Badania archeologiczne w Kruszwicy 1974-1980 r.

Badania archeologiczne w Kruszwicy, w latach 1974-1980, prowadzone były przez Polską Akademię Nauk, Instytut Historii Kultury Materialnej Zakład Archeologii Wielkopolski w Poznaniu, które prowadził dr Wojciech Dzieduszycki. pod kierownictwem prof. dr Witolda Hensla. Były finansowane przez IHKM PAN. Materiały zebrane w czasie badań przechowywane są w ZA W IHKM PAN Poznań. Prace w naszych okolicach otworzyły zupełnie nowe drogi dla współczesnej historii naszego regionu. Potwierdziły, że Kruszwica była niegdyś centrum życia politycznego i gospodarczego we wczesnym średniowieczu. Badania Instytutu uzupełniły, szczupłe jak dotąd dane, które czerpaliśmy z kronik napisanych we wczesnym średniowieczu. Cieszy fakt z przełomowych odkryć i prac badawczych, które wzbogacają bazę źródłową związaną z historią Kujaw i Polski.

Przedmiotem badań był wczesnośredniowieczny zespół osadniczy: gród, pierwsze podgrodzie i zamek.

Badania na stanowisku 2¹ w Kruszwicy skoncentrowano na południowym stoku Wzgórza Zamkowego. Wytyczono tu wykop IV A o powierzchni 50 m2, usytuowany prostopadle do odkrytego w poprzednich sezonach lica muru obronnego zamku z 2 połowy XIV w. Celem badań było uchwycenie konstrukcji wału wczesnośredniowiecznego grodu, poznanie ich układu, zasięgu i chronologii. Stwierdzono, że górne warstwy stoku Wzgórza Zamkowego pochodzą z okresu nowożytnego. Zawierały one gruz ceglany, zaprawę, nowożytny materiał ceramiczny, kości, fragmenty dachówek, kafle. Z nawarstwień tych pochodzą również inne zabytki: brązowe, żelazne, szklane /szybki, fragmenty naczyń/. Na uwagę zasługują: kryształ górski, fragment zdobionej bogato szpili kościanej, sprzączka brązowa. 157 Wspomniane warstwy przykrywały stok wału Wczesnośredniowiecznego nakładając się na jego płaszcz gliniany. Pod owym płaszczem odkryto ukośnie zalegające warstwy brunatnej ziemi oraz popiołu położonego na pierwszym poziomie drewnianych konstrukcji rusztowych wału. Umocnienia te złożone z 7 belek o średnicy dochodzącej do 14 cm zalegały na osi północny-wschód-południow^-zachód. Podobnie ukierunkowane były następne dwa poziomy konstrukcji odkrytych w tym sezonie badawczym. Datowanie tych konstrukcji, a więc płaszcza glinianego i rusztu na podstawie wstępnej analizy materiału ceramicznego łączyć można z XI1-1 połową XIII wieku. Stanowiły one najmłodszą, zewnętrzną fazę umocnień obronnych grodu, powstałą najprawdopodobniej po spustoszeniu Kruszwicy w trakcie walk dynastycznych końca XI wieku. Są też świadectwem, iż wspomniany wał został wówczas powtórnie umocniony od strony zewnętrznej dodatkowymi stosami rusztowymi i grubym płaszczem glinianym.

Wcześniejsze badania², na tym samym stanowisku skoncentrowano w centralnej i południowej części Wzgórza Zamkowego. W wykopie II kontynuowano eksplorację nawarstwień wczesnośredniowiecznych, w tym warstwę wiążącą się z XII- wieczną destrukcją wału obronnego. Badaniami objęto także starsze relikty osadnicze datowane na VIII-XI w., zalegające na pozostałościach nawarstwień związanych z egzystencja osady ludności łużyckiej (HaC,D. Osadnictwo łużyckie reprezentowane było przez liczne obiekty; 13 jam, półziemnianka, a także przez materiał ruchomy złożony z ceramiki, kości, szydeł, rozcieraczy. W południowej partii stanowiska 2 prowadzono prawie w nowo założonym wykopie IV/60 m2 powierzchni. Uchwycono tu relikty XV-XVII-wiecznej zabudowy zamkowej, w tym magazyn zbożowy zawierający spalone ziarno, fragmenty spalonego chleba i in. Opisywaną komorę od pozostałych pomieszczeń zamkowych oddzielał mur posadowiony na gruzowisku powstałym prawdopodobnie w końcu XVI w. W wykopie III odsłonięto zarys fundamentów prostokątnej budowli o wymiarach 3,23 x 2,30 m. Relikty te pokryte były kilkoma warstwami zaprawy stanowiącej być może posadzkę. Wypełnisko budowli złożone było z licznych ułamków ceramiki, kości, przedmiotów żelaznych i szklanych. Natrafiono także na szczątki ludzkie. W południowej części wykopów III i IV pod późnośredniowiecznymi i nowożytnymi nawarstwieniami odkryto gliniany płaszcz wału wczesnośredniowiecznego, na którego to koluminacji posadowiony został XIV-wieczny mur obronny. Poszczególne poziomy owego wału eksplorowane były w wykopie V, w którym odkryto także stopę fundamentową kamiennych podwalin muru zamkowego. W wykopie tym odsłonięto także relikty warstwy halsztackiej i zalegającej pod nią dwie jamy.

Badania prowadzono także w środkowej części Wzgórza Zamkowego³. Kontynuowano eksplorację nawarstwień wczesnośredniowiecznych 175 w obrębie wykopu I. Objęto nią warstwy związana z konstrukcjam i i rozsypiskiem wału drewniano - ziemne go uchwyconego w południowej części wykopu. Odsłaniano obiekty zalegające pod wałem. Odkryto trzy poziomy jam palenisk datowane na 2 połowę XI wieku ulokowanych na stolcu warstw destrukcyjnych, a tak te ostatni zachowany poziom legarów podwalin wału. Poniżej zalegały warstwy kulturowe złożone ze szczątków organicznych, w których to odkryto m .in . obiekt piwniczkę (?) o ścianach wylepionych gliną, zawierający ceramikę i fragmenty poroża ze śladem cięcia. Obok znajdował się tok gliniany i pozostałości konstrukcji drewnianych budowli. Odsłonięto również strop obiektów wchodzących w skład IX-wiecznego osadnictwa.

W środkowej i południowej części Wzgórza Zanikowego⁴ odkrywano ceglane konstrukcje zamku kazimierzowskiego. Eksploracja warstw wczesnośredniowieocznych pozwoliła na uchwycenie dalszych partii drewnianej zabudowy podgrodzia - pozostałości domostw, palenisk, pieców, a także szeregu poziomów konstrukcji drewnianych układanych w systemie rusztowym. Zaobserwowany tu ostry stok przebiegu nawarstwień pozwala przypuszczać, że istnieje tu możliwość uchwycenia wału obronnego. Z zabytków ruchomych na uwagę zasługują! oprawki grzebieni, obrączka brązowa, srebrny szeląg krzyżacki z początku XV wieku. W trakcie prac w obrębie zamku kazimierzowskiego odsłonięto jedno z pomieszczeń - fragment części parterowej i partie piwniczne w którym odkryto pozostałości kuchni zamkowej. W pomieszczeniu tym odsłonięto piec kamienno - ceglany, który datować można na podstawie znalezionej tu monety, szeląga ryskiego, na około połowę XVII wieku· Jest więc prawdopodobne, że kuchnia ta użytkowana była w ostatnia okresie egzystencji zamku kazimierzowskiego, a więc po zajęciu Kruszwicy przez wojska szwedzkie. Na uwagę zasługują fragmenty odkrytej kaniniarki z XIV-XV wieku. Wydobyto około tysiąca przedmiotów szklanych, brązowych tj.. tarcza zegara, sprzączki, tkaniny, przedmioty kościane 1 rogowe, żelazne okucia skrzynki, drzwi i militaria.

Prace wykopaliskowe na Wzgórzu Zamkowym stanowisko 2 w południowej jego partii /wykop IV A/⁵. Odkryto tu poniżej odsłoniętych w zeszły sezonie konstrukcji wałowych z ΧΠΙ w. - ukośnie ścięte relikty warstw datowanych na X1I-1 poł. XIH w. Natrafiono na bogaty zespół źródeł kultury materialnej. Na uwagę zasługują liczne zabytki brązowe - kabłączki, okucia, płytki, sprzączki, bryłki 1 In ., żelazne 1 szklane - paciorki, obrączki. Nowy element poznawczy w niosły skupiska przedmiotów szkliwionych, a więc płytek posadzkowych 1 ściennych - półfabrykatów, niekiedy wytworów nieudanych oraz liczne fragmenty różnokolorowej ceramiki szkliwionej. Odkryto tak ie fragment cegły romańskiej, glinianego detalu budowlanego. Powyższe przedstawione odkrycia sugerują, i i natrafiono tu na zaplecze nowego ośrodka /? / szklarskiego związanego z wytwarzaniem niektórych elementów architektonicznych wystroju niezidentyfikowanej je sz c z e budowli. Odmienność tego ośrodka w zakresie technologii 1 morfologii niektórych okazów tu wyrabianych od wytworów odkrytych dawniej na stanowisku 4 potwierdza postawioną hipotezę. W celu poznania relacji pomiędzy poszczególnym i członami ośrodka kruszwickiego grodu i podgrodzia, założono na północnym skraju Wzgórza Zamkowego nowy wykop /n r V I/. Natrafiono tu w górnej partii na kamienny mur obwodowy zamku kazimierzowskiego z 2 połowy XIV w. Stwierdzono duże odchylenie jego biegu od lin ii zachowanych reliktów stykających się z Mysią Wieżą. Może Ш sugerować istnienie w pobliżu nieznanej dotąd baszty zamkowej. W trakcie eksploracji w wykopie VI pod warstwami niwelacyjnym i, pochodzącym i z czasu budowy muru kamiennego* natrafiono na warstwę gliny /2 0 -3 0 c m /, stanowiącą ukośne wyleplenie północnego stoku Wzgórza, Pod nią zalegaty poziomy osadnicze datowane od IX po 2 połowę XIII w, oraz na okres halsztacki. Nie stwierdzono natomiast występowania hipotetycznego wału mającego oddzielać gród od podgrodzia. Może to świadczyć iż centrum kruszwickie było jednoczłonowe. Wśród zabytków ruchomych wydobytych z warstw tej partii Wzgórza na uwagę zasługują liczne przedmioty brązowe, moneta, nożyce żelazne, szkliwione płytki posadzkowe i ścienne oraz fragm enty ostrza kosy /? / z 2 połowy XIII w. - początków XIV w.

Eksploracja wczesnośredniowiecznych poziomów osadniczych drugiego podgrodzia⁶, odsłoniła następne XI-wieczne konstrukcje w technice zrębowej i dwa poziomy ulic wykładanych dranicami. W dwóch domostwach odkryto zbiorniki na zboże /proso/, natrafiono na łopatkę z kory do przesypywania. Zaobserwowano liczne występowanie ofiar zakładzinowych umieszczanych pod węgłami lub podłogami budowli w postaci czaszek, szczęk, szkieletów, rogów zwierzęcych. Poniżej odsłonięto poziomy budowli wznoszonych w technice plecionkowej o wymiarach dochodzących do 4 x 4 m. V obrębie tych budowli i w ich najbliższym sąsiedztwie odsłonięto doskonale zachowane zabytki skórzane - ciżemki, pas, rękaw, wycinanki, półfabrykaty, drewniane instrumenty muzyczne, amulety, pławiki, dno wiaderka, kijanki, zabawki. Odkryto pozostałości drewniane warsztatu tkackiego, a także kilkadziesiąt fragmentów różnorodnych tkanin 1 filc. Wśród materiału zabytkowego na uwagę zasługują paciorki szklane - jeden odcinkowy, segmentowy ze złotą folią oraz nóż bojowy. W wykopie I odsłonięto ceglaną budowlę na którą natrafiono w ubiegłym sezonie, jest to prostokątna, dwufazowa budowla o wymiarach 3,50 x 1,50 cm z doskonale zachowanym sklepieniem, wewnątrz wytępiona gliną. Na zawartość kulturową obiektu złożyły się kości zwierzęce, fragmenty ceramiki toczonej, fragmenty przedmiotów żelaznych. Przypuszczalnie jest to pozostałość XIV -wiecznego pieca usytuowanego na dziedzińcu zamkowym. W wykopie tym odsłonięto także XII-XIII-wieczne poziomy osadnicze, na które złożyły się pozostałości domostw zrębowych z paleniskami glinianohamiennymi. Odkryto tu liczne paciorki z wielokolorowego szkła, obrączki, zabytki brązowe, kościane, bursztynowy przęślik.

Prace wykopaliskowe prowadzono także na południowym 3 stoku Wzgórza Zamkowego wykop IVA/⁷. Celem prac było dalsze odsłanianie umocnień grodu kruszwickiego oraz prześledzenie przemian zachodzących w urbanistyce wczesno-miejskiej. Odkryto sześć XII-wiecznych poziomów osadniczych złożonych z budowli zrębowych, ulic i palenisk. W dwóch górnych poziomach odsłonięto bogaty materiał kulturowy. Oprócz ceramiki, kości, szczątku botanicznych na uwagę zasługują wytwory ze szkła obrączki, paciorek ze złotą folią, bursztyn paciorki z brązu i żelaza. W niższych poziomach natrafiono na wielopoziomową ulicę wykonaną z dranic ułożonych na legarach, przytykającą do budowli mieszkalnych, a jednocześnie okalającą XII-wieczny zespół miejski. Stwierdzono, że pod nawarstwieniami XII-wiecznymi zalegały relikty związane z osadnictwem 2 poł, X wieku szczątki warstwy, dwie jamy. W części południowej wykopu IVA odsłonięto dalsze trzy poziomy konstrukcji rusztowych stosu wału otaczającego gród kruszwicki w 2 poł. XIII wieku, w jednym z poziomów konstrukcyjnych natrafiono na żelazny grot strzały. Poniżej warstw wczesnośredniowiecznych eksploracji poddano dalsze pozostałości osadnictwa ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego /HaD/. W poziomie tym odsłonięto pięć jam o dwufazowej stratygrafii zawierających bogaty materiał ceramiczny, kostny i dendrologiczny. Z innych zabytków ruchomych na uwagę zasługuje bryłka bursztynu i unikatowy, bogato ornamentowany krępulec z poroża.

Badania przeprowadzone na terenie północnej części wczesnośredniowiecznego wału drugiego podgrodzia⁸, (stanowisko 4) dały nowe dane dotyczące konstrukcji wału, faz jego budowy i chronologii. Stwierdzono, trzy główne fazy konstrukcyjne. Pierwsza przypada na budowę wału o rdzeniu ziemnym, na którym w części południowej zalegały skrzynie o wypelniaku ziemnym i gliniastym, wspierane stosami konstrukcji rusztowych. W drugiej fazie stosy rusztowe przedzielały warstwy gliny tworzącej rodzaj płaszcza z domieszką drobnych kamieni. Odsłonięto tu także konstrukcje hakowe przytrzymujące czoło wału właściwego. Haki o długości dochodzącej do 3 - 3 ,5 m, leżały na zwęglonych podkładach, poprzecznie ułożonych do ich biegu. Na hakach zalegał pojedyńczy stos rusztowy, na nim izolacyjna warstwa gliny z konstrukcjami drewnianymi. Przy konstrukcjach hakowych odsłonięto skupisko kości oraz szczękę zwierzęcą ofiara zakładzinowa. W tym kontekście, odkryta w poprzednich sezonach ława powstała w trzeciej fazie budowy wału. W południowej części badanego odcinka - pod nawarstwieniami konstrukcji wału odkryto pozostałości warstw związanych z osadnictwem ludności kultury łużyckiej okresu halsztackiego /HaD /. Na materiał ruchomy złożyły się ułamki naczyń glinianych, kości, rozcierać z kamienny. Odkrycie to pozwala określić północną granicę zasięgu osady eksplorowanej w zeszłych sezonach.

Materiały zebrał Bartłomiej Grabowski.

1Informator Archeologiczny : badania, 1980, Tom 14

2Informator Archeologiczny : badania, 1979, Tom 13

3Informator Archeologiczny : badania, 1978, Tom 12

4Informator Archeologiczny : badania, 1977, Tom 11

5Informator Archeologiczny : badania, 1981, Tom 15

6Informator Archeologiczny : badania, 1975, Tom 9

7Informator Archeologiczny : badania, 1982, Tom 16 

8badania, 1976, Tom 10