niedziela, 28 czerwca 2020

Księstwo Gniewkowskie

Księstwo Gniewkowskie powstało z podziału Księstwa Inowrocławskiego. Pierwszym księciem gniewkowskim był najmłodszy Ziemomysłowców – Kazimierz. Sprawował władzę w najtrudniejszym okresie dla księstwa. Od chwili jego organizacji, wspólnie z braćmi, prowadził spory polityczne o granice, szczególnie południową i północna. Potrafił utrzymać swoja ojcowiznę i dobre stosunki sąsiedzkie, nie narażając się Władysławowi Łokietkowi.

Po jego śmieci rządy objął jego syn Władysław zwany Białym. Kazimierz oprócz Władysława miał jeszcze troje dzieci. O dwójce nie wile wiadomo, natomiast o córce Elżbiecie wiemy, że została wydana za władcę Bośni Stefana Kontromanćia. 

Władysław Biały rządy swoje sprawował do roku 1363-1365. Po sporze z królem Kazimierzem Wielkim i bezpotomnej śmierci młodej żony, Władysław sprzedał księstwo gniewkowskie Kazimierzowi Wielkiemu za tysiąc czerwonych złotych, a sam opuścił Kujawy i Polskę.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego około 1373 r. Władysław Biały wraca na Kujawy i zbrojnie opanowuje Inowrocław, Gniewkowo, Złotorię i Szarlej. Około dwóch lat nielegalnie sprawuje władzę w księstwie gniewkowskim. Po zdobyciu Inowrocławia przez wojska starosty Wielkopolskiego, opuszcza księstwo i udaje się do przyjaciół, do Drdzenia (Drezdenko). Po roku ponownie wraca, zdobywa Złotorię i Gniewkowo. Przegrywa bitwę pod Gniewkowem, poddaje zamek w Złotorii i po raz drugi opuszcza Kujawy i Polskę. W tym okresie królem jest Ludwik Węgierski.

W dniu 5 grudnia 1378 r. Ludwik Węgierski oddaje Gniewkowo w lenno Władysławowi Opolczykowi – panu na Dobrzyniu i Kujawach.

Na drugim zjeździe sieradzkim, pod koniec marca 1383 r. Polacy, zgadzają się czekać na przybycie księżniczki Jadwigi, córki Ludwika, wśród innych warunków od jej matki królowej Elżbiety Węgierskiej, zażądali zwrotu ziem oddanych w lenno przez Ludwika, Władysławowi Opolczykowi – to jest ziemi dobrzyńskiej, gniewkowskiej i bydgoskiej.

Po kilku latach lenna, Księstwa Gniewkowskiego zostało włączone do państwa polskiego. Początkowo było województwem obejmującym ziemie dawnego księstwa, a na początku XV wieku zostało włączone w skład województwa inowrocławskiego. 

Funkcję wojewody gniewkowskiego pełnili kolejno; Mościc, Włodek, Maciej Moczuda oraz w okresie wojny 1409-1411 Maciej z Łabiszyna i w 1413 e. Janusz z Kościelca.

Po utracie swej odrębności odpadły również od województwa gniewkowskiego kasztelania słońska wraz ze Złotorią, która przyłączona została do ziemi dobrzyńskiej.

Większość ziem Księstwa gniewkowskiego znajdowało się na lewym brzegu Wisły z grodami w Gniewkowie i Szarleju. Ponadto w skład księstwa wchodziła kasztelania słońska znajdująca się na prawym brzegu Wisły. Możemy przyjąć, że granice prawdopodobnie przebiegały – południowa – od rzeki Noteci, mniej więcej w połowie drogi między Kruszwicą a Szarlejem, wzdłuż obecnego kanału Bachorze i dalej na północ wschód pokrywając się z późniejszą granicą województw brzesko-kujawskiskiego i inowrocławskiego. Od Wisły na północy wschód obejmując wsie Oborowo, Zębowo do rzeki Ruziec. Tą rzeką na północ do rzeki Drwęcy i Drwęcą na zachód do Wisły. Wschodnia – wzdłuż Wisły z wyjątkiem Nieszawki do rzeki Zielonej (dawniej Wiedzelewa).

Granica północna najprawdopodobniej przebiegała wzdłuż rzeki Zielonej do Glinna Wielkiego. Następnie skręcała na południe obejmując Płonkowo, Wierzchosławice, Marcinkowo, Dulsko, Łojewo i dalej do rzeki Noteć.

Początkowo stolicą księstwa było Gniewkowo. Po zniszczeniu grodu gniewkowskiego w 1332 r. stolicą został prawdopodobnie Szarlej. Wiele dokumentów dotyczących Kujaw, a tym samym i Księstwa Gniewkowskiego, spłonęła lub została zniszczona w czasie okupacji krzyżackiej. Należy tu wspomnieć, że okupacja krzyżacka na Kujawach trwała do 1343 r. z wyjątkiem Księstwa Gniewkowskiego. Krzyżacy posiadali na ziemi kujawskiej swoje domy w Nieszawie, Orłowie i Murzynnie. Komandorie zaś w Brześciu Kujawskim, Kowalu i Radziejowie.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993.

czwartek, 25 czerwca 2020

Rys historyczny parafii pw. św. Mateusza w Ostrowie nad Gopłem

Rys historyczny parafii pw. św. Mateusza w Ostrowie nad Gopłem, opowiada o znanych rodach ostrowskich, księżach i parafianach. Nie brakuje słowa o patronie parafii, kart z dziejów kościoła i cmentarza, a także opisu pamiątkowych tablic.

Książka zdobiona jest licznymi fotografiami. Przedstawiają one ciekawsze miejsca w Ostrowie: kościół, zabytkowe tablice, pałac i cmentarz. 

Publikacja nie jest obszerna, jednak bardzo potrzebna, gdyż nie znalazłem podobnej o parafii ostrowskiej. Kto wie może w przyszłości posłuży jako wstęp do jakiejś pracy magisterskiej, doktorskiej albo zbudzi zainteresowanie historyków. W tej niewielkiej, malowniczej wsi kujawskiej jest wiele ciekawych miejsc, cennych zabytków, które przebywając w okolicy Kruszwicy warto zobaczyć.

Zapraszam do lektury, książka jest już dostępna w księgarniach internetowych.


niedziela, 21 czerwca 2020

Kowal w czasie II wojny światowej

Ofiarami II wojny światowej byli mieszkańcy Kowala narodowości polskiej, a także żydzi polscy. Dziesiątki osób zginęło w wyniku działań wojennych oraz w Niemieckich obozach i więzieniach. W czasie okupacji Niemcy rozebrali jeden z ostatnich zabytków miasta – kaplicę św. Rocha, znajdującą się u zbiegu ulic Kościuszki i Wojska Polskiego. Po zakończeniu wojny Kowal liczył około 3000 mieszkańców. 

Cmentarz żydowski i synagoga zostały zniszczone w czasie okupacji. Żydzi wymordowani przez Niemców. Z 1300 mieszkańców Kowala pochodzenia żydowskiego po wojnie wróciło z gett i obozów zaledwie 13. Dla uczczenia ich pamięci w 2003 r. samorząd miasta z Żydowskim Instytutem historycznym zorganizował w budynkach szkolnych przy ulicy Piwnej wystawę na temat holokaustu w Kowalu. 


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: biuletyn informacyjny: Kowal, Miasto Królewskie, drukarnia DIX na zlecenie Urzędu Miejskiego w Kowalu.

czwartek, 18 czerwca 2020

Solec Kujawski w 1920 r.

Po powstaniu grudniowym z 1918 r. - powstaniu wielkopolskim, większa część województwa została wyzwolona przez Polaków. W pobliżu Solca Kujawskiego doszło do starć pomiędzy Grnzschutzem (pruska strażą graniczną) a powstańcami.

Dnia 19 stycznia 1920 r. pułk polskich ułanów zajął miasto. Protokół przekazania miasta podpisany został w magistracie przez pułkownika Mosiewicza, burmistrza Artura Roeslera, pełnomocnika rządu ks. J. Kleina i przewodniczącego Rady Miasta Bruno Haasego.

Pierwszym polskim burmistrzem był Teofil Pepliński pochodzący z Chełmży. Wszelkie zarządzenia i obwieszczenia były na początku wydawane w obu językach. Część urzędników niemieckich pozostała w na początku, na swych urzędowych stanowiskach aby nie wprowadzać niepotrzebnego chaosu w administracji soleckiej. Według źródeł urzędowych Niemcy stanowili wówczas 95 % ludności miasta. Spis urzędowy ludności z 1910 r. podaje, że w Solcu zamieszkiwało 4281 Niemców i 233 polskich mieszkańców.

W roku 1920 rozpoczęła się silna emigracja Niemców do Rzeszy, spowodowane najczęściej obawą wojny z bolszewikami.

W samym mieście pierwsze lata po wojnie światowej przyniosły ożywienie w przemyśle drzewnym. Rozpoczęto budowę tartaków. Niestety w 1924 r. tartaki zostały zniszczone przez powódź. Miasto stanęło przed poważnym problemem bezrobocia.


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: P. Rudolf, Z historii Solca Kujawskiego i okolicznych wsi, Solec Kujawski 2003; Szkic do 80 rocznicy niepodległości Solca Kujawskiego, Zeszyty historyczne Towarzystwa Miłośników Solca Kujawskiego, Solec Kujawski 2000.

poniedziałek, 15 czerwca 2020

Stary cmentarz żydowski – inowrocławski Kirkut

Początek cmentarza przy ul. Studziennej/Zofiówce sięga około XIII w. może XIV. Najstarszy znany nagrobek pochodzi z 1591 r. Inskrypcja na kamieniu nagrobnym głosiła: Israel wzniósł się do Wiekuistego w 12 miesiącu 5351 r. Jego duch żyje wśród ludzkości. Ostatnie pochówki miały miejsce około 1886 r. Tutaj spoczywa najwybitniejszy przedstawiciel inowrocławskiej społeczności żydowskiej, wywodzący się z rodu Levy’ch Michał (1807-1879), twórca potęgi finansowej rodziny, ale i sprawca rozwoju ekonomicznego miasta i regionu. O jego zasługach mówiła inskrypcja nagrobna, co wyjątkowe napisana w języku polskim, a nie hebrajskim czy niemieckim jak na innych grobach.

Zachowane fragmenty macew ze Starego Cmentarza, przerobione przez Niemców w czasie II wojny światowej na płyty chodnikowe, tworzą upamiętnienie na cmentarzu komunalnym przy ul. Marcinkowskiego. Zostały one w czasie Ii wojny światowej wykorzystane do ułożenia nawierzchni przed siedzibą Rejencji Inowrocławskiej. Plac przed urzędem wyłożono 1686 płytami piaskowca wyciętymi z macew, drogi dojazdowe i chodniki ułożono z marmurowej, bazaltowej, piaskowcowej, granitowej kostki brukowej, na której wprawne oko zauważyło hebrajskie litery. Chodnik zlikwidowano dopiero w 2011 r., 66 lat po zakończeniu wojny.

Pamięci Michała Levy’go poświęcona była także, ufundowana przez Starostwo Powiatowe w Inowrocławiu, tablica pamiątkowa głosząca w języku niemieckim: „Ku pamięci Michała Leve’go ur. 12 sierpnia 1807 r., zm. 30 stycznia 1879 r. w uznaniu jego bezinteresownej działalności i jego zasług około rozwoju przemysłu funduje Powiat Inowrocławski”. 

Tablica umieszczona w 1899 r. na nieistniejącej dzisiaj siedzibie starostwa, później biurze rodziny Levy’ch przy ul. Dworcowej.


Źródła: Informator, Żydzi w Inowrocławiu, oprac. M. Woźniak; Dzieje Inowrocławia, red. M. Biskup, tomy 1-2, Warszawa-Toruń 1978/1982; Inowrocławski Słownik Biograficzny, red. E. Mikołajczak tomy 1-4, Inowrocław 1991-2000; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997; Z. Pakuła, Chawerim, Poznańscy Żydzi, Poznań 2018; S. Simon, Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego, Inowrocław 1939 r., Zbiory Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

piątek, 12 czerwca 2020

Brześć Kujawski pod względem wyznaniowym w XIX w.

Pod względem wyznaniom ludność Brześcia Kujawskiego składała się z dwóch zasadniczych grup: chrześcijan i żydów. Żydzi na Kujawach zaczęli się osiedlać już w XVII w. W początkowym okresie prowadzili gorzelnie i browary, później zajęli się rzemiosłem i handlem. W roku 1862, ukazem carskim, zrównani zostali w prawach z innymi mieszkańcami Królestwa Polskiego. Ukaz ten dał im między innymi prawo nabywania w mieście domów i wszelkich nieruchomości. Stanowili oni w mieście duży procent ludności, w powyższym stopniu wpływając na jego rozwój gospodarczy i społeczny. W roku 1828 na ogólną liczbę 1201 mieszkańców było ich 419, zaś w roku 1866 na 1716 mieszkańców liczyli już 703 osoby. O ich poważnym wpływie na rzemiosło miejskie świadczyć może fakt, że w 1794 roku na ogólną liczbę 93 rzemieślników 47 było wyznania mojżeszowego. Posiadali oni w mieście bożnicę, w której odbywali swoje praktyki religijne.

Liczba ludności chrześcijańskiej w 1828 r. wynosiła 759 osób, a w roku 1866 wzrosła do 944 osób. Brześć Kujawski przez pewien okres stanowił dziekanat wchodzący w skład diecezji kujawsko-kaliskiej. W latach 1819-1835 proboszczem brzeskim był ksiądz Benedykt Cynka. Witał on w roku 1825 przejeżdżającego przez miasta cara Aleksandra I. Od 1887 do 1902 r. probostwem zarządzał ksiądz Jan Chyliczkowski, współorganizator powstania styczniowego w powiecie hrubieszowskim. Po nim proboszczem został ksiądz Stefan Kuliński, który dbał o rozwój życia kulturalno-oświatowego miasta. 

Podstawowym środkiem utrzymania mieszkańców Brześcia Kujawskiego było rzemiosło, handel i rolnictwo. Najliczniejszą warstwę społeczną w okresie porozbiorowym stanowili rzemieślnicy i kupcy, których liczba w 1793 r. wynosiła 98 osób na 337 mieszkańców. Zaś w 1838 r., na około 1309 mieszkańców, zatrudnionych w rzemiośle, handlu i innych zawodach pozarolniczych było 197 osób. Kolejne miejsce zajmowali rolnicy, których liczba w pierwszej połowie XIX wieku, szczególnie po roku 1880, wraz z rozwojem gospodarczym miasta wyrastać zaczęła na terenie Brześcia Kujawskiego klasa robotnicza. Rekrutowała się ona przede wszystkim z rzemieślników, plebsu i napływającego do przemysłu chłopstwa z okolicznych wsi.

Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: artykuł T. Kieloch, Położenie miasta i jego rozwój przestrzenny, w: Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. B. Głębowicza,  Włocławek 1970; WAP Bydgoszcz, nr inw. 409, karty nienumerowane; WAP Bydgoszcz, Akta Naczelnika Powiatu Włocławskiego, Spis statystyczny ludności 1822-1838, nr inw. 784, k. 123-125; Słownik geograficzny, s. 399; S. Kuliński, Monografia Brześcia Kujawskiego, praca zbiorowa, t. I, Włocławek 1930.

wtorek, 9 czerwca 2020

Ojcowie proboszczowie w Markowicach 1921-1964 r.

O. Jan Nawrot OMI 1921-1929
O. Leonard Nadrzik OMI 1929-1931
O. Jan Cyrys OMI 1931
O. Leon Spychalski OMI 1931-1933
O. Jan. Skrzynecki OMI 1933-1939
O. Marian Wyduba OMI 1939
O. Józef Cebula OMI 1931-1941 1941-1945
O. Jan Skrzynecki OMI 1945-1948
O. Józef Napierała OMI 1948-1950
O. Władysław Łuczak OMI 1950-1957
O. Eugeniusz Laskowski OMI 1957-1964
O. Kazimierz Łabiński OMI 1964

sobota, 6 czerwca 2020

Folwark gniewkowski – Wójtostwo

Folwark gniewkowski w swoim istnieniu był bardzo stary. Współistniał w ścisłej symbiozie z Gniewkowem. Oprócz zabudowań dworskich i czeladniczych miał własny browar i młyn koński. Posiadał duży i różnorodny inwentarz. Według zapisu z lat 1628-1632 (Zenon Guldon) w pobliżu dworku było niewielkie jeziorko pozostające na potrzeby dworskie. Być może, chodzi tu o jeziorko, które znajdowało się przy ul. Inowrocławskiej na początku obwodnicy i obecnie jest zasypane. Jeszcze przed II wojną światową Wójtostwo posiadało własną pocztę i sklep spożywczy. Zawsze należało do parafii gniewkowskiej, a młodzież uczęszczała do szkoły w Gniewkowie. 

Wójtostwo było dużym folwarkiem, o czym świadczy liczba jego mieszkańców. W 1905 r. liczyło 830 mieszkańców, podczas gdy miasto Gniewkowo w tym okresie liczyło 3.139 mieszkańców.

W skład miasta Gniewkowa Wójtostwo zostało włączone dopiero w styczniu 1953 r. Folwark został zlikwidowany. Z części gospodarczej został zorganizowany Ośrodek Maszynowy, który obsługiwał indywidualne gospodarstwa rolne położone w pobliżu miasta. Dwór przebudowano i powstała pierwsza w Gniewkowie szkoła średnia – Technikum Ekonomiczne. 


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródło: M. Radecki, Gniewkowo 1268-1990, Wrocław 1993; fot. pocztówka z 1943 r.

wtorek, 2 czerwca 2020

Ludność Strzelna XVI-XVIII w.

W 1583 r. Strzelno zamieszkiwało 900 osób. W latach 1662-1664 średnio w mieście mieszkało około 391 osób. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że pod klasztorem w 1673 r. pogłówne płaciło 126 osób, wówczas liczba mieszkańców wynosi 500 osób, spadek zaludnienia jest spowodowany w tym okresie wojną ze Szwecją. Wcześniej w pierwszej połowie XVII w., w mieście wybuchła zaraza (1624 r.), odnotowana w księdze zmarłych miejscowego klasztoru. 

W 1700 r. w mieście mieszkało około 450 osób, razem z mieszkańcami klasztoru i okolic było mieszkańców 550-600. W tym okresie wybuchały bardzo często pożary, które również w XVIII w. były dla Strzelna trudne. 

W latach 1709-1710 w mieście wybuchła zaraza, która zdziesiątkowała mieszkańców Strzelna. W następnych latach olbrzymie szkody wyrządziły miastu rekwizycje wojskowe i kolejny pożar, podczas którego spłonęło 12 domów bogatych mieszczan. Od marca do lipca 1737 r. miasto nawiedziło morowe powietrze, które pochłonęło około 300 mieszkańców. Podobnie było w Pakości. Zaraza w 1737 r., trwająca niemal pół roku, nie była ostatnią tragedią w dziejach Strzelna w tym wieku. W dniu 22 maja 1761 r. spaleniu uległo całe miasto. Odbudowa miasta po pożarze postępowała szybko. Dane z pruskich źródeł z 1773 r., opisujące zaludnienie miasta wynosiło 554 osób i osady klasztornej 127 osób. 


Opracowanie Bartłomiej Grabowski, źródła: R. Kabaciński, Historia Miasta Strzelna, Bydgoszcz 2001; Z. Guldon, Zaludnienie miast kujawskich w XVI i pierwszej połowie XVII w., 1963, t. I, s. 64; AGAD, Kruszwickie grodzkie 42, f. 143V; M. Grycz, Ziemia mogileńska, s. 295; AGAD, Kruszwickie grodzkie rel. 18, f. 37V; AAG, Strzelno – Norbertanki 46, sygn. 33, k. 26-27; R. Kabaciński, W czasach staropolskich (do 1772 r.), w: Dzieje Pakości, red. W. Jastrzębski, Warszawa-Poznań 1978, s. 72-77.