Budowa i skarby parafii pw. św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim, powiat inowrocławski

Z dawnej romańskiej budowli pozostał granitowy korpus nawowy, prezbiterium i wieża. Niegdyś do kościoła prowadziły dwa wejścia,  jedno od północy i drugie od południa. Na stronie zachodniej znajdowała się empora, z której zachowało się sklepienie krzyżowe w wieży, nisz ołtarza na pierwszej kondygnacji oraz schody, jeden z nielicznych w Polsce przykładów wejścia na emporę, pochodzącego z wczesnego średniowiecza. Empora pełniła funkcję liturgiczną i reprezentacyjną. Przeznaczona była na miejsce zaszczytne, dla fundatora kościoła, uczestniczącego stąd w liturgii mszalnej.

Budowa świątyni, masywnej „twierdzy” z wieżą i wąskimi otworami, prawdopodobnie strzelniczymi, ryglowanymi drzwiami, dowodzą, że w razie potrzeby, kościół mógł się stać obronną warownią. 

Ze wzrostem znaczenia kolegiaty, podjęta została przebudowa świątyni w okresie gotyku, finansowana prawdopodobnie przez Kościeleckich. Powstały ceglane mury prezbiterium, korpusu nawowego oraz wieża, która uległa obsunięciu w narożu południowo-zachodnim. W prezbiterium wprowadzono sklepienie gwiaździste oraz, podobne jak w nawie, ostrołukowe okna. 

W epoce renesansu dobudowano przed 1559 r. kwadratową, ceglaną kaplicę św. Barbary. Fundatorami kaplicy byli Kościeleccy.

Z wizytacji z 1592 r. wynika, że w kościele istniała zakrystia, wzmiankuje także cmentarz i szkołę parafialną. Dwór prepozyta był zrujnowany, w świątyni znajdowały się trzy marmurowe ołtarze, bez obrazów, które były zamówione w Poznaniu. 

Kościół odnowiono, wyremontowano strop w nawie, wieżyczkę na sygnarek pośrodku dachu oraz wybudowano dwór prepozyta. Wizytacja z 1699 r. wzmiankuje również kruchtę o konstrukcji szkieletowej (mur pruski). Kościół posiadał trzy murowane ołtarze, posadzka ułożona była z płytek ceglanych, w pobliżu kościoła znajdował się szpital dla ubogich i chorych.

W 1743 r. wzmiankowany jest chór muzyczny, drewniany. W latach 60-tych XVIII w. proboszcz Antoni Nieszczewski odnowił dach kościoła, pokrył go dachówkami ceramicznymi. W pobliżu kościoła stał drewniany dwór prepozycki z murowaną piwnicą oraz drewniane zabudowania folwarczne. W 1780 r. stał także drewniany dom wikariuszy oraz zakrystia przy prezbiterium. Z inicjatywy proboszcza Józefa Dopowskiego w latach 1768-1780 cieśla Gottlieb wykonał w wieży zachodniej więźbę dachową, która zachowała się do dzisiaj. Wieża posiadała trzy dzwony wielkie. W kościele znajdowało się pięć ołtarzy.

W 1836 r. ówczesny proboszcz Maciej Węsierski odnowił pokrycie dachu kościelnego, kruchty, sygnaturki i wieży, opasał cmentarz przykościelny nowym parkanem i wzniósł budynki plebańskie i gospodarcze. Między kaplicą św. Barbary, a prezbiterium stała zakrystia murowana.

W połowie XIX w. przebudowany został chór muzyczny. Proboszcz Jan Chryzostom Janiszewski, w 1895 r. wybudował również nową plebanię, poprzednia spłonęła. 

W latach 1861-1862 dobudowano kaplicę  św. Jana Ewangelisty (obecnie Serca Jezusowego). Do kaplicy dobudowano w 1869 r. kruchtę murowaną z kamienia. Do kościoła dobudowano również zakrystię.

W 1894 r. przykryto nawę świątyni neogotyckim sklepieniem sieciowym. Odrestaurowano ołtarze, ambonę, konfesjonały, chór i ławy, położono murowaną posadzkę.

W okresie międzywojennym rozbudowano plebanię, otaczając ją od frontu parkanem. Odnowione zostało wnętrze kościoła. W 1934 r. kaplicę północną pokryto tynkiem.

W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili w kościele salę gimnastyczną, a później zmienili świątynię w magazyn. Okupant zrabował cenne zabytki sakralne, przetopił dzwony i spalił zabytkowe stalle patronackie z XV w. 

Po wojnie ksiądz Franciszek Oleń przystąpił do remontu świątyni. Założył instalację elektryczną i naprawił dach oraz plebanię. W 1953 r. odrestaurowano attykę na kaplicy św. Barbary, dach podbito blachą, wykonano rzeźbę św. Stanisława i św. Teresy od dzieciątka Jezus, sprawiono chrzcielnicę. W 1955 r. naprawiono wieżę i sygnaturkę.

W 1972 r. zakupiono ołtarz soborowy do prezbiterium. Ksiądz Józef Świdra odnowił również dach kaplic i kościoła, wyremontował parkan przy kościele, budynki gospodarcze probostwa, ogrodził plebanię i cmentarz parkanem. W latach 1977-1980 odrestaurowano wnętrze kościoła. W 1980 zakupiono nowe dzwony, które konsekrował kardynał Stefan Wyszyński. W latach 1982-1987 zrekonstruowana została kaplica kościeleckich. W 1991 podbito blachą miedzianą kaplicę Serca Jezusowego i synaturkę. W 1997 r. rozpoczęto konserwację kamienno-ceglanej wieży kościoła.

Parafia pw. św. Małgorzaty pełna jest „skarbów” sakralnych. Na plebani znajduje się galeria portretów, kopie ufundowane w latach 20-tych XX w. przez księdza Stanisława Okoniewskiego, wyk. Rutkowskiego, generalnego konserwatora zabytków. Wiszą obrazy: Wojciech Działayński h. Ogończyk (zm.1672), kanonik warmiński, prepozyt kościelecki; Marian Leśniecki (1667-1752), wikariusz kościelecki (oryginał z połowy XVIII w.); Jan Odętkowski (zm. 1699), prepozyt kościelecki, dziekan inowrocławski; Antoni Nieszczewski, kanonik włocławski, prepozyt kościelecki 1729-1743; Feliks Łukasz Lewiński (1751-1825), kanonik włocławski i kruszwicki, proboszcz golubski, brzeski, biskup sufragon włocławski, oficjał włocławski, pierwszy biskup podlaski; Jan Chryzantom Janiszewski (1818-1891), prepozyt kościelecki, biskup sufragon poznański; Stanisław Okoniewski (1870-1944), prepozyt kościelecki, dziekan inowrocławski, pierwszy biskup chełmiński, szambelan papieski; Błażej Maciej Węsierski h. Belina (1765-1844), kanonik poznański i kruszwicki, dziekan inowrocławski, prepozyt kościelecki; Zygmunt Wierzbicki h. Ślepowron (1840-1915), wikariusz poznański, prepozyt kościelecki, dziekan inowrocławski, szambelan papieski, prałat; Józef Kardynał Glemp (ur. 1929), Prymas Polski, mal, 1989 Z. Tuczyński.

Kaplica Serca Jezusowego, przykryta sklepieniem zwierciadlanym z 1862 r., zdobiona, projektu H. Nostitz-Jackowskiego, z lat 30-tych XX w. ołtarz neobarokowy, z 1870 r. (wyk. M. Nowicki z Poznania). Kiedyś wisiały na nim obrazy św. Jana Ewangelisty i św. Franciszka, obecnie znajduje się figura Jezusa z gorejącym sercem, fundowana w okresie międzywojennym przez księdza Stanisława Okoniewskiego i parafian. Po bokach znajdują się figurki św. Katarzyny Sieneńskiej i św. Teresy. Płaskorzeźba na antependium przedstawia św. Rodzinę.

Kaplica św. Barbary, przykład renesansowego sklepienia zwierciadlanego, pokryta dekoracją stiukową. Na spływach sklepienia znajdują się herby współfundatorów kaplicy: Ogończyk (Kościeleckich), Łodzia, nałęcz oraz Godziemba. Ołtarz fundował w końcu XIX w. hr. Adolf Poniński. Znajduje się w nim obraz św. Barbary, malowany w 1878 r. przez S. Czarkowskiego z Poznania.

Kruchta: późnogotycka rzeźba znajduje się na wprost wsi. Ukazuje Chrystusa ukrzyżowanego z 1 połowy XVI w., 

Nawa: po stronie północnej znajduje się ambona manierystyczna z początku XVII w., pozłacana, zdobiona ornamentem okuciowym i polichromowanymi rzeźbami czterech ewangelistów. W pobliżu wejścia widnieje rzeźba św. Antoniego z okresu międzywojennego. Wzdłuż ścian rozmieszczone są stacje drogi krzyżowej z 1950 r., zakupione w Księgarni św. Wojciecha w Gnieźnie. Od zachodu, w miejscu pierwotnej empory, znajduje się drewniany chór muzyczny z połowy XIX w. organy wykonał w 1901 r. R. Hoffmann z Poznania, a harmonium – firma z Lipska.

Prezbiterium: najpiękniejszą ozdobą jest ołtarz z drugiej ćw. XVII r., zrobiony z drewna, pozłacany, z kopia ostatniego obrazu Przemienienie Pańskie autorstwa Rafaela Santi (1483-1520), wykonaną w 1857 r. przez Romana Postempskiego. Po bokach widnieją XVII-wieczne rzeźby śś. Piotra i Pawła, pośrodku św. Małgorzaty, dwóch aniołów, obrazy śś. Stanisława i Grzegorza biskupów, w zwieńczeniu rzeźby św. Agnieszki i św. Wawrzyńca. Tabernakulum zostało wykonane w 1939 r. przez L. Czaprackiego i S. Koniecznego z Poznania. Znajdziemy także kopie: Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci. Pozłacane lichtarze oświetlające ołtarz pochodzą z 1871 r., przedni ołtarz soborowy został wykonany w 1972 r. Boczne ołtarze pochodzą z około 1630 r. uwagę przykuwa obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem. W bocznym ołtarzu znajduje się obraz św. Józefa z 1923 r. pędzla ucznia Jana Matejki – Zawadzkiego. W ołtarzach bocznych wiszą wota srebrne z XVIII-XIX w. Przed ołtarzem jest wmurowana w posadzkę płyta nagrobna Błażeja Macieja Węsierskiego h. Belina (1765-1844), proboszcza kościeleckiego, kanonika poznańskiego i kruszwickiego, dziekana inowrocławskiego. 

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: archiwum Archidiecezjalne w Garchiwum Diecezjalne we włocławku: księgi konsystorskie, ks. 1  i ks. 2: sygn. 105 i 106; Archiwum parafii w Kościelcu; Akta konsystorza generalnego Arcybiskupiego A. cons, Wizytacja Archidiakonatu kruszwickiego 1582-1597 sygn. E 1 k. 16; wiz. 1699 sygn. E 7 k. 44-45; wiz. 1722-1733 sygn. E 9 b k. 148-156; wiz 1743 sygn. E12; wiz. 1763 sygn. E 16, s. 57-58; wiz. 1780 sygn. E 19, k. 248-293; A. Boniecki, herbarz polski, t. 1, Warszawa 1899; z. Czapla, kościół w Kościelcu, piast z 25 grudnia 1932 r., J. Fogel, kościoły wielkopolskie i kujawskie przed 150 laty, Przewodnik katolicki nr 10 z 9 marca 1997 r., Z. Guldon, Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII-XVI w., Ziemia Kujawska, t. 2, 1968, s. 19-46., inowrocławski Słownik Biograficzny pod re. e. Mikołajczaka, z. 2, Inowrocław 1994; z. 3, Inowrocław 1997;K. Hewner, Kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim, 800 lat historii, Inowrocław 1998;  W. Kowalenko, Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII w.), Poznań 1938 r., S. Leigeber, kościeleccy herbu Ogończyk, nagły upadek magnackiego rodu w końcu XVI w., Geneologia, t. 4, 1994, s. 47-54; H. Łada, Wybitniejsi działacze organizacji rolniczych na Kujawach 1864-1939, Inowrocław 1984; J. Łepkowski, o zabytkach Kruszwicy, Gniezna, Krakowa oraz Trzemeszna, Rogoźna, Kcyni, Dobieszewka, Gołańczy, Żnina, Gąsawy, Pakości, Kościelca, Inowrocławia, Strzelna i Mogilna, Kraków 1866. Fot. polskaniezwykła.pl