskim, położonym
na północnym brzegu Jeziora Białego (Biełojeoziero), datowanym na
X - X I w. Do tego samego typu A zalicza się także niektóre
czekany ruskie, datowane na wiek X i pochodzące m.in. z Kijowa i
Nowogrodu ujęte obok innych w schemacie typologicznym M. Ch.
Aleskovskiego. Do zabytku kruszwickiego wykazują one analogię
jedynie w ukształtowaniu ostrza, przy czym nie posiadają również
występów. Bliską natomiast analogię, niemal w szczegółach
identyczną, prezentują miniaturowe toporki o zdobionym ostrzu z m.
Kniażaja Gora (obł. kijowska) i Kołczino (obł. Kaługa), datowane
na X I - XII w. Miniaturowe toporki należą do bardzo rzadkich
znalezisk na ziemiach polskich. Formy analogiczne do kruszwickiego
przedstawiają okazy wykonane ze stopów miedzi z Drohiczyna (2 egz.)
i z Siemienie pod Gostyninem (woj. płockie). O wiele liczniej
występują one na terytorium wczesnośredniowiecznej Rusi, przy czym
koncentrują się one w okręgach kijowskim i połtawskim. Z obszaru
tego oprócz wymienionych wyżej okazów analogicznych do
kruszwickiego pochodzą też znaleziska innych form. Z dosyć dużym
prawdopodobieństwem region ten można uznać za centrum produkcji co
najmniej części toporków miniaturowych.
Chronologia
toporków miniaturowych istnieją dosyć zbieżne, niewiele różniące
się między sobą poglądy. Wszystkie okazy, uznawane przez
Zurżalinę za amulety, będące miniaturami przedmiotów codziennego
użytku datuje ona na XI - XII w. Szersze ramy chronologiczne podaje
Darkevic, bo obejmujące stulecia X - XIII, z tym że
najwcześniejsze, pewnie datowane znalezisko pochodzi z pierwszej
ćwierci XI w. z Nowogrodu. Jeżeli uwzględnimy, że część
omawianych przeze mnie toporków miniaturowych jest naśladownictwem
okazów typu A toporów, to najprawdopodobniejszą może być
hipoteza, że z miniaturyzacją ich liczyć się należy najwcześniej
od schyłku X w. Apogeum ich przypaść musiało na lata późniejsze.
Typologicznie okaz kruszwicki dobrze mieści się w przedziale między
połową XI i połową XII stulecia. Potwierdza też trafność
datowania warstwy, w której został znaleziony, na pierwszą połowę
XII w. Z dużym prawdopodobieństwem można nasz zabytek uznać za
import ruski (a co najmniej za okaz powstały pod impulsami Rusi).
Topór jako przedmiot kultu i symbol bóstw znany jest w Europie
począwszy od neolitu, kiedy wśród znalezisk pojawiają się jego
miniatury wykonane m.in. z bursztynu. W tej funkcji występuje też w
sztuce starożytnej Egiptu i Grecji. Na Krecie szczególną czcią
otaczano podwójny topór. Ślady kultu topora stwierdzono także w
kulturach pradziejowych epoki metali, w tym także na stanowiskach z
okresu wpływów rzymskich“ (np. Hassleben i Gross- -Romstedt).
Kontynuacją tych odległych tradycji były funkcje magiczne
spełniane przez toporki miniaturowe we wczesnym średniowieczu. Na
Rusi Kijowskiej związane one były z kultem Peruna, a u Normanów
początkowo Tora, natomiast po przyjęciu chrześcijaństwa topór
znalazł się wśród atrybutów św. Olafa. O trwałości
symbolicznego traktowania topora świadczą fakty zaobserwowane przez
Marię Giinbutas w odniesieniu do ludu litewskiego. Stosowany był w
obrzędach związanych z kultem płodności (w stosunku do ludzi i
zwierząt), a także jako zabezpieczenie przed piorunem. Jeszcze do
niedawna siekiera była ważnym środkiem apotropeicznym u Słowian
przeciw wszelkiemu złu. Odgrywa ważną rolę m.in. w obrzędach
narodzinowych i weselnych, a także podczas burzy.
W
świetle powyższego przyjąć można, że także w Polsce
wczesnośredniowiecznej, w tym i w Kruszwicy, toporki miniaturowe
spełniały ważną funkcję w zabiegach magicznych – pisała
badaczka, Barbara Hensel.
Oprac. B. Grabowski, źródło: Życie
codzienne przez pryzmat rzeczy pod red. P. Kucypery, S. Wadyla, Toruń
2010, s. 150, B. Hensel Slavia Antiqua, tom XVI, Warszawa 1979 r.; A.
Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X , X I i X I I w., Łódź
1954, s. 284.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz